Tōru Takemitsu

Tōru Takemitsu

武満 徹

Tōru Takemitsu (1961)
Data i miejsce urodzenia	8 października 1930 Tokio
Pochodzenie	japońskie
Data i miejsce śmierci	20 lutego 1996 Tokio
Przyczyna śmierci	nowotwór
Gatunki	muzyka poważna, muzyka filmowa
Zawód	kompozytor
Odznaczenia

Tōru Takemitsu (jap. 武満 徹 Takemitsu Tōru; ur. 8 października 1930 w Tokio, zm. 20 lutego 1996 tamże) – japoński kompozytor muzyki współczesnej. Zajmował się także estetyką i teorią muzyki.

W swojej twórczości łączył elementy muzyki i filozofii Wschodu i Zachodu. Wierzył, że muzyka porządkuje codzienne dźwięki, czyniąc je istotnymi i zrozumiałymi. Dążył do inkorporacji dźwięków naturalnych oraz do zestawiania i godzenia przeciwieństw takich jak Wschód i Zachód, dźwięk i cisza, tradycja i innowacja. Uprawiał większość podstawowych form muzyki instrumentalnej i wokalno-instrumentalnej oraz muzykę filmową. Zajmował się niemal wszystkimi współczesnymi technikami kompozytorskimi. Skomponował kilkaset utworów, napisał muzykę do blisko 100 filmów, opublikował 20 książek. Był najbardziej wpływowym japońskim kompozytorem XX wieku^[1][2][3].

Życiorys

Pierwsze wpływy i inspiracje

Już we wczesnej młodości Takemitsu fascynował się muzyką zachodniego kręgu kulturowego. Początkowo, przed II wojną światową, był to amerykański jazz odtwarzany z płyt gramofonowych jego ojca. Po wojnie – europejska muzyka poważna nadawana przez radio rozgłośni armii amerykańskiej stacjonującej w powojennej Japonii^[2]. Słuchał wtedy kompozycji Debussy’ego, Ravela, Schönberga, Berga, Weberna, będących ogromną inspiracją we wczesnym okresie jego twórczości^[4][3]. Poza muzyką interesował się także innymi dziedzinami sztuki (współczesnym malarstwem, teatrem, filmem, poezją) i filozofią. Niemały wpływ na rozwój jego estetyki miały w owym czasie dyskusje z kompozytorem Yasuji Kiyose, który sporadycznie udzielał mu również porad w zakresie podstaw kompozycji^[2][4].

Zasadniczo Takemitsu był muzycznym samoukiem^[5]. Samodzielnie kształtował swoją artystyczną osobowość, jednak nie stronił od wiedzy i doświadczenia wybitnych artystów. Toshi Ichiyanagi zapoznał go z twórczością europejskich awangardzistów (Messiaena, Stockhausena i Nono), a Fumio Hayasaka wprowadził w świat muzyki filmowej, kontaktując z reżyserem Akirą Kurosawą, z którym później Takemitsu wielokrotnie współpracował^[4].

Zadebiutował 7 grudnia 1950 utworem fortepianowym Lento in due movimenti, wykonanym przez Haruko Fujitę na koncercie w Tokio. Kompozycja została zdyskredytowana przez krytykę komentarzem „to jeszcze nie muzyka”^[4].

Poszukiwanie nowych środków wyrazu

W 1951 był jednym z założycieli Jikken Kōbō, eksperymentalnego warsztatu skupiającego muzyków, poetów, rzeźbiarzy i malarzy, którzy – zainspirowani zachodnimi trendami we współczesnej sztuce – programowo odchodzili od tradycyjnych japońskich wartości artystycznych. Ta interdyscyplinarna grupa liczyła 12 artystów i działała nieprzerwanie do 1957, a jej awangardowe eksperymenty nierzadko wywoływały sensację w świecie artystycznym^[6][4][7][8]. Takemitsu skomponował wówczas m.in. Uninterrupted Rest I (1952), utwór na fortepian, napisany w nieregularnym tempie bez zaznaczania taktów oraz Concerto de chambre (1955) na 13 instrumentów dętych^[6][4].

Dużo eksperymentował z awangardowymi technikami wykonawczymi. Uprawiał muzykę elektroniczną, nadając taśmie magnetofonowej rolę pełnoprawnego instrumentu (Relief statique, 1955). Taśma służyła mu też do muzycznych kolaży brzmienia realnego i artystycznego w ramach muzyki konkretnej (Water Music, 1960)^[4]. Interesował się dwunastotonowym serializmem Schönberga i ciszą Weberna^[9]. Wykorzystywał wokalizę, używając tylko głosek „a” i „i” („Ai” jap. „miłość”) wymawianych na różne sposoby przez dwóch aktorów (Vocalism A·I, 1956)^[6]. Stosował indeterminizm i graficzną notację partytury np. w kompozycjach Ring (1961), Corona for pianist(s) (1962) i Corona II for string(s) (1962). Posługiwał się też aleatoryzmem (A Flock Descends Into the Pentagonal Garden, 1977)^[6]. Arc (1963–1966, popr. 1976), obszerny 6-częściowy utwór na fortepian i orkiestrę, jest niejako skarbnicą technik stosowanych przez Takemitsu, łączącą modalność (Messiaen), serializm (Schönberg), indeterminizm i notację graficzną (Cage), itd.^[9]

Pierwszą kompozycją Takemitsu, która wzbudziła międzynarodowe zainteresowanie i stała się odskocznią do jego światowej kariery było Requiem for Strings (1957), dedykowane pamięci Hayasaki. Premiera utworu odbyła się 20 czerwca 1957 w wykonaniu Tokijskiej Orkiestry Symfonicznej pod batutą Masashiego Uedy. Dwa lata później Igor Strawinski odwiedził Japonię i po wysłuchaniu Requiem z najwyższym uznaniem wyrażał się o Takemitsu, oczarowany nieustającą intensywnością brzmienia jego utworu. We wrześniu 1960 utwór ten został nagrodzony na I Festiwalu Muzyki Współczesnej w Tokio^[6][4]. W następnych latach kompozycje Takemitsu zostały docenione przez zachodni świat muzyczny. Kompozytor otrzymywał zamówienia na utwory od prestiżowych orkiestr i instytucji muzycznych, (m.in. Orkiestra Symfoniczna NHK, nowojorska Fundacja Kusewickiego), był też wielokrotnie nagradzany na konkursach muzyki współczesnej (Światowe Dni Muzyki ISCM, 1962 i 1965, Japanese Art Festival, 1966)^[6][4].

Rozwój indywidualności artystycznej

W 1964 został zaproszony do przeprowadzenia wspólnie z Johnem Cage'em serii wykładów w the East–West Center of Hawaii w Honolulu. Kilka miesięcy później wraz z Cage'em i Ichiyanagi zainscenizował w Tokio happening. Wydarzenia te stały się przyczynkiem do zmiany nastawienia Takemitsu do rodzimego dziedzictwa kulturowego, dotąd nieobecnego w jego twórczości. Po latach przyznał, że to przez kontakty z Johnem Cage'em docenił wartość swojej własnej tradycji^[6].

W 1966 napisał Eclipse na biwę i shakuhachi – swój pierwszy koncert na tradycyjne instrumenty japońskie, powierzając jego wykonanie wirtuozom tych instrumentów (Kinshi Tsuruta i Katsuya Yokoyama). Rok później, na zamówienie Filharmonii Nowojorskiej z okazji jej 125 rocznicy powstania, skomponował November Steps (1967), rodzaj podwójnego koncertu, w którym również wykorzystał biwę i shakuhachi^[6][2][3]. Celem kompozytora nie było osiągnięcie potencjalnego współbrzmienia, ale podkreślenie zasadniczej różnicy w barwie brzmienia pomiędzy instrumentami japońskimi i zachodnimi^[6][4]. Instrumenty japońskie wykorzystywał później w wielu swoich utworach, np. In an Autumn Garden (1973–1979) został napisany dla orkiestry gagaku^[2], a Voyage (1973) był skomponowany na trzy biwy^[8].

Przez ostatnie 20 lat Takemitsu zaczął stopniowo odchodzić od gęsto fakturowanych chromatycznych klastrów i masywnego brzmienia. Jego muzyka stawała się bardziej delikatna i nastrojowa, o wyraźnie zróżnicowanej harmonii i barwie. W 1988 w wywiadzie udzielonym New York Times stwierdził, że zachodnia muzyka lat 50. i 60. stała się przeintelektualizowana. „Kompozytorzy zaczęli skupiać się na funkcjonalności dźwięku, w wyniku czego muzyka straciła swoją zmysłowość”^[2]. Czerpiąc z tradycji japońskiego ogrodu, poszukiwał w muzyce współistnienia naturalnego piękna i sformalizowanych form. Sam siebie nazywał „ogrodnikiem muzyki”^[2]. Natura, zwłaszcza woda, stała się główną inspiracją i wiodącym tematem jego twórczości, m.in. w takich utworach jak: Green (1968), Garden Rain (1974), A Flock Descends Into the Pentagonal Garden (1977), Rain Tree (1981), Toward the Sea (1981), Rain Coming (1982), riverrun (1984), I Hear the Water Dreaming (1987)^[6][2][4][3].

Muzyka filmowa

Takemitsu zajmował się muzyką filmową w dużej mierze z powodów finansowych. Podobnie jak większość współczesnych kompozytorów odrzucał propozycje stałego zatrudnienia na stanowisku wykładowcy akademickiego. Jego źródłem dochodu były utwory komponowane na zamówienie różnych instytucji artystycznych oraz muzyka pisana na zamówienie przemysłu filmowego. Stworzył muzykę do blisko 100 filmów, w tym autorstwa najlepszych współczesnych japońskich reżyserów, jak Akira Kurosawa, Hiroshi Teshigahara, Masaki Kobayashi, Nagisa Ōshima i in.^[2][4][10]

Takemitsu podchodził całościowo do tworzenia kompozycji filmowej, co nie było powszechnie przyjętym zwyczajem. Uczestniczył w tworzeniu filmu niemal od początku. Często odwiedzał plan filmowy, dyskutował z reżyserem nie tylko o muzyce, ale też o koncepcji filmu, jego scenariuszu i scenografii. Był aktywnym i kreatywnym uczestnikiem każdego etapu produkcji. Gdy jednak przychodziło do komponowania, Takemitsu wolał pracować sam. Następnie z odpowiednim zespołem muzycznym nagrywał muzykę na taśmę i miksował ją w obecności reżysera^[10].

Jego muzyka filmowa była pełna eksperymentalnych akcentów, budujących klimat i dramaturgię filmu, a tym samym istotnie wpływających na emocje widza. Z równą uwagą rozważał koncepcję użycia dźwięku i ciszy. Brzmienie, jego barwa i artykulacja stawały się pierwszorzędnym środkiem kształtującym nastrój. Na przykład w Kobiecie z wydm (1964) przekształcił elektronicznie muzykę nagraną z tradycyjną orkiestrą, osiągając efekt brzmienia jakby z zaświatów. Zaś w Kwaidan (1964), Samuraj Rebellion (1967) i Dodes'kaden (1970), wykorzystał perkusję w niezwykły i osobliwie barwny sposób. Z dramaturgicznego punktu widzenia, muzyka Takemitsu eliminowała pleonazm obrazu i ścieżki dźwiękowej. Niekiedy nawet zamieniała się miejscami z dialogiem, częściowo go wytłumiając i sprowadzając do roli tła (np. w Ran Kurosawy). Ten zamierzony rozdźwięk dawał zaskakujący efekt dramaturgiczny^[2][9][10].

Nagrody i wyróżnienia

Toru Takemitsu Composition Award – nagroda przyznawana corocznie (od 2013) kompozytorom młodego pokolenia^[11]

Wybrane kompozycje

Publikacje

• Toru Takemitsu: Confronting Silence. Fallen Leaf Press, 1995. ISBN 0-914913-36-0. (ang.)
• Takemitsu, Toru, with Cronin, Tania and Tann, Hilary, „Afterword”, Perspectives of New Music, vol. 27, no. 2 (Summer, 1989), 205–214, (ang.) (subscription access)
• Takemitsu, Tōru, (trans. Adachi, Sumi with Reynolds, Roger), „Mirrors”, Perspectives of New Music, vol. 30 no. 1 (Winter, 1992), 36–80, (ang.) (subscription access)
• Takemitsu, Toru, (trans. Hugh de Ferranti) „One Sound”, Contemporary Music Review, vol. 8, part 2, (Harwood, 1994), 3–4, (ang.) (subscription access)
• Takemitsu, Tōru, „Contemporary Music in Japan”, Perspectives of New Music, vol. 27 no. 2 (Summer, 1989), 198–204, (ang.) (subscription access)

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: PWN, 1995, s. 889. ISBN 83-01-11390-1. (pol.)
• T. Chylińska, S. Haraschin, B. Schaeffer: Przewodnik koncertowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1991, s. 963-964. ISBN 83-224-0132-9. (pol.)

Linki zewnętrzne

• Tōru Takemitsu. Wszystkie kompozycje (ang.). W: Chorch [on-line]. [dostęp 2017-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-04)].
• Toru Takemitsu w bazie AllMusic (ang.)
• Tōru Takemitsu w bazie IMDb (ang.)
• Tōru Takemitsu w bazie Filmweb
• Tōru Takemitsu. Dyskografia (ang.). W: MusicBrainz [on-line]. [dostęp 2017-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-10)].
• Tōru Takemitsu. Nagrania archiwalne (wybór) (ang.). W: Contemporary Music [on-line]. [dostęp 2017-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-08)].