Tadeusz Boy-Żeleński

Tadeusz Żeleński

Boy

Imię i nazwisko	Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński
Data i miejsce urodzenia	21 grudnia 1874 Warszawa
Data i miejsce śmierci	4 lipca 1941 Lwów
Narodowość	polska
Język	polski
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Epoka	Młoda Polska dwudziestolecie międzywojenne
Ważne dzieła
Słówka. Zbiór wierszy i piosenek (1913) Piekło kobiet (1930) Brązownicy (1930) Nasi okupanci (1932) Znasz-li ten kraj? (1932) Marysieńka Sobieska (1937)
Odznaczenia

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński, pseudonim „Boy”, znany jako Boy-Żeleński (ur. 21 grudnia 1874 w Warszawie, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie) – polski intelektualista, tłumacz, krytyk literacki i teatralny, poeta-satyryk, kronikarz i eseista, a także działacz społeczny, z wykształcenia lekarz.

Przełożył na język polski dzieła kanonu literatury francuskiej, między innymi: Pieśń o Rolandzie, Wielki testament François Villona, Gargantuę i Pantagruela Rabelais’go, Próby Michela de Montaigne’a, Tristana i Izoldę w opracowaniu Bédiera, rozprawy filozoficzne Kartezjusza i Pascala, wszystkie sztuki Molière’a, Fedrę Racine’a, dzieła pisarzy oświecenia, m.in. Woltera, Monteskiusza i Rousseau, powieść Kubuś Fatalista i jego pan Diderota, cykl powieści Komedia ludzka Balzaka, powieść W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, dzieła Stendhala, poezje Verlaine’a, powieść Lochy Watykanu André Gide’a. Był autorem wierszy i piosenek (nierzadko satyrycznych), felietonów społeczno-obyczajowych, a także książek z zakresu historii literatury.

Ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od młodych lat prowadził bogate życie towarzyskie i kawiarniane, obracał się w środowisku krakowskiej bohemy. Przyjaźnił się ze Stanisławem Przybyszewskim. Pisał teksty do kabaretu Zielony Balonik. W czasie I wojny światowej służył jako lekarz kolejowy w armii austro-węgierskiej. W 1919 został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim dzienniku „Czas”. Następnie był kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie. W 1928 otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków. W 1933 został wybrany na członka Polskiej Akademii Literatury.

Propagował świadome macierzyństwo, antykoncepcję i edukację seksualną, a także postulował legalizację aborcji w celu zlikwidowania groźnego dla życia kobiet podziemia aborcyjnego. Był partnerem i współpracownikiem feministki Ireny Krzywickiej, z którą prowadził w Warszawie od 1931 Poradnię Świadomego Macierzyństwa^[1]. Już w 1932 poradnia przyjęła ponad cztery tysiące pacjentek.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa. W październiku 1939 radzieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Boy działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich. Okazywał ciepłe nastawienie względem nowej władzy sowieckiej. Publikował artykuły w „Czerwonym Sztandarze”, a w sierpniu 1940 był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu ds. Nauki ZSRR w Moskwie. Próbował interweniować u władz radzieckich w obronie osób deportowanych.

We Lwowie zamieszkał u szwagra żony, profesora Jana Greka. Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, przebywający w mieszkaniu profesorowie Grek i Boy-Żeleński zostali aresztowani, a następnie zamordowani na Wzgórzach Wuleckich pośród kilkudziesięciu innych profesorów lwowskich.

Życiorys

Leon Wyczółkowski, Portret Tadeusza Boya-Żeleńskiego, 1907

Tadeusz Żeleński, ok. 1910

Tadeusz Boy-Żeleński, ilustracja zamieszczona w pierwszym wydaniu Słówek, 1913

Tadeusz Żeleński podczas I wojny światowej, ok. 1915–1916

Tadeusz Boy-Żeleński na portrecie Witkacego, 1928

Tadeusz Boy-Żeleński, 1927

Tadeusz Boy-Żeleński, zdjęcie pochodzące z serii pocztówek o pisarzach polskich, 1933

Pochodzenie

Był synem pisarki Wandy z Grabowskich^[2] i kompozytora Władysława Żeleńskiego. Miał dwóch braci: Edwarda oraz Stanisława, późniejszego właściciela pierwszej na ziemiach polskich pracowni witrażu. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek. Bratem ciotecznym Tadeusza był poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer^[3].

Tablica genealogiczna przodków Tadeusza Boya-Żeleńskiego

Młodość

Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej uczęszczał do Nowodworka. Uczył się, ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stronił od alkoholu i gry w karty. Na rok przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze. Zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które musiał następnie odsłużyć w armii austro-węgierskiej po ukończeniu studiów^[5], de facto symulując chorobę psychiczną został zwolniony ze służby, jednakże został powołany po wybuchu I wojny światowej jako lekarz wojskowy, Stabstarzt^[6].

Kiedy w 1898 z Berlina do Krakowa przeprowadził się Stanisław Przybyszewski, Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem – zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie, przybyłej do Krakowa niedługo później Dagny^[7].

W 1901 otrzymał ostatecznie dyplom medyczny i rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Nie wpłynęło to na zmianę trybu życia. Nadal często przebywał w krakowskich kawiarniach, m.in. „U Turlińskiego” (w hotelu Pod Różą), czy w „Jamie Michalika”^[8].

Początek XX wieku

W 1904 Żeleński poślubił Zofię Pareńską (1886–1956), pierwowzór literackiej postaci Zosi w dramacie Wesele (1901) Stanisława Wyspiańskiego. Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór tego dramatu^[9]. Małżeństwo to zostało zaaranżowane przez rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył Tadeusza na Uniwersytecie i pomógł mu zdobyć pracę w szpitalu). Swoją przyszłą żonę poznał w willi Pareńskich w Tenczynku. Z tego związku małżeńskiego przyszedł na świat Stanisław Żeleński, późniejszy aktor.

Pracując jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie (1901–1906), Żeleński zainicjował, dzięki wsparciu pewnej bezpłodnej hrabiny, powstanie organizacji „Kropla mleka”, której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski^[10]. Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i pozostał jej wierny do końca życia, przekładając na język polski jej kanon niemal w całości (za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 order Palm Akademickich).

Po powrocie do kraju, od 1906, współtworzył kabaret Zielony Balonik, pisząc do niego teksty satyryczne.

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej.

20-lecie międzywojenne

W 1919 zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim dzienniku „Czas”. Od 1922 zamieszkał w Warszawie, gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w Teatrze Polskim. W 1928 otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków (wraz z Wacławem Borowym i Karolem Irzykowskim). Przed II wojną światową był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne za głoszenie liberalnych poglądów, krytykę udziału Kościoła katolickiego w życiu społecznym i politycznym Polski oraz za „szarganie świętości narodowych”, a w szczególności za „odbrązawianie” postaci Mickiewicza i Fredry. W środowisku literackim krytykowany był przez Karola Irzykowskiego (m.in. w książce Beniaminek). W 1933 został wybrany do grona członków Polskiej Akademii Literatury.

Wspólnie z Ireną Krzywicką, z którą był związany uczuciowo, kierował w latach 30. XX w. prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo. Poradnia Świadomego Macierzyństwa w Warszawie została otwarta 27 października 1931, w roku następnym przyjęła 4096 pacjentek. Podobne placówki powstały następnie w Łodzi, Krakowie, Przemyślu, Gorlicach^[11]. W zainicjowanym przez siebie dodatku do „Wiadomości Literackich” pt. Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Postulował legalizację aborcji, w celu zlikwidowania groźnego dla życia kobiet podziemia aborcyjnego.

15 sierpnia 1937 przeszedł operację usunięcia wyrostka robaczkowego^[12].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony – prof. Jana Greka. 19 listopada 1939, Boy z trzynastoma innymi pisarzami wyraził publicznie radość z zajęcia Kresów Wschodnich przez ZSRR^[13]. Sam upadek Polski Boy nazwał „Upadkiem Polski szlacheckiej”, co wspierało radziecką propagandę o rzekomym zacofaniu Polski^[14]. Wyraził pełne poparcie dla nowych władz. Powodem mogła być jego inspiracja myślą Marksa i Engelsa oraz rewolucją francuską^[15]. W październiku 1939 radzieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich. Wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma „Nowe Widnokręgi”, publikował artykuły w „Czerwonym Sztandarze”, uczestniczył także w różnych imprezach propagandowych^[16]. W styczniu 1940 wszedł w skład 16-osobowej brygady autorów, powołanej za zgodą Ministerstwa Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej dla zredagowania 3-tomowego podręcznika historii literatury polskiej^[17].

Podczas prowizorycznych i fałszowanych wyborów w 1940, które miały zapewnić legitymizację władzy radzieckiej, Boy zachęcał do udzielenia poparcia nowej władzy^[a]. W sierpniu 1940 był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu ds. Nauki ZSRR w Moskwie^[18]. Po podróży entuzjastycznie pisał w Czerwonym Sztandarze o Związku Radzieckim^[19]. Według niektórych przekazów, Boy miał dziękować władzy komunistycznej za wyzwolenie polskich, ukraińskich i żydowskich pisarzy od Polski szlacheckiej^[b].

Wykorzystując swoją pozycję, Boy przynajmniej dwukrotnie próbował interweniować u władz radzieckich w obronie osób deportowanych (chodziło o prawnika Wiktora Turka i prawdopodobnie o Annę Tetmajerową, wdowę po Włodzimierzu)^[20].

Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, został aresztowany wraz z prof. Janem Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na stoku Góry Kadeckiej^[21] wraz z grupą polskich profesorów lwowskich uczelni.
Na grobie rodziny Żeleńskich na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (rząd północny, kwatera KA) znajduje się tablica upamiętniająca pisarza:
Tadeusz Żeleński (Boy) ur. 21.12.1874, zm.04.07.1941
Pamięci pisarza zamordowanego przez hitlerowców w lipcu 1941 we Lwowie i tam pochowanego w zbiorowej mogile^[22].

Dzieła

Wstępy pisane przezeń do jego przekładów literatury francuskiej zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć (seria 1–3, Warszawa, 1926–1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.

Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na „tatrzańską” i „szatańską” wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny), a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia^[23]:

• Słówka. Zbiór wierszy i piosenek (Lwów, 1913)
• Markiza i inne drobiazgi (Kraków, 1914),
• Słońce jesienne (tryptyk) (Kraków, 1915),
• Z mojego dzienniczka. Akord smutku (Kraków – Warszawa 1917),
• Flirt z Melpomeną (Wieczór pierwszy, Warszawa, 1920, kolejne tomy: 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1929, 1932)
• Antologia literatury francuskiej (Kraków, 1922),
• Molier (Warszawa, 1924),
• Pani Hańska (Lwów, 1925),
• Brewerie (Warszawa, 1926),
• Dziewice konsystorskie (Warszawa, 1929).
• Ludzie żywi (Warszawa, 1929),
• Pijane dziecko we mgle (Warszawa, 1929),
• Brązownicy (Warszawa, 1930),
• Marzenie i pysk (Warszawa, 1930),
• Piekło kobiet (Warszawa, 1930)^[24],
• Słowa grube i cienkie (Warszawa, 1931),
• Jak skończyć z piekłem kobiet? (Warszawa, 1932),
• Nasi okupanci (Warszawa, 1932),
• Znasz-li ten kraj? (Warszawa, 1932),
• Wakacje z prydumką (Warszawa, 1933).
• Balzac (Lwów, 1934),
• Obrachunki fredrowskie (Warszawa, 1934),
• Reflektorem w serce (Wrażenia teatralne) (Warszawa 1934)^[25]
• Nieco mitologii (Warszawa, 1935),
• Marysieńka Sobieska (Lwów, 1937),
• Murzyn zrobił swoje (Warszawa, 1938),
• Młoda Polska – wybór poezyj (Lwów, 1939, książka nie trafiła do sprzedaży, wznowiona w 1947 w Krakowie).

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.

W 2006 roku Wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya w lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.

Przekłady (wybór)^[26]

Odznaczenia

• Oficer Akademii (1914, za kompletny przekład dzieł Molière’a)^[27]
• Krzyż Kawalerski Legii Honorowej (1922)^[28]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[29]
• Krzyż Oficerski Legii Honorowej (1927)
• Krzyż Komandorski Legii Honorowej (1934)

Upamiętnienie

Pomnik „Boya” na Plantach w Krakowie

Tablica pamiątkowa przy ul. Smolnej 11 w Warszawie

Tablica nad wejściem do dawnej siedziby Wydawnictwa Iskry przy ul. Smolnej 11, w którym do 2014 mieścił się Salon Boya-Żeleńskiego

Grób rodziny Żeleńskich na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie z tablicą pamiątową poświęconą Tadeuszowi Żeleńskiemu

Od 1957 roku polska sekcja Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych przyznaje Nagrodę im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego za osiągnięcia w dziedzinie teatru.

Od 2015 przyznawana jest Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska za Twórczość Translatorską im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego^[30].

Od 1972 imię Tadeusza Boya-Żeleńskiego nosi krakowski Teatr Bagatela.

Tablica pamiątkowa z piaskowca umieszczona została w latach 50. XX wieku na frontowej ścianie kamienicy przy ul. Smolnej 11 w Warszawie^[31].

Przy ul. Smolnej 11 w Warszawie, w siedzibie Wydawnictwa Iskry mieszczącym się w dawnym mieszkaniu pisarza, w którym mieszkał w latach 1922–1936, do 2014 znajdowało się jego niewielkie muzeum biograficzne Salon Boya-Żeleńskiego^[32][33]. Muzeum nie zostało odtworzone w nowej siedzibie redakcji przy al. Wyzwolenia 18^[34].

Brązowe popiersie Boya znajduje się na Plantach w Krakowie^[35], na skwerze naprzeciwko Muzeum Archeologicznego, nieopodal Wawelu. Pomnik autorstwa Edwarda Krzaka ufundowano w 1980 roku^[36].

Nazwisko Boya znalazło się na tablicach pamiątkowych i innych obiektach upamiętniających mord profesorów lwowskich.

Ulice nazwane imieniem Tadeusza Boya-Żeleńskiego znajdują się w kilkudziesięciu miastach, m.in. w Chełmie Śląskim, Częstochowie, Działdowie, Gliwicach, Jaworze, Jaworznie, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Krotoszynie, Legnicy, Lwowie, Łodzi, Nowym Sączu, Rzeszowie, Środzie Śląskiej, Tarnowie, Tychach, Warszawie^[37], Wrocławiu, Zabrzu.

Jego imię otrzymały:

• Gimnazjum nr 21 w Krakowie (lata 2004^[38]-2017)^[39][40];
• Szkoła Podstawowa nr 107 w Krakowie (od 1977)^[41][42];
• LXXXII Liceum Ogólnokształcące w Warszawie (wchodzące w skład Zespół Szkół Odzieżowych, Fryzjerskich i Kosmetycznych nr 22; lata 1996–2013)^[43].

Upamiętnia go również nazwa przylądka antarktycznego.

Biografie

• Józef Hen, Błazen – wielki mąż. Opowieść o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim, Wydawnictwo Iskry.
• Boy we Lwowie, red. Barbara Winklowa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1992.Fragmenty w wersji elektronicznej
• Henryk Markiewicz, Boy-Żeleński, wyd. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2001, seria A to Polska właśnie.
• Wojciech Natanson, Boy-Żeleński, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983.
• S. Sterkowicz, Boy (dr Tadeusz Żeleński). Lekarz, pisarz, społecznik, Warszawa 1960, wyd. 2, 1974.
• B. Winklowa, Tadeusz Żeleński (Boy). Twórczość i życie, Warszawa 1967.
• S. Sterkowicz, Po prostu Boy. Kronika życia i twórczości Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Toruń 1994.
• B. Winklowa, Nad Wisłą i nad Sekwaną. Biografia Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Warszawa 1998.
• Wacław Borowy, Boy jako tłumacz, 1922.
• Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939-194. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1999. ISBN 83-87893-33-1.
• B. Winklowa, Boyowie. Zofia i Tadeusz Żeleńscy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Boyowi
• Esej Tadeusza Boya-Żeleńskiego
• Utwory Tadeusza Boya-Żeleńskiego w serwisie Wolne Lektury (Biblioteczka Boya)
• Kolekcja przekładów Boya-Żeleńskiego ze zbiorów Biblioteki Narodowej - wersja cyfrowa