Szwedzka Wyprawa Antarktyczna

Statek badawczy „Antarctic”, 1902

Szwedzka Wyprawa Antarktyczna – szwedzka ekspedycja naukowo-badawcza w latach 1901–1904 na Półwysep Antarktyczny w Antarktyce, kierowana przez szwedzkiego geologa Otto Nordenskjölda (1869–1928). Statkiem wyprawy był „Antarctic” dowodzony przez norweskiego wielorybnika Carla Larsena (1860–1924).

Wyprawa przeprowadziła badania obszarów wzdłuż Półwyspu Antarktycznego, Falklandów i Ziemi Ognistej. W 1902 roku, wskutek niezwykle trudnych warunków, została rozdzielona na trzy grupy, które przetrwały zimę w trzech różnych lokalizacjach – w obozie zimowym w Snow Hill, w Zatoce Nadziei i na Paulet Island. Uczestnicy ekspedycji zostali uratowani przez argentyński statek „Urugwaj”(ang.). Pomimo niepomyślnego zakończenia wyprawa została uznana za sukces z uwagi na dokonane odkrycia geograficzne i zmapowanie kolejnych obszarów Antarktydy.

Historia

W 1895 roku Szósty Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Londynie przyjął rezolucję wzywającą do zbadania Antarktyki, która była najważniejszym obszarem jeszcze niezbadanym^[1]. Jako pierwsza na wezwanie odpowiedziała Belgia, organizując Belgijską Wyprawę Antarktyczną w latach 1897–1899^[2]. Szwecja była jednym z kilku innych państw planujących wysłanie ekspedycji badawczej^[3]. Jednak pierwsza szwedzka wyprawa nie uzyskała wsparcia rządu szwedzkiego i była prywatnym przedsięwzięciem szwedzkiego geologa Otto Nordenskjölda (1869–1928), sfinansowanym przy pomocy pożyczek i darowizn^[4]. Nordenskjöld, zainspirowany dyskusjami podczas Międzynarodowych Kongresów Geograficznych w 1895 i 1897 roku, zaczął koordynować plany wyprawy z towarzystwami geologicznymi w Wielkiej Brytanii i w Niemczech^[4]. Jego plany badawcze obejmowały studia klimatyczne, badania geomagnetyzmu, a także badania z zakresu biologii, zoologii, glacjologii i hydrografii^[4]. Obserwacje meteorologiczne i badania geomagnetyzmu miały być skoordynowane z pracami innych wypraw obecnych w regionie (brytyjskiej, niemieckiej i szkockiej)^[3]. Ekspedycja miała zimować jak najdalej na południe, jak było to możliwe, na wschodnim wybrzeżu Półwyspu Antarktycznego na Ziemi Grahama^[4]. Członkowie wyprawy mieli pracować na pokładzie statku „Antarctic” w obszarze Cieśniny Beagle^[a], Falklandów i Georgii Południowej^[4]. Podanie Nordenskjölda o subwencję państwową zostało odrzucone z uzasadnieniem, że wyprawa jest źle wyposażona i niedofinansowana, a kierownictwu brakuje zdolności przywódczych^[4].

Pomimo braku wsparcia ze strony rządu, wyprawa Nordenskjölda była wspierana przez przedsiębiorców ze Sztokholmu i Göteborga^[4]. Dobre kontakty Nordenskjölda w ministerstwie spraw zagranicznych zapewniły wsparcie konsulatów w portach na trasie do Antarktydy^[6].

Członkowie ekspedycji

Ekspedycja liczyła 27 uczestników, w tym 9 naukowców^[7]. W wyprawie brali udział m.in. ^[4]:

• Otto Nordenskjöld (1869–1928) – szwedzki geolog (kierownik wyprawy)
• Johan Gunnar Andersson (1874–1960) – szwedzki archeolog i geolog (zastępca kierownika wyprawy)
• Carl Anton Larsen (1860–1924) – norweski wielorybnik (kapitan statku „Antarctic”)
• Erik Ekelöf (1875–1936) – szwedzki lekarz (lekarz wyprawy)
• Karl Andersson (1875–1968) – szwedzki zoolog
• Gösta Bodman (1875–1960) – szwedzki mineralog
• Samuel A. Duse (1873–1933) – szwedzki kartograf
• Axel Ohlin (1867–1903) – szwedzki zoolog
• Carl Skottsberg (1880–1963) – szwedzki botanik
• José María Sobral (1880–1961) – argentyński geolog
• Frank Wilbert Stokes (1858–1955) – amerykański artysta malarz
• Ole Jonassen – norweski maszer
• Gustaf Åkerlundh – kucharz wyprawy

Statek wyprawy – „Antarctic”

Na potrzeby ekspedycji Nordenskjöld zakupił statek „Antarctic”, który używany był podczas wcześniejszych wypraw na Antarktydę, m.in. podczas wyprawy norweskiego wielorybnika Henrika Johana Bulla (1844–1930)^[3]. Zbudowany w Norwegii „Antarctic” był trzymasztowym barkiem wyposażonym w napęd parowy^[7]. W październiku 1901 roku został doposażony w Sandefjord^[4].

Załoga „Antarctic” liczyła 16 osób^[3].

Przebieg wyprawy

Ekspedycja wyruszyła z Göteborga 16 października 1901 roku^[7]. Ze względu na obronę swojej pracy doktorskiej, w Szwecji pozostał Johan Gunnar Andersson; miał być odebrany później przez „Antarctic” na Falklandach^[8].

W Falmouth dołączył maszer Ole Jonassen z 14 psami grenlandzkimi^[7]. Następnie „Antarctic” obrał kurs na Buenos Aires, zatrzymując się po drodze na Wyspach Zielonego Przylądka celem uzupełnienia zapasów wody i węgla^[6]. W połowie grudnia statek dopłynął do stolicy Argentyny, skąd zabrał rysownika wyprawy Amerykanina Franka Wilberta Stokesa i José Maríę Sobrala, argentyńskiego geologa wojskowego^[6]. Wyprawa popłynęła do Stanley na Falklandach, by zakupić więcej psów zaprzęgowych, i dalej na Wyspę Stanów, by zsynchronizować instrumenty pomiarowe ze znajdującą się tam stacją meteorologiczną^[6]. 5 stycznia 1902 roku „Antarctic” popłynął na Szetlandy Południowe^[6]. Pięć dni później wyprawa dotarła na Wyspę Nelsona, gdzie spędzono tydzień na polowaniach na foki, badaniach meteorologicznych i zoologicznych^[6]. 16 stycznia „Antarctic” osiągnął Cap Seymour, gdzie Nordenskjöld założył magazyn^[6]. Następnie statek udał się na poszukiwania miejsca na zimowanie, jednak na szerokości 66°19′S napotkał potężne masy lodu i musiał zawrócić^[4]. Wyprawa popłynęła na Morze Weddella, gdzie przeprowadzono prace hydrograficzne i zebrano próbki zoologiczne^[6].

Snow Hill Island

Obóz zimowy ekspedycji w Snow Hill, 1902

Obóz zimowy wraz ze stacją meteorologiczną postawiono w lutym na Snow Hill^[6], na południe od Ziemi Grahama^[7]. Sześciu uczestników: Nordenskjöld, Sobral, Jonassen, Bodman, Ekelöf i Åkerlundh planowało przezimować w Snow Hill^[7]. W Snow Hill prowadzono obserwacje pogody nieprzerwanie przez 20 miesięcy^[6]. Wyprawa odkryła, że Snow Hill jest wyspą^[6]. Przeprowadzono badania geologiczne i znaleziono skamieniałości^[6]. W październiku 1902 roku Nordenskjöld z dwoma towarzyszami przeprawili się na saniach na południe Lodowca Szelfowego Larsena, gdzie odkryli niewielki nunatak, który nazwali Borchgrevink Nunatak na cześć polarnika Carstena Borchgrevinka (1864–1934)^[9]. W grudniu tego samego roku wyprawa przebadała Seymour Island, gdzie znaleziono skamieniałe szczątki roślin i kości wielkich pingwinów, wskazujące na cieplejszy klimat w przeszłości^[9].

Larsen natomiast zamierzał dotrzeć jak najdalej na południe jak to możliwe, by składować tam ekwipunek dla dalszej wyprawy^[10]. Jego plany pokrzyżowała obecność lodu i musiał zawrócić do Snow Hill^[10]. Ostatecznie „Antarctic” popłynął do Ziemi Ognistej, Georgii Południowej i na Falklandy, by zbierać próbki^[7] i odebrać Anderssona^[8]. 5 marca dotarł do Ushuaia na Ziemi Ognistej, gdzie załadowano zapasy węgla i wody^[6]. Na Falklandach Stokes opuścił wyprawę^[6]. Załoga „Antarctic” zajęła się polowaniami na foki w Georgii Południowej, a kolejne cztery miesiące spędzono na Falklandach wytapiając foczy tłuszcz^[6]. Andersson dołączył do grupy 27 marca i objął jej kierownictwo^[8]. Naukowcy mapowali teren i prowadzili badania geologiczne, glacjologiczne, hydrograficzne i botaniczne^[6]. W kwietniu „Antarctic” dotarł do Jason Harbour, skąd przeprowadzono rekonesans wybrzeża a niewielka grupa przeprawiła się do Cumberland East Bay^[11]. Znaleziono tam dawną stację połowu fok, którą nazwano Grytviken^[11]. Larsen dotarł do Grytviken w maju i wyprawa spędziła tu miesiąc^[11].

Paulet Island

Tonący „Antarctic”, 12 lutego 1903 roku

Droga powrotna do Snow Hill była utrudniona przez lód – cieśnina Antarctic Sound była nie do przebycia^[10]. Andersson wraz z dwoma towarzyszami został wysadzony w Zatoce Nadziei, by przeprawić się do Nordenskjölda na saniach (ok. 100 km w linii prostej^[9]), a Larsen miał opłynąć Joinville i sprawdzić warunki na wschodzie Półwyspu Antarktycznego^[10]. Andersson i Nordenskjöld wraz z towarzyszami mieli czekać na statek do 25 stycznia, a gdyby „Antarctic” nie przypłynął mieli udać się do Zatoki Nadziei^[8]. Andersson został zatrzymany przez otwarte wody, a statek Larsena utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf^[10]. Załoga opuściła statek, który przez ponad miesiąc dryfował z lodem, co doprowadziło do wyrwania większej części stępki^[10]. Po wypłynięciu na wolne wody statek zatonął 12 lutego 1903 roku na Morzu Weddella na wschód od Paulet Island^[11][12]. Załoga po 14 dniach wędrówki^[b] dotarła do Paulet Island, gdzie Larsen zamierzał przezimować^[13]. By przetrwać zimę, załoga zabiła 1100 pingwinów i zbudowała niewielkie schronienie (10 × 7 m) w pobliżu źródła wody pitnej^[13]. Przeżyli wszyscy poza marynarzem Ole Wennersgaardem, który zmarł na atak serca^[13][12].

Zatoka Nadziei

Kamienna chata w Zatoce Nadziei, 1903

Andersson wraz z Samuelem A. Dusem i marynarzem Toralfem Grundenem próbowali dotrzeć do Snow Hill na saniach – jednak przeprawiając się na południe od Vega Island zastali otwarte wody w Herbert Sound i musieli zawrócić do Zatoki Nadziei^[8]. Tam oczekiwali na powrót statku, nie wiedząc, że zatonął^[8]. Andersson prowadził badania geologiczne i znalazł wiele skamieniałości, w tym 61 gatunków z okresu środkowej Jury^[8]. Wkrótce uświadomili sobie, że będą musieli tam przezimować, do czego nie byli przygotowani^[8]. Z kamiennych głazów wznieśli prymitywną chatę, którą zadaszyli saniami i płachtami brezentu^[8]. W chacie rozbili namiot a podłoże wyłożyli skórami pingwinów^[8]. Przetrwali zimę w ciężkich warunkach, dzięki mięsu i tłuszczowi z 700 pingwinów^[8]. 29 września 1902 roku opuścili chatę, by ponownie spróbować dotrzeć do Snow Hill^[8]. 9 października dotarli do Vega Island i dalej szli wzdłuż brzegu, aż trzy dni później spotkali Nordenskjölda i Jonassena^[14]. 16 października cała piątka dotarła do obozu w Snow Hill^[14].

Ratunek

Sobral i Nordenskjöld, ok. 1903

Po ustąpieniu lodu, 31 października Larsen wraz z 5 towarzyszami wyruszył w welbocie na poszukiwania Anderssona i Nordenskjölda^[13]. 5 listopada grupa dotarła do Zatoki Nadziei, gdzie znalazła wiadomość zostawioną przez Anderssona, że członkowie ekspedycji przetrwali zimę i 29 września wyruszyli do Snow Hill^[13]. Larsen sporządził żagiel z płachty brezentu i grupa pożeglowała na Snow Hill^[13][c]. Do brzegu dobili ok. 25 km od obozu zimowego Nordenskjölda i po 9 godzinach marszu dotarli do reszty ekspedycji 8 listopada 1903 roku^[13]. Tego samego dnia do Snow Hill Island przybył argentyński statek „Urugwaj”(ang.)^[12] dowodzony przez kapitana J. Irizara^[15], który zabrał polarników z Paulet Island i Snow Hill Island do Buenos Aires^[13]. Korweta argentyńskiej marynarki wojennej została wysłana z misją ratunkową, gdy „Anatarctic” nie powrócił na Falklandy^[12]. W styczniu 1904 roku członkowie wyprawy powrócili do Szwecji^[12].

Znaczenie wyprawy

Pomimo niepomyślnego zakończenia ekspedycja została uznana za sukces z uwagi na dokonane odkrycia geograficzne i zmapowanie kolejnych obszarów Antarktydy^[12].

Główne dokonania naukowe wyprawy zostały opisane w 6-tomowej publikacji Wissenschaftliche Ergebnisse der schwedischen Südpolar-Expedition 1901–1903 w latach 1904–1921^[12]. Wyniki badań zoologicznych opublikowano w Further Zoological Results of the Swedish Antarctic Expedition, 1901–1903^[12]. Wyprawa przywiozła wiele okazów skamieniałości, przede wszystkim z Seymour Island, co przyczyniło się do poszerzenia wiedzy na temat zmian klimatycznych w regionie^[12]. Ekspedycja udokumentowała także swoje badania glacjologiczne i regularnie prowadzone przez ok. 600 dni badania meteorologiczne^[12].

W uznaniu zasług członków wyprawy wiele obiektów geograficznych w Antarktyce zostało nazwanych dla ich upamiętnienia, m.in. Andersson Island, Jonassen Island czy Ohlin Island^[12]. Dla upamiętnienia statku „Antarctic” jedną z cieśnin nazwano Antarctic Sound^[12].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• William Barr: British Graham Land expedition. W: Beau Riffenburgh: Encyclopedia of the Antarctic. Taylor & Francis, 2007, s. 136–137. ISBN 978-0-415-97024-2. [dostęp 2018-07-07]. (ang.)
• Gunter Faure, Teresa M. Mensing: The Transantarctic Mountains: Rocks, Ice, Meteorites and Water. Springer Science & Business Media, 2010. ISBN 978-90-481-9390-5. [dostęp 2020-08-19]. (ang.)
• Lisbeth Lewander: Swedish South Polar Expedition (1901–1904). W: Beau Riffenburgh: Encyclopedia of the Antarctic. Taylor & Francis, 2007, s. 975–977. ISBN 978-0-415-97024-2. [dostęp 2020-08-15]. (ang.)
• William James Mills: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2020-08-15]. (ang.)
• Ingvar Svanberg: Swedish Antarctic Expedition. W: Andrew J. Hund: Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth’s Polar Regions. ABC-CLIO, 2014, s. 690–693. ISBN 978-1-61069-393-6. [dostęp 2020-08-15]. (ang.)