Szybowcowy Zakład Doświadczalny

Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD) – biuro konstrukcyjne i wytwórnia szybowców będąca centrum polskiego przemysłu szybowcowego po II wojnie światowej z siedzibą w Bielsku-Białej. W swojej historii przeszedł wiele zmian organizacyjnych i nazw.

Historia

Instytut Szybownictwa

Po zakończeniu działań wojennych, w marcu 1945 roku, grupa harcerzy kierowana przez Tadeusza Puchajdę przystąpiła do zabezpieczania sprzętu lotniczego pozostawionego przez niemieckie lotnictwo^[1]. W 1945 roku uruchomiono w Bielsku-Białej Okręgowe Warsztaty Szybowcowe^[2] a 1 kwietnia 1945 roku powstał Centralny Harcerski Ośrodek Szybowcowy, który w maju 1945 roku został oficjalnie uznany przez Ministerstwo Komunikacji^[3], któremu podporządkowano całą działalność lotniczą na terenie zagadnienia szybowcowe na terenie Śląska^[4]. Jego zadaniem było prowadzenie szkół szybowcowych na górze Żar i w Goleszowie^[5]. W listopadzie 1945 roku w Jeżowie Sudeckim odbyła się Pierwsza Ogólnopolska Konferencja Szybowcowa poświęcona opracowaniu kierunków rozwoju szybownictwa w Polsce. Podczas tej konferencji inż. Rudolf Weigl wysunął propozycję stworzenia ośrodka badawczego poświęconemu szybownictwu^[6]. Centralny Harcerski Ośrodek Szybowcowy został przemianowany na Ośrodek Organizacji Szybownictwa, który miał objąć swą działalnością obszar całej Polski^[7].

25 stycznia 1946 roku Minister Komunikacji, na bazie istniejącej infrastruktury, powołał do życia Instytut Szybownictwa (IS) z siedzibą w Bielsku przy ulicy 3 maja. W skład Instytutu weszły: Ośrodek Szkolny Szybownictwa w Goleszowie, Szkoła Szybowcowa na górze Żar, Lotnisko Doświadczalne w Aleksandrowicach, Warsztaty Doświadczalno-Naprawcze w Białej Krakowskiej i Modelarnia Lotnicza w Białej. IS miał kontynuować przedwojenną działalność Instytutu Techniki Szybownictwa i Motoszybownictwa we Lwowie oraz doprowadzić do powstania projektowanej przez Departament Lotnictwa Cywilnego Centralnej Szkoły Szybowcowej w Bielsku. Instytut miał filie we Wrocławiu i Jeżowie Sudeckim^[5]. Tworzeniem Instytutu zajął się Włodzimierz Humen, który od stycznia do kwietnia 1946 roku zajmował się sprawami organizacyjnymi^[8]. Początkowo Instytut borykał się z problemami lokalowymi, na pracownie konstruktorów zaadaptowano mieszkania prywatne^[4].

1 maja zostało powołane pierwsze kierownictwo IS i ustalono jego strukturę, którą stanowiły dwa Wydziały: Wyszkolenia i Techniczny oraz Warsztaty Doświadczalno-Naprawcze^[9]. Pierwszym kierownikiem Instytutu został inż. Rudolf Weigl, kierownikiem Wydziału Wyszkolenia Włodzimierz Humen, kierownikiem Wydziału Technicznego Franciszek Kotowski a kierownikiem Warsztatów Doświadczalno-Naprawczych Władysław Janica^[8]. Kierownikiem szkoły na Żarze został Piotr Mynarski, student Politechniki Lwowskiej, rekordzista Polski, kierownik Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej do 1939 roku. Kierownikiem Szkoły Szybowcowej w Goleszowie został Franciszek Kępka. Zadaniem Instytutu było prowadzenie prac doświadczalnych z zakresu szybownictwa i motoszybownictwa, włącznie z produkcją seryjną i remontami opracowanych konstrukcji. W Instytucie miano też prowadzić prace badawcze w zakresie osprzętu i wyposażenia oraz prace szkoleniowe^[10].

W okresie od 1 do 30 maja 1946 roku Instytut zorganizował, na polecenie Departamentu Lotnictwa Cywilnego, unifikacyjny kurs instruktorów szybowcowych, podczas którego przeszkolono 67 pilotów (z 77 zgłoszonych)^[11]. Organizatorem kursu był Włodzimierz Humen, a jego kierownikiem Piotr Mynarski^[12]. Na przełomie lipca i sierpnia IS zorganizował dwutygodniowy kurs treningowo-wyczynowy, który odbył się w Goleszowie, na Żarze i w Aleksandrowicach^[13]. Z inicjatywy IS w Technikum Mechaniczno-Elektrycznym w Bielsku-Białej utworzono wydział lotniczy, a w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie zorganizowano na Wydziale Komunikacji sekcję lotniczą. Absolwenci tych szkół stanowili w późniejszym czasie stałe źródło kadry technicznej dla zakładów w Bielsku-Białej^[14].

Przy znacznym wkładzie organizacyjnym IS odbyły się w sierpniu 1946 roku na lotnisku w Aleksandrowicach pierwsze po wojnie Krajowe Zawody Samolotowe^[15]. W październiku tegoż roku IS urządził na lotnisku pierwszą wyprawę doświadczalną celem zapoznania się ze zjawiskami fal wymuszonych przez teren górski i ruchami falowymi powietrza. W tej wyprawie między innymi wzięła udział Wanda Modlibowska, która w latach 1946-1948 pracowała jako pilot doświadczalny w Instytucie Szybownictwa, będąc jednocześnie instruktorem w Aeroklubie Bielsko-Bialskim^[16].

Zespół konstrukcyjny IS przystąpił do realizacji programu opracowanego przez Rudolfa Weigla odbudowy od podstaw polskiego zaplecza szybowcowego. Nastąpiły obloty rekonstrukcji polskich szybowców przedwojennych Salamandra i Komar, powstały nowe konstrukcje: Sęp, Mucha, ABC, Jastrząb i Nietoperz, których twórcami byli lwowiacy Józef Niespał, Władysław Nowakowski, Franciszek Kotowski, Rudolf Matz, Roman Zatwarnicki, Marian Gracz i Marian Wasilewski^[17].

W ramach szkolenia krajowej kadry instruktorskiej Instytut zorganizował w dniach 3-28 lutego 1947 roku Wyższy Teoretyczny Kurs Instruktorów Szybowcowych w Bielsku^[18], a od 2 do 31 maja kurs praktyczny w Goleszowie^[19]. Szybowiec IS-1 Sęp już w sierpniu 1947 roku z pilotem Adamem Zientkiem zadebiutował w międzynarodowych zawodach szybowcowych w Szwajcarii, stanowiąc rewelację, ponieważ był jedyną nowo powstałą po wojnie konstrukcją szybowcową w Europie. Tym sukcesem Instytut Szybownictwa ugruntował swą pozycję faktycznego organizatora odradzającego się w Polsce sportu szybowcowego^[20].

W czerwcu 1948 roku Instytut współorganizował pierwsze po II wojnie światowej (VII) Krajowe Zawody Szybowcowe na górze Żar^[21][20]. Na przełomie sierpnia i września piloci IS zorganizowali, z użyciem szybowca IS-1 Sęp, tatrzańską wyprawę halniakową, podczas której badali zjawisko fali. Doświadczenia z tych lotów zostały wykorzystane w październiku, kiedy to Adam Zientek i Tadeusz Góra wykonali udane nocne loty falowe po starcie z szybowiska na górze Żar^[22].

W Instytucie Szybownictwa wyremontowano kilkanaście samolotów, w tym Heinkel He-72 Kadett oraz zakupione z demobilu samoloty Piper L-4 Cub^[23]. Udało się również wyremontować kilka polskich przedwojennych szybowców, które przetrwały okupację: Orlik, WWS-2 Żaba i Wrona. Wyremontowano również wiele niemieckich szybowców, które wykorzystano do celów porównawczych i szkoleniowych^[1].

We wrześniu 1948 roku kierownikiem Instytutu został Władysław Nowakowski, który kierował zakładem przez niemal 30 lat. W tym samym okresie inżynierowie Rudolf Weigl i Władysław Janica dokonali reorganizacji warsztatów IS^[24].

Szybowcowy Zakład Doświadczalny

5 października 1948 roku Instytut Szybownictwa został przemianowany na Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD)^[9]. W dniach 13 listopada-15 grudnia 1948 roku odbyła się druga wyprawa szybowcowa SZD. Grupa pilotów, pod kierownictwem Adama Zientka, badała właściwości fali w okolicach Śnieżki^[25].

Pracownicy Zakładu mieli na swym koncie liczne opracowania artykułów technicznych i wydań książkowych. W latach 40. Dział Wyszkolenia IS pod kierunkiem mgr Włodzimierza Humena był faktycznym organizatorem działalności szkoleniowo-sportowej szybownictwa w Polsce. Później szkolenie i sport lotniczy przejęły ogólnopolskie organizacje młodzieżowe. Inicjatywą SZD było powołanie w Bielsku w 1948 roku Technikum Mechaniczno-Lotniczego, kuźni kadr fachowców lotnictwa dla kraju^[26]. W październiku tego samego roku została powołana Centralna Szkoła Instruktorów Szybowcowych w Bielsku, w której w większości wykładowcami byli pracownicy SZD^[9].

Początkowo SZD był podporządkowany Ministerstwu Komunikacji, ale po reorganizacji lotnictwa sportowego w Polsce przeprowadzonej w 1951 roku został podporządkowany Lidze Lotniczej i wszedł w skład Zarządu Zakładów Remontowych Lotnictwa Sportowego. W 1952 roku, po utworzeniu Ministerstwa Transportu Drogowego i Lotniczego, Zakład stał się zapleczem konstrukcyjno rozwojowym Zarządu Zakładów Sprzętu Lotnictwa Sportowego. W 1957 roku został, wraz z tym Zarządem, przekazany Ministerstwu Przemysłu Maszynowego i włączony do Centralnego Zarządu Przemysłu Sprzętu Komunikacyjnego (przemianowanego w późniejszym okresie na Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego)^[27].

W 1952 roku Zakład zmienił profil z prototypowo-remontowego na prototypowo-seryjny. Opracowywano w nim nowe konstrukcje oraz produkowano krótkie serie informacyjne szybowców. Następnie dokumentacja była przekazywana do Zakładów Szybowcowych w Jeżowie, Wrocławiu i Krośnie^[28]. Pionierskie prace prowadzone w SZD zostały docenione i w tym samym roku Rada Państwa przyznała nagrodę państwową z dziedziny postępu technologicznego zespołowi, w skład którego wchodzili Irena Kaniewska, Tadeusz Kostia, Józef Niespał, Władysław Nowakowski oraz Justyn Sandauer^[29]. Poprawiła się również sytuacja lokalowa, części zakładu dotychczas rozrzucone po całym mieście, zostały zlokalizowane w nowo wybudowanych budynkach na lotnisku Aleksandrowice^[4].

Prace prowadzone w SZD były ściśle związane z rozwojem polskiego szybownictwa. Na początku lat pięćdziesiątych odchodzono od szkolenia z użyciem szybowców jednomiejscowych na rzecz metody dwumiejscowej. W związku z tym w SZD przystąpiono do prac w tym kierunku. Opracowano od odstaw dokumentację niemieckiego szybowca DFS Kranich II, który został wdrożony do produkcji jako IS-C Żuraw. Siłami konstruktorów SZD stworzono też nowe konstrukcje dostosowane do potrzeb szkoleniowych: SZD-9 Bocian i SZD-10 Czapla. Na potrzeby uprawiania wyczynowego szybownictwa zostały opracowane takie konstrukcje jak SZD-8 Jaskółka i SZD-12 Mucha 100. Te konstrukcje trafiły do produkcji seryjnej i przez wiele lat stanowiły podstawowe wyposażenie aeroklubów oraz były sprzedawane odbiorcom zagranicznym. SZD prowadził tez prace badawcze, w ich trakcie testowano nietypowe układy. W latach 1949-1954 powstały takie nietypowe konstrukcje jak: IS-5 Kaczka (szybowiec w układzie kaczki), bezogonowe SZD-6 Nietoperz i SZD-20 Wampir 2 czy SZD-14 Jaskółka M z usterzeniem motylkowym. W układzie tradycyjnym opracowano następujące konstrukcje doświadczalne: SZD-7 Osa, SZD-11 Albatros, SZD-16 Gil^[30]. Konstruktorzy SZD zaprojektowali i nadzorowali budowę tunelu aerodynamicznego oraz urządzeń pomocniczych szybownictwa tj. wozy transportowe, wózki startowe czy beczkowozy^[31].

Od 1955 roku kadra naukowa SZD uczestniczyła w organizacji szybownictwa w Chińskiej Republice Ludowej. Do Chin wyjechał jedenastoosobowy zespół, którego zadaniem było stworzenie ośrodka szkolenia pilotów i instruktorów szybowcowych oraz budowa zakładów produkujących szybowce. Stronie chińskiej przekazano pomoce naukowe (model tunelu aerodynamicznego, pomoce na temat termiki) oraz szybowce IS-A Salamandra, IS-2 Mucha, IS-3 ABC, SZD-8 Jaskółka i SZD-9 Bocian. Ponadto do Chin trafiły wyciągarki i ściągarki szybowcowe produkcji SZD. Pracownicy SZD, biorący udział w kontaktach polsko-chińskich, zostali odznaczeni wysokimi odznaczeniami państwowymi ChRL^[27].

Włączenie SZD w 1957 roku do Centralnego Zarządu Przemysłu Sprzętu Komunikacyjnego zapoczątkowało jego rozwój. Uległ zmianie profil prac prowadzonych w SZD – skupiono się na prowadzeniu prac konstrukcyjno-badawczych i doświadczalnych^[32]. Zakład został rozbudowany i doposażony pod względem technicznym. Na jego strukturę składały się Szybowcowy Zakład Doświadczalny w Bielsku-Białej, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 2 w Jeżowie Sudeckim, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 3 w Poznaniu, Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 4 we Wrocławiu oraz Zakłady Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 5 w Krośnie^[23].

Szybowcowe Mistrzostwa Świata w 1958 roku w Lesznie umożliwiły konstruktorom SZD kontakt z technologiami szybowców zachodnich i wykazały konieczność opracowania nowych konstrukcji. Prowadzono prace nad odejściem od konstrukcji drewnianych na rzecz metalowych. W efekcie prowadzonych prac powstały szybowce SZD-16 Gil oraz SZD-25 Lis, który wyprodukowano w krótkiej serii. Na potrzeby polskiej kadry szybowcowej powstał szybowiec klasy otwartej SZD-19 Zefir będący pierwszą na świecie konstrukcją z leżącą pozycją pilota. Dla klasy standard stworzono szybowiec SZD-24 Foka. Szybowce Zefir i Foka wzięły udział w szybowcowych mistrzostwach świata w Kolonii w 1960 roku i stały się rewelacją tych mistrzostw^[33]. Szybowce Zefir zaprezentowano również z doskonałym skutkiem podczas mistrzostw świata w Junin w Argentynie w 1963 roku. Konstrukcje tworzone w tym okresie w Zakładzie charakteryzowały się dążeniem do minimalizacji oporów szkodliwych co starano się uzyskać poprzez użycie profili laminarnych^[34].

Zakłady Szybowcowe Delta-Bielsko

Konstruktorzy SZD w 1966 r. Od lewej: Władysław Okarmus, Marian Gracz, Jan Dyrek, Jerzy Śmielkiewicz, Józef Niespał, Władysław Nowakowski (Dyrektor ZSLS), Zbigniew Badura, Jerzy Trzeciak, Bogumił Szuba oraz Roman Zatwarnicki

W lipcu 1963 roku zakład przeszedł kolejną transformację wynikającą po części z reorganizacji Zakładów Sprzętu Lotnictwa Sportowego. Dyrekcja ZSLS została przeniesiona do Bielska, zakłady zamiejscowe ZSLS nr 2 w Jeżowie i ZSLS nr 4 we Wrocławiu stały się zamiejscowymi filiami na prawach Wydziałów Dyrekcji.

W 1964 roku, za zasługi w rozwoju szybownictwa, zakład został uhonorowany Dyplomem P. Tissandiera FAI. Było to pierwsze przyznanie tego rodzaju dyplomu w Polsce^[35]. Zespół inżynierów SZD prowadził prace mające na celu opracowanie konstrukcji mających zastąpić dotychczas używane szybowce. W 1964 roku ukończono projekt szybowca akrobacyjnego SZD-30 Pirat, w którym zastosowano nowatorskie technologie laminatowe. W dalszym ciągu prowadzono prace związane z konstrukcjami metalowymi, które doprowadziły do opracowania i oblatania szybowca SZD-27 Kormoran. Problemy technologiczne doprowadziły do zaniechania kontynuacji prac z konstrukcjami metalowymi, Kormoran pozostał konstrukcją jedynie prototypową. Prace nad szybowcami wyczynowymi doprowadziły do rozwoju rodziny Zefira i stworzenia SZD-29 Zefir 3 oraz SZD-31 Zefir 4. Te szybowce, o konstrukcji mieszanej, nie zostały wdrożone do produkcji seryjnej. Doświadczenia wynikające ze startu polskich szybowników w XI Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Lesznie w 1968 roku wykazały, że konieczna jest gruntowna zmiana technologiczna w konstrukcjach opracowywanych w Bielsku.

Zakład Doświadczalny Rozwoju i Budowy Szybowców

W maju 1969 roku nastąpiło kolejne przekształcenie Zakładu. Uległ rozbudowie, wybudowano nową halę produkcyjną i budynek administracyjny^[36]. W tym okresie konstruktorzy mieli już pełną świadomość, że naszedł kres wyczynowych konstrukcji drewnianych i konieczne jest opracowanie szybowców wyłącznie w technologiach laminatowych.

W tym okresie powstały w zakładzie ostatnie szybowce wyczynowe o konstrukcji drewnianej: SZD-36 Cobra 15 i SZD-39 Cobra 17 oraz pierwszy o konstrukcji laminatowo-drewnianej SZD-43 Orion. W 1970 roku na Szybowcowych Mistrzostwa Świata w Marfie na szybowcach „Cobra” Jan Wróblewski i Franciszek Kępka zajęli drugie i trzecie miejsce. W 1972 roku na „Orionach” na mistrzostwach w Vršac w Jugosławii Jan Wróblewski zdobył tytuł mistrza świata, a Franciszek Kępka zajął trzecie miejsce.

Zakład, w późniejszym okresie swego funkcjonowania, przechodził kolejne przekształcenia:

- styczeń 1972 r. - Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Szybownictwa,

- 1975 r. - Przedsiębiorstwo Doświadczalno-Produkcyjne Szybownictwa PZL Bielsko (PDPSz PZL-Bielsko),

7 maja 1999 roku sąd ogłosił upadłość PDPSz PZL-Bielsko. Majątek został wykupiony przez niemiecką spółkę Allstar Leasing sp. z o.o. i wydzierżawiony firmom Allstar PZL Glider i Solaris Aviation, które wznowiły produkcję lotniczą.

Szybowce opracowane i wyprodukowane w SZD

Lp	Nazwa	Typ	Konstruktor	Data oblotu	Pilot oblatywacz	Nr rej. prototypu	Egzemplarze	Zdjęcie
1	IS-A Salamandra	szkolno-treningowy	Wacław Czerwiński	12 października 1946	Piotr Mynarski	SP-320	264
2	IS-B Komar	szkolno-treningowy	Marian Wasilewski	16 stycznia 1949 r.	Piotr Mynarski	SP-732	25
3	IS-C Żuraw	szkolno-wyczynowy	Józef Niespał, Andrzej Kokot	22 kwietnia 1952 r.	Adam Zientek	-	51
4	IS-1 Sęp	wyczynowy	Władysław Nowakowski, Józef Niespał	2 czerwca 1947 r.	Piotr Mynarski	SP-443	6
5	IS-2 Mucha	szkolno-wyczynowy	Franciszek Kotowski, Irena Kaniewska	24 kwietnia 1948 r.	Piotr Mynarski	SP-561	136
6	IS-3 ABC	szkolny	Rudolf Matz, Roman Zatwarnicki	31 grudnia 1947 r.	Piotr Mynarski	SP-462	276
7	IS-4 Jastrząb	akrobacyjny	Józef Niespał	21 grudnia 1949 r.	Piotr Mynarski	SP-999	37
8	IS-5 Kaczka	doświadczalny	Tadeusz Kostia, Irena Kaniewska	29 marca 1949 r.	Piotr Mynarski	SP-821	1
9	SZD-6 Nietoperz	doświadczalny	Władysław Nowakowski, Justyn Sandauer	12 stycznia 1951 r.	Adam Zientek	SP-1220	1
10	SZD-7 Osa	doświadczalny	Tadeusz Kostia, Irena Kaniewska	16 sierpnia 1950 r.	Adam Zientek	SP-1047	1
11	SZD-8 Jaskółka	wyczynowy	Justyn Sandauer, Adam Skarbiński	21 września 1951 r.	Adam Zientek	SP-1222	135
12	SZD-9 Bocian	szkolno-wyczynowy	Roman Zatwarnicki, Justyn Sandauer	10 marca 1952 r.	Adam Zientek	SP-1217	615
13	SZD-10 Czapla	szkolny	Roman Zatwarnicki, Irena Kaniewska, Marian Gracz	23 listopada 1953 r.	Adam Zientek	SP-1349	157
14	SZD-11 Albatros	doświadczalny	Justyn Sandauer, Józef Niespał	14 września 1954 r.	Tadeusz Góra	SP-1600	1
15	SZD-12 Mucha 100	szkolno-wyczynowy	Władysław Okarmus, Zbigniew Badura, Jan Dyrek	15 grudnia 1952 r.	Adam Zientek	SP-1400	290
16	SZD-13 Wampir	doświadczalny (projekt)	Irena Kaniewska	-	-	-	0	-
17	SZD-14 Jaskółka M	doświadczalny	Władysław Okarmus	23 lipca 1954 r.	Adam Dziurzyński	SP-1223	1
18	SZD-15 Sroka	szkolno-treningowy	Zbigniew Badura	25 lutego 1956 r.	Stanisław Skrzydlewski	SP-1598	2
19	SZD-16 Gil	doświadczalny	Zbigniew Badura	20 października 1958 r.	Adam Zientek	SP-1880	1
20	SZD-17 Jaskółka L	wyczynowy	Jan Dyrek, Tadeusz Kostia	9 marca 1954 r.	Adam Zientek	SP-1504	4
21	SZD-18 Czajka	szkolny	Władysław Okarmus	30 listopada 1956	Adam Zientek	SP-1640	1
23	SZD-19 Zefir	wyczynowy	Bogumił Szuba	31 grudnia 1958 r.	Stanisław Skrzydlewski	SP-1841	23
24	SZD-20 Wampir 2	doświadczalny	Jan Dyrek	9 września 1959 r.	Adam Zientek	SP-2036	1
25	SZD-21 Kobuz	akrobacyjny	Jerzy Trzeciak, Marian Gracz	3 czerwca 1961 r.	Stanisław Skrzydlewski	SP-1990	32
26	SZD-22 Mucha Standard	wyczynowy	Władysław Nowakowski	10 lutego 1958 r.	Adam Zientek	SP-1748	288
27	SZD-23 Bocian 2	szkolno-wyczynowy (projekt)	Władysław Okarmus	-	-	-	0	-
28	SZD-24 Foka	wyczynowy	Władysław Okarmus	2 maja 1960 r.	Adam Zientek	SP-2069	216
29	SZD-25 Lis	treningowy	Zbigniew Badura	5 marca 1960 r.	Stanisław Skrzydlewski	SP-1621	30
30	SZD-26 Wilk	motoszybowiec (projekt)	Borys Puzej, Bogumił Szuba	-	-	-	0	-
31	SZD-27 Kormoran	szkolno-treningowy	Józef Niespał	2 stycznia 1965 r.	Adam Zientek	SP-2463	2
32	SZD-28	doświadczalny (projekt)	Zbigniew Badura	-	-	-	0	-
33	SZD-29 Zefir 3	wyczynowy	Bogumił Szuba	26 kwietnia 1965 r.	Stanisław Skrzydlewski	SP-2465	2
34	SZD-30 Pirat	wyczynowy	Jerzy Śmielkiewicz	19 maja 1966 r.	Adam Zientek	SP-2502	813
35	SZD-31 Zefir 4	wyczynowy	Bogumił Szuba	7 grudnia 1967 r.	Adam Zientek	SP-2417	3
36	SZD-32 Foka 5	wyczynowy	Władysław Okarmus	2 maja 1960 r.	Adam Zientek	SP-2069	133
37	SZD-33 Bocian 3	szkolno-wyczynowy (projekt)	Tadeusz Łabuć	-	-	-	0	-
37	SZD-34 Bocian 3	szkolno-wyczynowy (projekt)	Tadeusz Łabuć	-	-	-	0	-
38	SZD-35 Bekas	szkolny	Józef Niespał	29 listopada 1970 r.	Adam Zientek	SP-2443	3
39	SZD-36 Cobra 15	wyczynowy	Władysław Okarmus	31 grudnia 1969 r.	Adam Zientek	SP-2497	290
41	SZD-37 Jantar	wyczynowy	Adam Kurbiel	14 lutego 1972 r.	Jerzy Śmielkiewicz	SP-2636	2
42	SZD-38 Jantar 1	wyczynowy	Adam Kurbiel	1973 r.	Jerzy Śmielkiewicz Adam Zientek	-	57
43	SZD-39 Cobra 17	wyczynowy	Władysław Okarmus	17 marca 1970 r.	Jerzy Śmielkiewicz	SP-2539	2
44	SZD-40 Halny	doświadczalny	Władysław Okarmus	23 grudnia 1972 r.	Zdzisław Bylok	SP-2645	1
45	SZD-41 Jantar Standard	wyczynowy	Władysław Okarmus	3 października 1973 r.	Adam Zientek	SP-2685	159
46	SZD-42 Jantar 2	wyczynowy	Adam Kurbiel	2 lutego 1976	Zdzisław Bylok	-	144
46	SZD-43 Orion	wyczynowy	Jerzy Śmielkiewicz, Tadeusz Łabuć, Jan Knapik	30 grudnia 1971 r.	Adam Zientek	SP-2635	2
47	SZD-44	wyczynowy (projekt)	Adam Meus	-	-	-	0	-
48	SZD-45 Ogar	motoszybowiec	Tadeusz Łabuć	13 maja 1973 r.	January Roman	SP-0001	66
49	SZD-46 Ogar 2	motoszybowiec (projekt)	Tadeusz Łabuć	-	-	-	0	-
50	SZD-47	wyczynowy (projekt)	Adam Meus	-	-	-	0	-
51	SZD-48 Jantar Standard 2/3	wyczynowy	Władysław Okarmus	10 grudnia 1977 r.	January Roman	-	634
52	SZD-48M Brawo	wyczynowy	Stanisław Zientek	13 kwietnia 1985 r.	January Roman	SP-3333	3	-
53	SZD-49 Jantar Standard K	wyczynowy	Władysław Okarmus	10 października 1978 r.	Adam Zientek	SP-2583	1	-
54	SZD-50 Puchacz	szkolno-treningowy	Adam Meus	21 grudnia 1976 r.	Adam Zientek	SP-3067	300
55	SZD-51 Junior	szkolno-treningowy	Stanisław Zientek	31 grudnia 1980 r.	January Roman	SP-3211	259
56	SZD-52 Krokus	wyczynowy	Adam Kurbiel	28 lutego 1981 r.	Jerzy Śmielkiewicz	SP-3214	8	-
57	SZD-53	wyczynowy (projekt)	Adam Kurbiel	-	-	-	0	-
58	SZD-54 Perkoz	szkolno-wyczynowy	Adam Meus	8 maja 1991 r.	Jerzy Śmielkiewicz	-	-
59	SZD-55 Promyk	wyczynowy	Tadeusz Łabuć	15 sierpnia 1988 r.	January Roman	SP-P501	121
60	SZD-56 Diana	wyczynowy	Bogumił Bereś	29 listopada 1990	Jacek Żak	-	4
61	SZD-59 Acro	wyczynowy	Jan Knapik	9 sierpnia 1991 r.	January Roman	-	40

Poza szybowcami skonstruowano w SZD również wyciągarki szybowcowe "Żubr" i "Tur", ściągarkę "Ryś" oraz uniwersalne przyczepy szybowcowe do transportu samochodowego^[37], a także samochód amatorski Volkswagen SAM z laminatów.

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Babiejczuk, Jerzy Grzegorzewski: Polski przemysł lotniczy 1945 - 1973. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1974. OCLC 831052958.
• Szybowcowy Zakład Doświadczalny w Bielsku-Białej. W: Zdzisław Brodzki, Stefan Górski, Ryszard Lewandowski: Ilustrowana Encyklopedia dla wszystkich. Lotnictwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 1979. ISBN 83-204-0005-8. OCLC 746314108.
• Andrzej Glass, Tomasz Murawski: Polskie szybowce 1945-2011. Problemy rozwoju. Bielsko-Biała: Wydawnictwo SCG, 2012. ISBN 978-83-932826-0-9. OCLC 804836344.
• Jerzy Grzegorzewski: Polski Przemysł Lotniczy 1944-1989. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Lotnictwa, 2018. ISBN 978-83-63539-44-3. OCLC 1084515724.
• Edward Kocent-Zalewski: Łódzkie samoloty inżyniera Sołtyka. Warszawa: ZP Grupa Sp. z o.o., 2010. ISBN 978-83-61529-85-9. OCLC 995456083.
• Tadeusz Kostia: Polska myśl techniczna i przemysł lotniczy w minionym 80-leciu [w:] 80 lat lotnictwa polskiego : historia i współczesność : materiały z konferencji. T. 1. Warszawa: Zespół Redakcyjno-Wydawniczy WLiOP, 1998, s. 68-69. ISBN 83-909950-1-8. OCLC 830196964.
• Adam Skarbiński: Dzieje lotnictwa na Podbeskidziu. Wrocław: Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2015. ISBN 978-83-64688-05-8. OCLC 909180717.
• Henryk Szydłowski (red.): Polskie lotnictwo sportowe. Kraków: KAW, 1986. ISBN 83-03-01157-X. OCLC 803064028.
• Sprawozdanie z unifikacyjnego kursu instruktorów szybownictwa. „Skrzydlata Polska”. 7/1946, lipiec 1946. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• 1-sza wyprawa doświadczalna Instytutu Szybownictwa w Bielsku. „Skrzydlata Polska”. 7/1946, grudzień 1946. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Wyższy Teoretyczny Kurs dla instruktorów szybowcowych. „Skrzydlata Polska”. 3/1947, marzec 1947. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Sukcesy ostatnich miesięcy w szybownictwie. „Skrzydlata Polska”. 1/1949, grudzień 1949. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Władysław Nowakowski. 10 lat pracy twórczej SZD. „Skrzydlata Polska”. 39/1955, 25 września 1955. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Stanisław Wasilewski. Od remontów do produkcji seryjnej. „Skrzydlata Polska”. 36/1958, 3 września 1958. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Władysław Nowakowski. 20-lecie Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego. „Skrzydlata Polska”. 50/1966, 11 grudnia 1966. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Jerzy Pomianowski. Skrzydła i medale. „Skrzydlata Polska”. 17/1973, s. 12-13, 29 kwietnia 1973. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Tadeusz Kostia. Polski przemysł szybowcowy 1944-1963. „Skrzydlata Polska”. 50/1985, s. 8-10, 15 grudnia 1985. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 
• Wiesław Stafiej. 40 lat pod znakiem SZD. „Skrzydlata Polska”. 37/1986, s. 3, 10, 14 września 1986. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. ISSN 0137-866X. OCLC 839207783. 

Linki zewnętrzne

• Historia SZD
• Aeroklub Bielsko-Bialski w latach 1945 - 2000
• Adam Skarbiński, ZE LWOWA DO BIELSKA