T-72

T-72
Ilustracja
Czołg T-72 w Base Borden Military Museum
Dane podstawowe
Państwo

 ZSRR

Typ pojazdu

czołg podstawowy

Trakcja

gąsienicowa

Załoga

3

Historia
Prototypy

1967–1972

Produkcja

od 1973

Dane techniczne
Silnik

1 silnik wysokoprężny, 12-cylindrowy W-46 o mocy 780 KM (574 kW) przy 2000 obr./min.

Transmisja

mechaniczna ze wspomaganiem hydraulicznym

Poj. zb. paliwa

1590 l (z dodatkowymi zbiornikami)

Pancerz

pancerz kompozytowy, reaktywny, spawany z płyt walcowanych, grubość: 200 mm

Długość

9,53 m (całkowita)
6,67 m (kadłuba)

Szerokość

3,46 m (kadłuba)
3,72 m (całkowita z osłonami przeciwkumulacyjnymi)

Wysokość

2,19 m

Prześwit

0,43 m

Masa

41 000 kg (bojowa) T-72M
44 500 kg T-72B

Moc jedn.

19 KM/t

Nacisk jedn.

0,83 kg/cm²

Osiągi
Prędkość

60 km/h (po drodze)
45 km/h (w terenie)

Zasięg

450 (na drodze)
600 km (z dodatkowymi zbiornikami)

Pokonywanie przeszkód
Brody (głęb.)

1,20 m

Rowy (szer.)

2,80 m

Kąt podjazdu

30°

Dane operacyjne
Uzbrojenie
1 armata 2A46M kal. 125 mm (zapas amunicji – 39 nabojów)
2 karabiny maszynowe PKT kal. 7,62 mm (zapas amunicji – 2000 szt.)
1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK (lub NSW) kal. 12,7 mm (zapas amunicji – 299 szt.)
Wyposażenie
8 wyrzutni granatów dymnych 902B kal. 82 mm
Użytkownicy
Rzuty
Rzuty

T-72czołg konstrukcji radzieckiej wprowadzony na uzbrojenie wojsk radzieckich na początku lat 70. Produkowany w Niżnym Tagile w Uralskiej Fabryce Wagonów (UWZ). Na wyposażenie Wojska Polskiego wszedł w 1978 roku. Do dziś stanowi podstawowy komponent polskich wojsk pancernych – według danych MON z 1 października 2005 w użyciu jest obecnie 597 takich wozów. ZSRR sprzedał licencje na jego produkcję do kilku krajów (Czechosłowacji, Indii, Jugosławii, Polski). Produkowany był w gliwickim Bumarze. W Polsce występuje w następujących wersjach: T-72M, T-72M1 i T-72M1D. Jego daleko posuniętą modernizacją jest PT-91, których polskie wojska lądowe posiadają 233. Ogółem do połowy lat 90. zbudowano około 20 tysięcy tych czołgów w kilku krajach świata. T-72 używają armie kilkunastu państw.

Konstrukcja

Czołg ma wielowarstwowy pancerz czołowy, wyposażony jest w automat ładowania armaty (elektromechaniczny zespół automatycznego ładowania), co pozwoliło na zredukowanie załogi do trzech żołnierzy (dowódca, działonowy i kierowca-mechanik). Układ przeniesienia mocy (UPM) mechaniczny z dwiema bocznymi skrzyniami biegów i współosiowymi przekładniami bocznymi typu planetarnego. Zbudowany z przekładni pośredniej przyśpieszającej, oraz SB-MS (skrzynia biegów-mechanizm skrętu).

Pancerz

Kadłub – 80 mm stali + 105 mm tekstolitu szklanego (STEF) + 20 mm stali pod kątem 22 stopni o grubości przeliczeniowej 530 mm (T-72); 60 mm stali + 105 mm STEF + 50 mm stali o grubości przeliczeniowej – 550 mm (T-72A, T-72M); 16 mm stali o podwyższonej twardości + 60 mm stali + 105 mm STEF + 50 mm stali o grubości przeliczeniowej 580 mm (T-72A, T-72M1); wersje T-72B i T-72S wyposażone w nowy wielowarstwowy pancerz kadłuba, na wozach późniejszych serii instalowany pancerz reaktywny Kontakt-1; T-72BM chroniony integralnym pancerzem reaktywnym II generacji Kontakt-5.

Wieża – odlew staliwny o grubości około 280 mm (przód) (T-72) o grubości przeliczeniowej – <410 mm; odlew staliwny z integralnymi komorami mieszczącymi elementy ceramiczne (T-72A, T-72M1) o grubości przeliczeniowej – <530 mm; odlew staliwny z integralnymi komorami mieszczącymi elementy pancerza NERA (T-72B) o grubości przeliczeniowej <640 mm.

Kadłub boki – 80 mm.

Uzbrojenie

Uzbrojeniem głównym jest armata gładkolufowa 125 mm w różnych wersjach:

  • 2A26-M2 (D-81; montowana w T-72) kalibru 125 mm na pociski odłamkowo-burzące, kumulacyjne, podkalibrowe,
  • 2A46 (D-81T; montowana w T-72A i jego eksportowych wersjach),
  • 2A46M (D-81TM; T-72B, czyli T-72M1M1, i jego eksportowe wersje np. T-72B1, wersja „uboga”), mogąca dodatkowo wystrzeliwać czołgowe ppk.

Uzbrojeniem dodatkowym jest:

Warianty

Czołg T-72A
(c) Mil.ru, CC BY 4.0
Czołg T-72B
Czołg T-72B3

ZSRR – Rosja

  • T-72 Urał („Ural”; Obiekt 172M; 1973 r.), celownik-dalmierz TPD-2-49, jednostka ognia 39 nabojów
  • T-72K – czołg dowódczy na bazie T-72, dodatkowa radiostacja R-130M i aparatura nawigacyjna TNA-3
  • Obiekt 172-2M Bajwoł („Bawół”) – opracowana na początku lat 70. modernizacja T-72; armata 2A46M ze zmienionym systemem stabilizacji, pancerz kadłuba pod kątem 20 stopni, całkowicie metalowe fartuchy chroniące boki kadłuba, ekrany pancerne osłaniające wieżę, jednostka ognia zwiększona do 45 nabojów, zmodyfikowane zawieszenie, wyrzutnie granatów dymnych, silnik 840 KM
  • T-72 (Obiekt 172M-E,-E1;) – wariant eksportowy, czasem określany jako T-72G
  • T-72 Urał-1 („Ural-1”; Obiekt 172M1; 1976 r.) – armata 2A46, nowy pancerz wieży z wkładami korundowymi
  • T-72A (Obiekt 176; 1979 r.) – celownik-dalmierz TPD-K1, nowy pancerz wieży z wkładami piaskowymi („Dolly Parton”); w latach 80. przód kadłuba wzmocniony 16 mm płytą ze stali o podwyższonej twardości
  • T-72AK (Obiekt 176K) – czołg dowódczy na bazie T-72A
  • T-72AW – T-72A z pancerzem reaktywnym Kontakt-1
  • T-72B (Obiekt 184; 1985 r.) – system kierowania ogniem 1A40-1, system 9K120 dający możliwość wystrzeliwania czołgowych ppk 9M119, nowa armata 2A46M i układ stabilizacji, wzmocniony pancerz wieży (w kodzie NATO określany jako „Super Dolly Parton”) i kadłuba, silnik W-84-1 o mocy 618 kW/840 KM; kolejne serie wozów dopancerzane pancerzem reaktywnym Kontakt-1, czasem określane (niepoprawnie) jako T-72BW, oraz pancerzem reaktywnym Kontakt-5 (od 1988 roku), określane jako T-72BM lub T-72B(M)
  • T-72B1 (Obiekt 184-1) – odmiana T-72B pozbawiona możliwości wystrzeliwania czołgowych ppk
  • T-72B1K (Obiekt 184K-1) – czołg dowódczy na bazie T-72B1
  • T-72B3 – zmodernizowany T-72B, w służbie rosyjskiej od 2013 roku, z nowym celownikiem Sosna-U w powiększonej osłonie i ulepszonym opancerzeniem reaktywnym[1]
  • T-72BK (Obiekt 184K) – czołg dowódczy na bazie T-72B
  • T-72BM (Obiekt 184M; 1988 r.) – 1) lub T-72B(M): częste określenie odmiany T-72B z pancerzem reaktywnym Kontakt-5) wersja rozwojowa T-72B
  • T-72BU (Obiekt 188; 1993 r.) – pierwotne oznaczenie T-90
  • T-72M (Obiekt 172M-E2,-E3,-E4; 1980 r.) – wariant eksportowy T-72A, celownik-dalmierz TPD-K1, wieża bez wkładów piaskowych
  • T-72M1 (Obiekt 172M-E5,-E6; 1981 r.) – wariant eksportowy T-72A, dalmierz laserowy TPD-K1, pancerz wieży z wkładami piaskowymi (w kodzie NATO określany jako „Dolly Parton”), przód kadłuba wzmocniony 16 mm płytą ze stali o podwyższonej twardości
  • T-72M1M (Obiekt 172M-E8; 1987 r.) – 1) pierwotne oznaczenie T-72S; 2) opracowana w Rosji w latach 90. na eksport modernizacja T-72M1 z systemem obrony aktywnej Arena
  • T-72S (1987 r.; określany pierwotnie jako T-72M1M) – wariant eksportowy T-72B, pancerz reaktywny Kontakt-1

Jugosławia

  • M-84 (1983 r.) – odmiana T-72M, rodzimy system kierowania ognia
  • M-84A (1988 r.) – modernizacja M-84 z warstwowym pancerzem wieży, pasywne nocne urządzenia celownicze
  • M-92 Vihor (wcześniej określany jako V-2001) – opracowywany od końca lat 90. nowy jugosłowiański czołg
  • M-84A4 Snajper (1997 r.) – chorwacka modernizacja M-84 z nowym systemem kierowania ogniem
  • M-94 Degman – chorwacka propozycja modernizacji M-84
  • M-84AB – 1) eksportowa wersja M-84A, w służbie w siłach pancernych Kuwejtu 2) serbska propozycja modernizacji T-72M i T-72M1
  • M-84AB1 – serbska propozycja modernizacji czołgów rodziny T-72, z pancerzem reaktywnym II generacji Kontakt-5 i nowym systemem kierowania ognia

Polska

  • T-72M1D – polskie oznaczenie dowódczej wersji T-72M1
  • T-72M1Z – polska modernizacja T-72M1, czołg doprowadzony do standardu PT-91 Twardy
  • T-72M1R or MR – polska modyfikacja T-72M1 i M, polegająca m.in. na montażu peryskopowego celownika termowizyjnego III generacji KLW-1, pasywnych nocnych przyrządów obserwacyjnych kierowcy PNK-72 Radomka i dowódcy POD-72 Liswarta, cyfrowego systemu łączności, cyfrowego systemu rozruchu silnika, dodatkowych koszy transportowych, nowego systemu zasilania oraz nowych zestawów gąsienic[2][3]. Umowa z 2019 roku obejmuje modyfikację do 2025 roku 230 czołgów[4]. Do końca 2021 roku miało być zmodyfikowane 89 czołgów, w 2022 – 35[3].

Ukraina

  • T-72AG – ukraińska propozycja modernizacji czołgów rodziny T-72, opracowana z wykorzystaniem elementów T-80UD i T-84
  • T-72AMT – ukraińska modernizacja T-72A dla Sił Zbrojnych Ukrainy z 2017 – kilkadziesiąt zmodernizowano od 2020 roku. Pancerz reaktywny Nóż, ulepszone przyrządy obserwacyjne, nowe radiostacje, możliwość odpalania pocisków kierowanych Kombat[5]
  • T-72MP – ukraińska propozycja modernizacji czołgów rodziny T-72
  • T-72UA – ukraińska modernizacja eksportowa z 2011 – 30 zmodernizowano dla Etiopii, z tego dostarczono 28. Silnik 5TDFMA (1050 KM), pancerz reaktywny Nóż na wieży, ulepszone przyrządy obserwacyjne, możliwość odpalania pocisków kierowanych Kombat[5]
  • T-72-120 (lub T-72AGM) – ukraińska propozycja modernizacji czołgów rodziny T-72 z armatą 120 mm, m.in. z magazynem amunicji w niszy wieży i nowym zmechanizowanym układem ładowania

Inne

  • T-72 Ajeya – indyjska wersja licencyjna T-72M1
  • T-72 Asad Babyl („Lew Babilonu”) – iracka wersja licencyjna T-72M1
  • T-72M1Cz – czechosłowacka modernizacja T-72M1, pancerz reaktywny Dyna-72
  • T-72M4Cz – czeska modernizacja T-72M1,system kierowania ogniem Turms-T, silnik, pancerz reaktywny Dyna-72
  • T-72M1S (określana także jako T-72M1A) – słowacka modernizacja T-72M1, pasywne nocne przyrządy celownicze, pancerz reaktywny Dyna-72
  • T-72M2 Moderna – słowacka modernizacja T-72M1, nowy system kierowania ogniem, działka przeciwlotnicze 20 mm, silnik, pancerz prętowy, pancerz reaktywny Dyna-S
  • T-72SIM-1 – izraelska modernizacja przeprowadzona przez firmę Elbit, używana w armii gruzińskiej. Posiada nowy system kierowania ogniem oraz opancerzenie reaktywne
  • TR-125 – rumuńska wersja rozwojowa czołgu rodziny T-72
  • Karrar – irańska (z udziałem Rosji) głęboka modyfikacja czołgu T-72M1, zainstalowano systemy nawigacyjne, wzmocniono pancerz i wymieniono systemy celownicze[6].

Produkcja w Polsce

Produkcję licencyjną czołgu T-72 uruchomiono w 1981 w Zakładach Mechanicznych „Bumar-Łabędy” w Gliwicach. Początkowo produkowano model T-72M. W 1986 rozpoczęto produkcję wersji T-72M1. Na bazie tego wozu powstała odmiana dowódcza oznaczona jako T-72M1D. Czołgi produkowane były zarówno na potrzeby Wojska Polskiego, jak i na eksport. Ogółem wyprodukowano 1610 pojazdów. Ze względu na trudności gospodarcze w drugiej połowie lat 80. większość wyprodukowanych czołgów T-72 przeznaczano na eksport, m.in. do Iraku, NRD (156 szt.), Iranu (104 szt. w latach 1994–1995), na Węgry.

W latach 1987–1989 prowadzono rozmowy w sprawie przekazania licencji następnej wersji czołgu oznaczonej jako T-72S. Po zmianach politycznych w Polsce w 1989 rozmowy te zostały zerwane przez stronę polską, co zakończyło proces pozyskiwania dokumentacji licencyjnej kolejnych wersji czołgu T-72. W 1991 r. powstał prototyp zmodernizowanego T-72M – PT-91. Miał mieć lepsze opancerzenie, mobilność i siłę ognia.

Udział w konfliktach zbrojnych

W momencie swojego pojawienia się, czołgi T-72 zadziwiły świat skutecznością armaty kalibru 125 mm. Do pierwszego ich bojowego użycia doszło w trakcie wojny iracko-irańskiej, były wtedy one najnowocześniejszymi czołgami na wyposażeniu armii Iraku (w 1979 dostarczono 50 sztuk). Podczas testów poligonowych na zdobytych irańskich czołgach Chieftain wykazano, że pocisk T-72 przebijał ten czołg na wylot[7]. Następnie uczestniczyły w walkach podczas konfliktu w Libanie w 1982 roku. Stawiały tam one czoła amerykańskim czołgom M60 Patton. Zdarzało się, że bezpośrednie trafienie pociskiem wystrzelonym z T-72 zrywało wieżę z trafionego czołgu. Z drugiej strony pociski armat kalibru 105 mm „Pattonów” dość łatwo przebijały pancerz T-72.

Operacja Pustynna Burza

Zniszczony iracki T-72

Pierwsze starcie po zakończeniu Zimnej Wojny, w którym na masową skalę starły się ze sobą czołgi radzieckiej produkcji oraz maszyny techniki wojskowej państw NATO. Według oficjalnych danych Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych oraz dowództwa United States Central Command, podczas trwającej półtora miesiąca operacji wojskowej zakończonej wyzwoleniem Kuwejtu, zniszczono ponad 800 irackich T-72, z czego ponad połowa miała paść ofiarą amerykańskich samolotów szturmowych Fairchild A-10 Thunderbolt II, kolejne 200 – śmigłowców Boeing AH-64 Apache i pozostałe 200 – sił lądowych koalicji antyirackiej. Oficjalne dane nie pozostawiały wątpliwości co do oceny starcia. T-72 nie potrafiły nawiązać równorzędnej walki z czołgami państwa NATO. Na wyposażeniu irackich czołgów brak było amunicji zdolnej do penetracji pancerzy wozów bojowych przeciwnika. W irackich czołgach znajdowała się podkalibrowa amunicja 3BM15 i 3BM22, projektowana do rażenia stalowych pancerzy maszyn Leopard 1, Chieftain czy M60 Patton, nieskuteczna wobec czołowych pancerzy M1 Abrams i Challenger 1. W zasobnikach amunicyjnych koalicyjnych wozów znajdowały się podkalibrowe pociski M829A1, projektowane z myślą o walce z najnowszymi modelami radzieckiej techniki pancernej. Irackie T-72 nie miały zintegrowanego systemu kierowania ogniem, a jedynie pojedynczy celownik. Czołgi nie były wyposażone w pasywne systemy obserwacji nocnej. W trakcie działań po zmroku, irackie załogi miały do dyspozycji jedynie aktywny system noktowizyjny, skutecznie zdradzający swoją pozycję Amerykanom i ich koalicjantom. Brak skutecznego systemu stabilizacji ognia podczas ruchu uniemożliwiał prowadzenie efektywnego ognia podczas przemieszczania się. W przypadku trafienia, szanse załogi na przeżycie były minimalne. Używane w irackich siłach zbrojnych T-72 były starsze technologicznie o 10 i 20 lat w porównaniu do techniki wystawionej przez państwa koalicji. Naprzeciwko irackich T-72 Ural i T-72M z pierwszej połowy lat 70. stanęły amerykańskie M1A1 i M1A1HA z połowy i drugiej połowy lat 80. oraz brytyjskie Challenger 1 również z tego samego okresu. Na skalę zniszczeń irackich wojsk pancernych miała również wpływ całkowita dominacja Amerykanów w powietrzu. Irackie czołgi pozbawione były ochrony przez własne siły powietrzne[8].

Weryfikacja strat bojowych irackich T-72 podczas I wojny w Zatoce Perskiej nastąpiła podczas drugiego konfliktu w Iraku, zakończonego obaleniem rządów Saddama Husajna. Okazało się, że Irak nadal posiada relatywnie dużą liczbę maszyn T-72, według niektórych szacunków rzędu 800 sztuk. Według danych Centralnej Agencji Wywiadowczej, w przededniu I wojny w zatoce, Irak, zdaniem agencji, posiadał 962 czołgi typu T-72. Tym samym fakt posiadania w 2003 roku podobnej liczby czołgów w służbie irackiej armii, przy braku uzupełnień, sugerował przeszacowanie irackich strat w trakcie konfliktu z 1991 roku, w zależności od źródeł, dwu lub czterokrotnie. Tym bardziej, iż w strukturach związków bojowych irackiej armii, T-72 miały drugorzędny udział. Nie zmienia to jednak faktu, iż T-72 poniosły klęskę[8].

I wojna czeczeńska

Opinia o T-72, jaka powstała po ich klęsce w trakcie operacji Pustynna Burza, została potwierdzona w trakcie I wojny w Czeczenii. Komponent pancerny, jaki do walki wystawiły siły rosyjskie, w przeważającej części składał się z różnych odmian T-72, na czele z wariantem T-72B. Wozy wyposażone były w pancerze reaktywne różnych typów, od Kontakt-1 do wówczas najnowszych Kontakt-5. Biorące udział w walkach maszyny były relatywnie nowe, wprowadzone do służby od 14 do 6 lat wcześniej. Co ważne, Czeczeni wystawili przeciw rosyjskim T-72 środki bojowe odpowiadające im poziomem technologicznym oraz latami produkcji. Tym samym naprzeciwko siebie stanęła technika wojskowa, której nie dzieliła przepaść pokoleniowa, jak to miało miejsce podczas pierwszej wojny w Iraku. T-72 zostały skierowane do boju w silnie zurbanizowanym terenie oraz na obszarach górskich. W trakcie działań prowadzonych w Czeczenii, Rosjanie stracili bezpowrotnie 42 pojazdy rodziny T-72. Cała operacja, zakończona podpisaniem rozejmu w Chasawjurcie okazała się być ogromną porażką rosyjskich sił zbrojnych, która uwypukliła trawiące je problemy[8].

Mitem okazały się być opinie na temat T-72 jako czołgu łatwego w eksploracji i obsłudze. Szybkość tworzenia kontyngentu skierowanego do działań w Czeczenii spowodowała, iż niektóre załogi spotykały się ze sobą pierwszy raz tuż przed podjęciem działań bojowych. Ich zgranie i współpraca była w takiej sytuacji niewystarczająca do wykorzystania w pełni możliwości bojowych czołgu i jego prawidłowej eksploatacji. Jedną z konsekwencji takiego stanu rzeczy były liczne awarie trapiące pojazdy. Załogi, podobnie jak w trakcie działań na irackiej pustyni, nie dysponowały skutecznym oprzyrządowaniem do działań w nocy. Aktywny noktowizor TKN-3 dysponował zasięgiem jedynie 400 metrów. TPN-1-49-23, nocny celownik działonowego, który nominalnie powinien dysponować zasięgiem rzędu 1200–1300 metrów, realnie pozwalał na obserwacje na dystansie rzędu 800 m w trybie aktywnym i 500 m w trybie pasywnym. Wszystkie przyrządy obserwacyjne w jakie wyposażone były czołgi miały zbyt dużą liczbę martwych pól, nie objętych obserwacją. Na wieżach czołgów zamontowane były wielkokalibrowe karabiny maszynowe, jednak nie były one zdalnie sterowane z wnętrza wozu. Ich użycie zmuszało załoganta do wychylenia się z wieży, co narażało go na ogień przeciwnika. Maszyny nie były wyposażone w niezależne od silnika ogrzewanie postojowe. Co w warunkach kaukaskiej zimy stanowiło nie lada problem dla dyżurujących we wnętrzach czołgów załóg. Awarie, spowodowane nieumiejętną eksploatacją wozów, trapiły systemy gaśnicze. T-72 nie jest wyposażony w magazyn amunicyjny oddzielony od przedziału załogowego. Amunicja II rzutu rozmieszczona jest w różnych częściach pojazdu, a spora jej część w górnej części kadłuba i wieży. Przy penetracji pancerza, czyniło ją to wrażliwą na eksplozję. Na problemy eksploatacyjne nałożyły się problemy wynikające z wadliwego działania całego systemu dowodzenia, rozpoznania, komunikacji i niskiego morale rosyjskich żołnierzy. Niekodowane radiostacje R-123M i R-173 niejednokrotnie nie były w stanie utrzymać łączności ze wspierającą piechotą, lotnictwem i artylerią. Czeczeni byli w stanie podsłuchiwać rozmowy, jak również wchodząc na line podawać błędne informacje podszywając się pod rosyjskich dowódców. Rosyjscy żołnierze sprzedawali Czeczeńcom broń i wyposażenie, którego niejednokrotnie potem brakowało załogom własnych czołgów[8].

Dużo lepiej podczas działań bojowych spisywał się starszy pancerz reaktywny Kontakt-1 niż jego nowsza wersja Kontakt-5. Spowodowane to było zdecydowanie bardzie szczelnym pokryciem pancerzy T-72 przez elementy reaktywne Kontakt-1 niż miało to miejsce na czołgach pokrytych pancerzem reaktywnym Kontakt-5. Tym samym, paradoksalnie, załogi starszych wersji T-72B, pokrytych elementami reaktywnymi Kontak-1, miały większe szanse przeżycia w przypadku porażenia czołgu bronią przeciwpancerną, niż załogi nowszych T-72B wyposażonych w pancerz reaktywny Kontakt-5. Celowniki działonowych czołgów narażone były na skuteczny ostrzał ogniem snajperów, eliminujących w ten sposób przyrządy celownicze wrogiego czołgu. Znajdujące się blisko atakowanego czołgu bojownicy czeczeńscy, byli w stanie uszkodzić granatem jarzmo armaty czołgowej, gdy znajdowała się ona w pozycji do załadowania[8].

Pomimo swoich niewątpliwych wad, zauważono mocne strony użytych w walkach rosyjskich T-72. Czołg okazał się być zaskakująco odporny na ogień granatników przeciwpancernych. Średnio, dopiero 6 do 8 precyzyjnych trafień z bliskiej odległości eliminowało czołg z walki. Pozytywnie oceniono siłę ognia i właściwości trakcyjne czołgu[8].

II wojna w Zatoce Perskiej

Porzucony iracki T-72, którego inspekcji dokonują amerykańscy żołnierze, operacja Iracka Wolność

Podczas drugiej wojny w Zatoce Perskiej, niemodernizowane z powodu trwającego embarga, przestarzałe irackie T-72, musiały się zmierzyć z najnowszymi wersjami amerykańskich Abramsów. Do walki amia iracka wystawiła w zależności od źródeł od 750 do 850 czołgów T-72. Zdecydowaną większość z nich postanowiono użyć w formie statycznych linii obronnych. Maszyny okopano i zamaskowano, chcąc w ten sposób uchronić je przed odkryciem i zniszczeniem przez posiadające bezapelacyjne panowanie w powietrzu amerykańskie lotnictwo. W rezultacie trwającej około miesiąca alianckiej ofensywy, iracka armia została pokonana a reżim Saddama Husajna obalony. Według niektórych źródeł, w trakcie wszystkich walk z 2003 roku, jedynie nie więcej niż 10 amerykańskich Abramsów, zostało trafionych podkalibrowymi pociskami wystrzelonymi z armat T-72[8].

Wojna w Donbasie

Plac Zamkowy w Warszawie, wystawa zniszczonych rosyjskich militariów

Czołgi T-72 były używane przez obie strony – armię ukraińską i separatystów wspieranych bezpośrednio przez Rosję podczas wojny w Donbasie w 2014 roku. Z wyposażenia sił zbrojnych Ukrainy zostały wcześniej wycofane, lecz 132 czołgi przywrócono do służby podczas mobilizacji[9]. Od sierpnia 2014 używano tam czołgów T-72 należących do rosyjskich pododdziałów, w tym najnowszej wersji T-72B3, ucharakteryzowanych symboliką na czołgi separatystów, z których przynajmniej trzy zostały zniszczone[1].

Wiosną 2022 Polska przekazała około 230 czołgów T-72M1 i T-72M1R Siłom Zbrojnym Ukrainy, wspierając jej wysiłek obronny w wojnie z Rosją[10][11].

Na przełomie czerwca i lipca 2022 na Placu Zamkowym w Warszawie wystawiono wraki zniszczonych przez Siły Zbrojne Ukrainy podczas inwazji Rosji na Ukrainę czołgu T-72B pochodzącego ze stacjonującej w Buriacji 36 Armii Ogólnowojskowej oraz haubicoarmaty 2S19 Msta-S[12].

Użytkownicy

Indyjskie T-72M1 w barwach UN podczas operacji w Somalii
Polski czołg PT-91 Twardy będący głęboką modernizacją T-72M1
Czeski T-72M4Cz, będący głęboką modernizacją T-72M1
T-72M1 będący na wyposażeniu Sił Zbrojnych RP
  •  Algieria – 500 T-72, T-72M, T-72M1 i T-72AG.
  •  Angola – 22 T-72M1 dostarczone z Białorusi w 1999 roku[13].
  •  Armenia
  •  Azerbejdżan – 400 T-72A, T-72B i T-72 SIM2.
  •  Białoruś – 1465 T-72B[14][15]
  •  Bułgaria – 80 T-72M2[16].
  •  Czechy – 543 otrzymanych po byłej Czechosłowacji w 1993 roku. 30 zmodernizowanych T-72M4CZ w służbie (stan na 1 stycznia 2016) 93 T-72 w zapasie.
  •  Demokratyczna Republika Konga – 100 – T-72AV dostarczonych z Ukrainy w 2010 roku[17].
  •  Dżibuti – 42 kupionych z Jemenu.
  •  Etiopia – 50 kupionych z Jemenu, 171 T-72UA1 dostarczonych z Ukrainy w 2011 roku[18].
  •  Gruzja – 50 T-72A and T-72M1 w 2004 roku. 140 T-72A, T-72M1 i T-72B w 2005 roku. 170 T-72M1, T-72B i T-72Sim1 w 2007 roku. Około 200 T-72B1 i T-72Sim1 w 2008 roku, 169 T-72B1 i T-72Sim1 w 2009 roku i 180 T-72B i T-72Sim1 w 2011[19]
  •  Górski Karabach
  •  Indie – 1900 T-72M i T-72M1 (stan na 2008 rok)[20].
  •  Iran – 480 T-72M1 i T-72S od 2002 roku.
  •  Irak – 1000 T-72s, T-72Ms, T-72M1s i Saddam w 1990 roku. 375 T-72, T-72M, T-72M1, Lew Babilonu i czołgów Saddamów były w służbie w irackiej armii w 2003 roku. Tylko od Tegra 72 do służby od 2009 r. Nowa Armia Iracka.
  •  Jemen – 39 (stan na 2003 rok)[21].
  •  Kazachstan – 980[22]
  •  Kenia – 77 T-72AV dostarczonych z Ukrainy 2007. 33 dostarczone w lutym 2009 roku.
  •  Kirgistan – 215[23]
  •  Libia – 150 (Stan na 2003 rok)[21]
  •  Macedonia – 30 T-72A i 1 T-72AK dostarczonych z Ukrainy w 2000 roku[24].
  •  Maroko – 136 T-72B i 12 T-72BK dostarczonych z Białorusi w dwóch przesyłkach, jedna w 1999 roku, druga w 2000 roku[25]
  •  Mongolia – 100[26][27][28].
  •  Mjanma – 139 T-72S.
  •  Nikaragua – 50 T-72B[29][30] Wstępne zdjęcia sugerują, że czołgi są w znacznym stopniu ulepszone z elementami programu T-72B3M, a także liczne inne ulepszenia.
  •  Nigeria – 16 T-72AV
  •  Korea Północna – Prawdopodobnie T-72S został sprzedany do Korei Północnej na początku lat dziewięćdziesiątych[31].
  •  Pakistan
  •  Polska – 586 T-72M1 oraz T-72M1D[32] (2006, 2007 – 597[33], 2005 – 644, 2004 – 649[34], 2019 – 382[35]) oraz 135 T-72M1Z[32][36]
  •  Rosja – 2284, 155 T-72BM „Rogatka”, 8000 w rezerwie[37][38] W październiku 2014 r. dostarczono 143 czołgi[39][40]. 40 czołgów dostarczono we wrześniu 2016 roku[41]. +154 T-72B3M w 2017.[42]
  •  Słowacja – 30[43]
  •  Serbia – 60 T-72M w rezerwie. 30 T-72S dostarczono w 2017 roku[44].
  •  Sudan Południowy – 101 dostarczony w dwóch przesyłkach: pierwszy 32 T-72 na MV Faina w 2009 r., drugi z 67 T-72 dostarczonych z Ukrainy[45][46]. 4 czołgi zniszczone zostały w wojnie domowej[47][48][49][50].
  •  Sudan – 400 T-72AV
  •  Syria – 1600[51]
  •  Tadżykistan – 44[52]
  •  Turkmenistan – 702[53]
  •  Uganda – 50 T-72B[54].
  •  Ukraina – 1304 czołgi T-72 różnych wersji Ukraina otrzymała po rozpadzie ZSRR, z czego 870 wyeksportowano, a pozostałe wycofano do rezerwy[9]. Począwszy od 2014 około 170 czołgów przywrócono do służby[9]. Część uległa zniszczeniu podczas walk z separatystami. Podczas rosyjskiej inwazji armia ukraińska pozyskała T-72 z Polski i Czech.
  •  Uzbekistan – 70[55]
  •  Wenezuela – 92 T-72B1. Dostarczonych 2009–2012 z Rosji[56].
  •  Węgry – 195 T-72M i T-72M1 (stan na 2009 rok)[21] 15 w służbie, 113 w rezerwie, 77 przekazanych Nowej Armii Irackiej.

Byli użytkownicy

M-84 będący jugosłowiańską modyfikacją T-72
  •  Czechosłowacja – 1700 T-72/T-72M/T-72M1 produkowanych 1981–1990. Na stanie armii czechosłowackiej znajdowało się 815 T-72 w 1991.
  •  NRD – 35 T-72 z ZSRR, 219 T-72 z Polski i Czechosłowacji, 31 T-72M z ZSRR, 162 T-72M z Polski i Czechosłowacji i 136 T-72M1. 75 T-72s Zostały wyposażone w dodatkowy pancerz kadłuba.
  •  Niemcy – 549; wszystkie zezłomowane lub sprzedane do innych państw lub do muzeów.
  •  Finlandia – 160-170 T-72M1. Około 70 T-72M1 (jedna brygada pancerna) kupiono od Związku Radzieckiego i zostały dostarczone w 1984, 1985–1988 i 1990. Kolejne 97 T-72M1 (w tym mała liczba wersji dowodzenia T-72M1K i T-72M1K1) zostały nabyte w Niemczech w latach 1992–1994. Wszystkie pojazdy są obecnie wycofywane z eksploatacji, a prawie wszystkie zostały zniszczone w Jyväskylä lub sprzedawane jako części zamienne do Czech. Jeden działający czołg T-72 nadal znajduje się w Muzeum Czołgów Parola[57].
  • ISIS – nieznana liczba zdobyta ze stanu Armii Syryjskiej[58].
  •  Jugosławia – 70 T-72Ms dostarczonych z ZSRR, później powstała modernizacja M-84.
  •  Rumunia – 30 T-72M kupiono w 1978 r. z ZSRR i dostarczono w 1979 r. Wycofano z eksploatacji, 28 czołgów przeznaczono do sprzedaży (23 z nich wymagało remontu, a 5 było gotowych do sprzedaży)[59]
  •  Sierra Leone – Armia Sierra Leone stała się użytkownikiem nieznanej ilości czołgów T-72 w 1994 roku kupując dwa używane wcześniej przez Wojsko Polskie czołgi T-72, które przekazano za pośrednictwem Ukrainy[60]. Kolejna sprzedaż T-72 do Sierra Leone miała miejsce w okolicach roku 1997 kiedy nabyto bliżej nieokreśloną liczbę czołgów z Polski za pośrednictwem Ukrainy[61]. Obecny status pojazdów jest nieznany.
  •  ZSRR

W muzeach

Czołgi T-72 są eksponowane w następujących muzeach:

Zobacz też

  • PT-91 „Twardy” – wersja rozwojowa, następca w WP
  • BMPT „Terminator” – modyfikacja XXI wieku do walk w miastach i terenie zurbanizowanym

Przypisy

  1. a b Marcin Gawęda. T-72B3 w wojnie w Donbasie. „Wojsko i Technika”. Nr 9/2017. s. 36–40. 
  2. MSPO2020: Wojsko pokazało Leoparda 2PL i T-72M1R, milmag.pl [dostęp 2020-09-10].
  3. a b Andrzej Kiński. Zakłady Mechaniczne Bumar-Łabędy w roku 70-lecia. „Wojsko i Technika”. Nr 8/2021. s. 22-23. 
  4. Wojciech Łuczak. Zmodyfikowane T-72 pojadą na Łotwę. „Raport – Wojsko Technika Obronność”. Nr 07/2021, s. 20–21. Agencja Lotnicza Altair. ISSN 1429-270x. 
  5. a b Andrij Kikawskyj, Andrij Charuk. Ukraińskie modernizacje czołgu T-72. „Nowa Technika Wojskowa”. 9/2022, s. 29-31, wrzesień 2022. Magnum-X. 
  6. Czołg Karrar oficjalnie zaprezentowany | Konflikty.pl, konflikty.pl [dostęp 2017-03-12].
  7. K.M. Wood i inni, Saddam’s generals. Pesrspective of the Iran-Iraq war, 2010, s. 133.
  8. a b c d e f g Jarosław Wolski, Czołgi rodziny T-72 w konfliktach zbrojnych, „Nowa Technika Wojskowa”, nr 6 (2016), s. 38–51, ISSN 1230-1655
  9. a b c Jarosław Wolski. Ukraiński potencjał pancerny. „Wozy Bojowe Świata”. Nr specjalny 4/2017. s. 15–17. 
  10. Zmodyfikowane T-72 z Polski na Ukrainie, defence24.pl [dostęp 2022-05-19] (pol.).
  11. Polskie T-72M1R na Ukrainie, www.altair.com.pl [dostęp 2022-05-19] (ang.).
  12. Dwa rosyjskie pojazdy pancerne na Placu Zamkowym. Otwarto wystawę „Niezwyciężona armia”, TVP3 Warszawa, 27 czerwca 2022 [dostęp 2022-07-04] (pol.).
  13. JED The Military Equipment Directory.
  14. Belarus Army Equipment.
  15. The BS-Fusion Security System stopped the current process. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-19)].
  16. Modernization plan of the Bulgarian military. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-10)].
  17. Ukraine to supply a total of 50 T-64BV1 main battle tanks to Democratic Republic of Congo.. Army Recognition, 2014-02-13. [dostęp 2017-04-17].
  18. Ukraine sells 200 tanks to Ethiopia. [w:] KyivPost [on-line]. [dostęp 2014-11-13].
  19. John Pike: Georgia Army. GlobalSecurity.org. [dostęp 2014-11-13].
  20. Indian Army Equipment at GlobalSecurity.org.
  21. a b c „Militarium.net”.
  22. John Pike: Kazakh Army Equipment. [dostęp 2014-11-13].
  23. John Pike: Kyrgyz Army Equipment. [dostęp 2014-11-13].
  24. Taras Kuzio: UKRAINE FORGES MILITARY ALLIANCE WITH MACEDONIA. The Jamestown Foundation, 2001-10-31. [dostęp 2017-04-17].
  25. 1999: 30 T-72B 2000: 58 T-72B & 12 T-72BK. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-19)].
  26. bmpd – Монгольская армия получает танки Т-72 и БТР-70М. [dostęp 2017-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  27. МОНГОЛ УЛСЫН ТӨЛӨӨ ЗҮТГЭЕ!: ЗЭВСЭГТ ХҮЧНИЙ 2010 ОНЫ ОНЦЛОХ 10 ҮЙЛ ЯВДАЛ. armedforces.blog.gogo.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-01)].. Armedforces.blog.gogo.mn (2010-01-15).
  28. Trade Registers, armstrade.sipri.org [dostęp 2017-11-27] (ang.).
  29. Sanchez Alejandro, Nicaragua acquires Russian T-72 tanks, IHS Jane’s 360, 4 maja 2016 [dostęp 2016-08-02].
  30. Sanchez Alejandro, Nicaragua receives Russian T-72 tanks, set for September unveiling, IHS Jane’s 360, 2 sierpnia 2016 [dostęp 2016-08-02].
  31. Czołg T-72 – Militaria – Wojska lądowe – Konflikty Zbrojne. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-14)].
  32. a b MILITARIUM – Uzbrojenie Wojska Polskiego w 2008 r.. [dostęp 2017-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  33. disarmament.un. [dostęp 2017-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-21)].
  34. Stan armii polskiej na dzień 7 czerwca 2004. samez.tripod.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-26)]..
  35. UNROCA (United Nations Register of Conventional Arms), www.unroca.org [dostęp 2020-06-03].
  36. Nowa Technika Wojskowa.
  37. T-72 MBT at Warfare.ru.
  38. Модернизированный танк Т-72Б3. army-news.ru. [dostęp 2014-11-13].
  39. 05.10.14 -723. militaryparitet.com. [dostęp 2014-11-13].
  40. Подробности о Едином дне приемки военной продукции в Министерстве обороны. vpk.name. [dostęp 2014-11-13].
  41. К Дню танкиста в ЮВО завезли новые машины | Еженедельник «Военно-промышленный курьер», vpk-news.ru [dostęp 2017-12-03].
  42. Танки Т-72Б3 с дополнительной защитой примут участие в Параде Победы 9 мая 2017 года в Москве – bmpd.
  43. SME – Petit Press, a.s: SME.sk – Armda posiela vetky tanky do rotu. [w:] www.sme.sk [on-line]. [dostęp 2014-11-13].
  44. http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2016&mm=12&dd=21&nav_id=100019.
  45. Jeffrey Gettleman, Michael R. Gordon, Pirates’ Catch Exposed Route of Arms in Sudan, „The New York Times”, 8 grudnia 2010.
  46. John Reed: T-72s Were Indeed Being Sent to Sudan Rebel Army. [w:] Defensetech [on-line]. 9 grudnia 2010.
  47. http://media.npr.org/assets/img/2016/07/19/ap_16198567465327_custom-8e49aae32d23a6a5070310f48956e889e4c7d2a7-s900-c85.jpg.
  48. https://gdb.voanews.com/A3B2FD47-F2AD-4ABF-81BB-1D74FECDC418_w1023_r1_s.jpg.
  49. http://s3.reutersmedia.net/resources/r/?m=02&d=20160720&t=2&i=1146270861&w=780&fh=&fw=&ll=&pl=&sq=&r=LYNXNPEC6J0GL.
  50. https://static1.squarespace.com/static/515bd95fe4b0875140c1ad18/53c27555e4b00a113d596a72/55e98133e4b0f03e7d11b624/1441367772947/Ohanesian_southsudan_15.jpg.
  51. John Pike: Syria – Army Equipment. GlobalSecurity.org. [dostęp 2014-11-13].
  52. John Pike: Tajik Army Equipment. GlobalSecurity.org. [dostęp 2014-11-13].
  53. John Pike: Turkmen Army Equipment. GlobalSecurity.org. [dostęp 2014-11-13].
  54. John Pike: Ugandan Army. GlobalSecurity.org. [dostęp 2017-03-19].
  55. John Pike: Uzbek Army Equipment. GlobalSecurity.org. [dostęp 2014-11-13].
  56. Россия завершила поставку основных боевых танков Т-72Б1 для ВС Венесуэлы. armstrade.org, 2012-03-11. [dostęp 2014-11-13].
  57. M.O.T. – „Till skrotpris”. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-15)].
  58. Peter Beaumont: How effective is Isis compared with the Iraqi army and Kurdish peshmerga?. [w:] the Guardian [on-line]. [dostęp 2014-11-13].
  59. Romanian Ministry of Defense Trade Organization. [dostęp 2014-11-13].
  60. https://www.komputerswiat.pl/artykuly/redakcyjne/najgorsze-armie-swiata-polska-to-przy-nich-militarna-potega/87f0x8m#slajd-5
  61. https://www.sipri.org/sites/default/files/files/misc/UNAE/SIPRI07UNAESLe.pdf

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

REF new (questionmark).svg
Autor: Sławobóg, Licencja: LGPL
Icon for missing references
Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg
The national flag of the Democratic Republic of the Congo. Created according to the 2006 constitution : Son emblème est le drapeau bleu ciel, orné d’une étoile jaune dans le coin supérieur gauche et traversé en biais d’une bande rouge finement encadrée de jaune. (Its symbol is a sky blue flag, decorated with a yellow star in the upper left corner and crossed in the diagonal by a red strip with thin yellow borders) It seems to be identical, except for a lighter field hue, to the 1966–1971 flag.
Flag of Ethiopia.svg
Flag of Ethiopia
Flag of India.svg
The Flag of India. The colours are saffron, white and green. The navy blue wheel in the center of the flag has a diameter approximately the width of the white band and is called Ashoka's Dharma Chakra, with 24 spokes (after Ashoka, the Great). Each spoke depicts one hour of the day, portraying the prevalence of righteousness all 24 hours of it.
Flag of Syria.svg
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Flag of Finland.svg
Flaga Finlandii
Flag of SFR Yugoslavia.svg
Flag of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (1946-1992).
The design (blazon) is defined in Article 4 of the Constitution for the Republic of Yugoslavia (1946). [1]
Flag of Yugoslavia (1946-1992).svg
Flag of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (1946-1992).
The design (blazon) is defined in Article 4 of the Constitution for the Republic of Yugoslavia (1946). [1]
T-72M4CZ 056.jpg
Autor: Maulincio, Licencja: CC BY-SA 4.0
T-72M4CZ
T-72M RB.jpg
Autor: Radomil, Licencja: CC-BY-SA-3.0
T-72M tank at the Museum of Armament in Poznań
T72 cfb borden 1.JPG
Autor: Balcer, Licencja: CC-BY-SA-3.0
T-72 tank (donated by Germany, from the army of East Germany)
  • Worthington Tank Museum at CFB Borden (Ontario, Canada).
M-84 SV 1.jpg
Autor: AndrejS.K, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tank M-84 Slovenske vojske na tankovskem vikendu v Parku vojaške zgodovine Pivka.
UN forces in Somalia.JPEG
United Nations tanks at the Belgian compound in Kismayo. The UN forces are in Somalia in support of Operation CONTINUE HOPE. Front view of a T-72 main battle tank with UN markings. Obviously these T-72's belong to the Indian Army.
A destroyed Iraqi T-72 tank in a dug-in position.JPEG
An Iraqi T-72 tank abandoned by Iraqi forces rests in its dug-in position near the 2nd Marine Division main area during Operation Desert Storm.
T-72 users.PNG
(c) Rahlgd z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
Map of T-72 operators in blue with former operators in red.
Sloboda 2019 - Ruski T-72 02.jpg
Autor: Srđan Popović, Licencja: CC BY-SA 4.0
Russian army T-72B3 main battle tank on display at Sloboda 2019 military parade and exercise at "Colonel-pilot Milenko Pavlović" military airport.
Abandoned Iraqi T-72 tanks.JPEG
US Marines inspect a dozen abandoned Iraqi (Russian built) T-72 tanks in a rural neighborhood during Operation IRAQI FREEDOM.
127th Motorized Rifle Division's T-72B & T-72B mod. 1989 firing at the Sergeyevsky Training Ground (08-04-2020) 07.jpg
(c) Mil.ru, CC BY 4.0
127th Motorized Rifle Division's T-72B & T-72B mod. 1989 firing at the Sergeyevsky Training Ground.
PT-91 Twardy during exercise Allied Spirit at Bucierz range, Drawsko Pomorskie Training Area, Poland, June 13, 2020 (4).jpg
A PT-91 Twardy Main Battle Tank crew from the Polish Land Forces prepares for a training iteration during exercise Allied Spirit at Bucierz range, Drawsko Pomorskie Training Area, Poland, June 13, 2020. Approximately 6,000 U.S. and Polish Soldiers are taking part in the exercise. The modified exercise will test a division-sized unit's ability to conduct a deliberate water crossing, integrate with alliance capabilities, and establish a common intelligence operation picture. The exercise, modified in response to COVID-19, operates in accordance with the guidance directed by the DoD and host nations. All U.S. Soldiers and civilians involved in the exercise completed a 14-day quarantine and were tested for COVID-19 upon arrival with additional health screenings if necessary. (U.S. Army photo by Sgt. Andres Chandler)
2022 Warszawa wystawa zniszczonych rosyjskich czołgów, 18.jpg
Autor: Cybularny, Licencja: CC0
Wystawa dwóch rosyjskich czołgów zniszczonych podczas inwazji tego kraju na Ukrainę, plac Zamkowy w Warszawie.
T72M1 MSPO15 DSC02771.JPG
Autor: Michal Derela, Licencja: CC BY-SA 4.0
Polish T-72M1 MBT