Szympans
| Pan[1] | |||||
| Oken, 1816[2] | |||||
| Okres istnienia: 6–0 mln lat temu | |||||
.jpg) © Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0 Przedstawiciel rodzaju – szympans zwyczajny (P. troglodytes) | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Parvordo | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Rodzaj | szympans | ||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
Simia troglodytes Blumenbach, 1775 | |||||
| |||||
| Zasięg występowania | |||||
_distribution_map.png) czerwony – Pan paniscus pozostałe kolory – podgatunki Pan troglodytes | |||||
Szympans[14] (Pan) – rodzaj dużego ssaka naczelnego z podrodziny Homininae w rodzinie człowiekowatych (Hominidae). Rodzaj Pan jest najbliżej spokrewniony z rodzajem Homo. Karol Linneusz w swojej pracy Systema Naturae (10th edition, 1758) zaklasyfikował szympansa w rodzaju Homo pod nazwą systematyczną Homo nocturnus – nocny człowiek. Dopiero w 1775 Blumenbach wprowadził nazwę Simia troglodytes.
Zasięg występowania
Terenem naturalnego występowania obydwu gatunków jest zachodnia i środkowa Afryka równikowa – od Sierra Leone i Gwinei przez dorzecze Kongo do Jeziora Tanganika i Jeziora Wiktorii[15][16][17]. Żyją w dżunglach, na sawannie oraz w górskich lasach.
Morfologia
Długość ciała samic 70–91 cm, samców 73–96 cm; masa ciała samic 20–50 kg, samców 28–70 kg[16]. Futro zwykle czarne, z wiekiem siwieje, a u starych osobników włosy wypadają (łysieją). Twarz nieowłosiona[18]. Przeciętny szympans karłowaty (bonobo) jest nieco mniejszy, ma bardziej smukłe ciało, dłuższe kończyny i ciemniejszą sierść.
Ewolucja
Oba te gatunki, według datowania genetycznego, rozdzieliły się około 0,86–2 mln lat temu[19]. Badania genomu opublikowane w roku 2006 wykazały, że DNA szympansów różni się od ludzkiego o ok. 6% (wcześniejsze badania szacowały tę różnicę na 1,5%)[20][21]. Szympansy oddzieliły się od ewolucyjnej linii Homo ok. 6,2–4,6 mln lat temu (Groves, 2001)[22].
Zachowanie
Typową cechą zachowania szympansów jest budowa gniazd, umieszczonych na drzewie od 5 do 40 m nad ziemią. Zbudowane są z powyginanych i połamanych gałęzi splecionych tak, że tworzą one platformę, pokrywaną następnie drobnymi gałązkami. W porze deszczowej wędrujące zazwyczaj szympansy budują dzienne gniazda, w których spędzają większość czasu. Resztę poświęcają na poszukiwanie rozmaitego pożywienia w pobliżu dolnego piętra lasu. Gromady szympansów mają skomplikowaną organizację społeczną. Rozpraszają się w poszukiwaniu pokarmu lub „zaopatrują się” na określonym, stałym obszarze. Potrafią zapamiętać dokładną lokalizację produkujących najwięcej owoców drzew, spośród ponad 12 000 innych. Mogą decydować się na dłuższe podróże, by dotrzeć do miejsc, w których znajdują się ich ulubione drzewa[23].
U szympansów zauważono również wykształcenie zachowań mających na celu poprawę ich stanu zdrowia poprzez odpowiednie zabiegi. Mogą one np. stosować na rany niektóre gatunki owadów, prawdopodobnie pomagających w gojeniu się ran. Natomiast szympans, którego organizm został zaatakowany przez robaki, może spożywać celowo wewnętrzną tkankę łodygi krzewu Vernonia amygdalina, która zawiera środki przeciwpasożytnicze[24].
Szympans, uważany za najbardziej ekspresyjne ze zwierząt, okazuje uczucia wieloma gestami i minami. Wydęcie warg w odruchu zaciekawienia, lub niesmaku można porównać do wyrażanych w podobny sposób przez człowieka sceptycyzmu lub wątpliwości. Uśmiech oznacza zadowolenie. Kiedy jest zamyślony lub zaniepokojony, przybiera najmniej dramatyczną ze wszystkich min. Szympansowi, jakby uśmiechniętemu od ucha do ucha, wcale nie jest do śmiechu; przeciwnie, jest wtedy najprawdopodobniej strapiony lub nieszczęśliwy. Małe szympansy znajdują się w centrum uwagi stada. Często inne młode opiekują się nimi równie troskliwie, jak matki. Szympansy zaczynają się wzajemnie pielęgnować w wieku około 10 miesięcy. Żyją do 40 lat.
Systematyka
Etymologia
- Pan: w mitologii greckiej Pan (gr. Παν Pan, łac. Pan) był bogiem lasów, pasterzy i ich stad[25].
- Troglodytes: gr. τρωγλοδυτης trōglodutēs „mieszkaniec jaskiń, nor, jam”, od τρωγλη trōglē „jaskinia”, od τρωγω trōgō „gryźć, chrupać”; -δυτης -dutēs „nurek”, od δυω duō „nurkować”[26]. Gatunek typowy: Troglodytes niger É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Simia troglodytes Blumenbach, 1775); młodszy homonim Troglodytes Vieillot, 1809 (Aves).
- Mimetes: gr. μιμητης mimētēs „imitator, naśladowca”, od μιμεομαι mimeomai „imitować, naśladować”, od μιμος mimos „mim, aktor”[27]. Gatunek typowy: nie podano; młodszy homonim Mimetes Eschscholtz, 1818 (Coleoptera).
- Theranthropus: gr. θηρ thēr, θηρος thēros „bestia, zwierzę”; ανθρωπος anthrōpos „człowiek”[28]. Nazwa zastępcza dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 i Mimetes Leach, 1820.
- Chimpansee: angielskie słowo „chimpanzee” zostało po raz pierwszy odnotowane w 1738 roku; wywodzi się z języka Vili ci-mpenze lub z języka tshiluba chimpenze, co oznacza „małpę”[29]. Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
- Anthropopithecus: gr. ανθρωπος anthrōpos „człowiek”; πιθηκος pithēkos „małpa”[30]. Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
- Hylanthropus: gr. ὑλη hulē „teren lesisty, las”; ανθρωπος anthrōpos „człowiek”[31]. Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
- Pseudanthropos: gr. ψευδος pseudos „fałszywy”; ανθρωπος anthrōpos „człowiek”[32]. Nowa nazwa dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
- Engeco: rodzima nazwa; „jako nazwę rodzajową dla szympansa najbardziej odpowiednie będzie zachować oznaczenie, które używa się wśród Murzynów w ich domu: Engeco”[33]. Nowa nazwa dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
- Pongo: nazwa mpongi oznaczająca w bantu (Kongo) dużą małpę człekokształtną; Lacépède użył tej nazwy na określenie orangutana; Palmer sugeruje również że jest to rodzima nazwa z Borneo[34]. Nowa nazwa dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812; młodszy homonim Pongo Lacépède, 1799.
Podział systematyczny
Do rodzaju należą następujące gatunki[15][14]:
- Pan troglodytes (Blumenbach, 1775) – szympans zwyczajny
- Pan paniscus Schwarz, 1929 – szympans karłowaty
Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiający głowę szympansa, o nominale 1,35 zł, w serii Zwierzęta ZOO. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabiański. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[35].
Zobacz też
- Wojna szympansów Gombe
Przypisy
- ↑ Pan, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3: Zoologie. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. xi, 1230. (niem.).
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 87, 1812. Paris. (fr.).
- ↑ W.E. Leach. Comparative Anatomy and Zoology. „Annals of Philosophy”. 19 (92), s. 104, 1820. (ang.).
- ↑ J. Brookes: A catalogue of the Anatomical and Zoological Museum of Joshua Brookes. Cz. 16. London: Richard Taylor, 1828, s. 33. (ang.).
- ↑ J.J.O. Voigt: Quadrumana. W: G. Cuvier & J.J.O. Voigt: Das Thierreich, geordnet nach seiner Organisation. Cz. 1. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1831, s. 76. (niem.).
- ↑ H.M.D. de Blainville. Sur la distribution géographique des mammifères Primates (Quadrumanes). „Annales Francaises et Etrangères d’Anatomie et de Physiologie”. 2, s. 360, 1838. (fr.).
- ↑ C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. 34. (niem.).
- ↑ H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 191. (niem.).
- ↑ Haeckel 1866 ↓, s. clx.
- ↑ Haeckel 1866 ↓, s. cl.
- ↑ L. de Pauw: Notes sur la Solidification et le Montage des grands Mammifères. Belgium: Saint Nichols, 1905, s. 13. (fr.).
- ↑ E. Tratz & H. Heck. Der Afrikanische anthropoide “bonobo”, eine neue Menscheauaffengattung, Saugetier. „Mitteilungen”. 2, s. 97–101, 1954. (niem.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ a b E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 852–853. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Pan. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
- ↑ Dżungla. Warszawa: "Świat Książki", 1997, s. 78. ISBN 83-7129-804-8.
- ↑ Szamalek et al.. The chimpanzee-specific pericentric inversions that distinguish humans and chimpanzees have identical breakpoints in Pan troglodytes and Pan paniscus. „Genomics”. 87 (1), 2006.
- ↑ J.R. Minkel: Human-Chimp Gene Gap Widens from Tally of Duplicate Genes. Scientific American, 2006-12-19. [dostęp 2015-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-07)]. (ang.).
- ↑ Demuth JP, Bie TD, Stajich JE, Cristianini N, Hahn MW. The Evolution of Mammalian Gene Families. „PLoS ONE”, s. e85, 2006. DOI: 10.1371/journal.pone.0000085.
- ↑ The Taxonomy of Primates. W: Sonia Woolfe-Coote (red.): The Laboratory Primate. Elsevier, 2005, s. 1928.
- ↑ Matt Walker: Chimps mentally map fruit trees. BBC – Earth News, 2009-08-06. [dostęp 2009-06-08]. (ang.).
- ↑ See rare photos of chimpanzees treating their wounds with insects, Animals, 26 października 2022 [dostęp 2022-11-14] (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 508.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 695.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 425.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 672.
- ↑ Chimpanzee. Online etymology dictionary. [dostęp 2020-11-12]. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 109.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 337.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 589.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 258.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 557.
- ↑ Marek Jedziniak: Zwierzęta ZOO. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Bibliografia
- E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. i–clx, 1–462. (niem.).
- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- Jane Goodall „Przez dziurkę od klucza. 30 lat obserwacji szympansów nad potokiem Gombe”, 1997, ISBN 83-86669-62-4
- Catherine Nicolle: Dżungla. Warszawa: "Świat Książki", 1997. ISBN 83-7129-804-8.
Zobacz też
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Autor: Frans de Waal, Emory University, Licencja: CC BY 2.5
Young adult male chimpanzee.
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0
Male Chimpanzee at La Vallée de Singes, at Romagne (Vienne, Poitou-Charentes), France.
Pan spp. range map showing modern bonobo and chimpanzee geographic distribution.