Tallinn

Tallinn

Herb Flaga
Państwo	Estonia
Prowincja	Harjumaa
Prawa miejskie	1248
Burmistrz	Mihhail Kõlvart
Powierzchnia	159,2 km²
Wysokość	44 m n.p.m.
Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość	437 619[1] 2700 os./km²
Nr kierunkowy	64
Kod pocztowy	10111
Tablice rejestracyjne	A-B
Położenie na mapie Estonii (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Tallinn
59°26′N 24°45′E/59,433333 24,750000
Strona internetowa
Portal Litwa, Łotwa i Estonia

Tallinn (od 1219 do 1918 Rewel, niem. hist. Reval) – stolica i największe miasto Estonii, zlokalizowane na północy kraju, na brzegu Zatoki Tallińskiej. Tallinn zajmuje 7. miejsce na liście najbardziej inteligentnych miast świata^[2]. Wraz z fińskim Turku było Europejską Stolicą Kultury w 2011 roku.

Historia

Średniowiecze

XIV-wieczna pieczęć miasta

Tallinn był silnym ośrodkiem gospodarczym już w X w. Często osiedlali się w nim kupcy fińscy. W 1154 r. arabski uczony Al-Idrisi wspominał o grodzie Kaluri (dawna nazwa Tallinna, która po raz pierwszy występuje w latopisie ruskim 1223 r. – Koływań^[3], prawdopodobnie wśród Finów i Estów nazwa ta brzmiała Kalevanlinna). W 1219 r. król duński Waldemar II Zwycięski, odbywający wyprawę krzyżową przeciw pogańskim Estom, zdobył fiński zamek Lyndanise^[4], który kazał zburzyć i zbudować nową twierdzę. W językach fińskim i estońskim nazwa Tallinn tłumaczy się na „miasto duńskie” (taani linn) albo „miasto rolnicze” (talu linn). Inne – oprócz Kolyvana lub Kalevanlinna – historyczne warianty nazwy miasta to Rewal (Reval, Revalia, Rewel, Revel, Reveln) i Lindanisa (Lyndanise, Lindanäs); nazwa Tallinn obowiązuje od 1918.

W 1227 r. Duńczycy – po klęsce pod Bornhöved – utracili miasto na korzyść zakonu kawalerów mieczowych. Trzy lata później miasto – jako Rewel – ponownie uzyskało prawa miejskie. Duńczycy, którzy w 1236 ponownie zawładnęli miastem, potwierdzili lokację na prawie lubeckim w 1248. Rozpoczęli oni w 1265 budowę największych w tej części swoich ziem fortyfikacji, z murami liczącymi 2,5 km długości (jednymi z najdłuższych w średniowiecznej Europie), do 16 m wysokości, z 45 basztami. Po dwudziestu latach, w 1285 Rewel stał się członkiem Hanzy. W 1346 r. Estonia wraz z Rewlem została wykupiona przez zakon krzyżacki, który przebudował trzynastowieczny zamek na wzgórzu Toompea, dobudowując m.in. basztę „Długi Herman”.

Nowożytność i czasy współczesne

Panorama miasta w XVII w.

W 1561, w trakcie zmagań czterech mocarstw w wojnach o Inflanty – Polski, Rosji, Danii i Szwecji – Tallinn wraz z północną częścią dzisiejszej Estonii przypadł tej ostatniej. Dopiero w trakcie III wojny północnej, w 1710 r., car Piotr I na czele zwycięskiego pochodu armii rosyjskiej zajął Estonię, co potwierdzono w traktacie pokojowym z 1721. Od tej pory nazwa miasta – Rewal – nabrała rosyjskiego brzmienia i przekształciła się w Rewel.

Rewel pozostał w rękach Rosji aż do 1918 r., gdy po ogłoszeniu niepodległości Republiki Estońskiej stolica oficjalnie zyskała nazwę Tallinn. W trakcie II wojny światowej miasto znajdowało się pod okupacją radziecką od 1940, niemiecką od 1941 i ponownie radziecką od 1944, jednakże uniknęło poważnych zniszczeń (te, które miały miejsce, zostały dokonane przez lotnictwo sowieckie podczas odbijania miasta z rąk niemieckich w 1944 r.).

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Widok na Stare Miasto

Po rozpadzie Związku Radzieckiego i ponownym odzyskaniu niepodległości przez Estonię Tallinn w znacznym stopniu odzyskał swoje zachodnie oblicze. W 1989 r. w Tallinnie założono Związek Polaków w Estonii. W 2002 r. zorganizowano tutaj 47. Konkurs Piosenki Eurowizji 2002. W 2009 na Placu Wolności (Vabaduse väljak) odsłonięto pomnik upamiętniający zwycięstwo w wojnie o niepodległość Estonii z lat 1918-1920. W 2011 roku miasto to otrzymało tytuł Europejskiej Stolicy Kultury^[5].

Zabytki

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Zamek Toompea

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Ratusz

Pałac Kadriorg

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Kościół św. Mikołaja

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Mury Starego Miasta

Kościół św. Olafa

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Długi Herman (Pikk Hermann)

Tradycyjnym wyznaniem Estończyków jest protestantyzm (luteranizm), toteż większość obiektów sakralnych w Tallinnie należy do jego parafii. Z mniejszością rosyjską w mieście związane są natomiast cerkwie prawosławne.

Na wzgórzu Toompea, oprócz XIII- i XIV-wiecznych fortyfikacji znajduje się gotycka katedra Najświętszej Maryi Panny, w której wnętrzu znaleźć można nagrobki i epitafia (m.in. renesansowy z 1585 nagrobek Pontusa de la Gardie, szwedzkiego gubernatora Estonii). Pod wzgórzem na Starym Mieście znajdują się gotyckie kościoły: trzynastowieczny kościół św. Mikołaja (Niguliste) z potężną wieżą i dobudowanymi później kaplicami, trzynasto-czternastowieczny (później kilkakrotnie przebudowywany) św. Michała, zamieniony na prawosławną cerkiew w 1716 z barokowym ikonostasem z 1720, XIV-wieczny Świętego Ducha (Püha Vaimu) z późnogotyckim (1483) drewnianym ołtarzem dłuta Bernta Notkego i wysmukłą wieżą, XIV-XV-wieczne zabudowania klasztoru dominikanów św. Katarzyny ze zrujnowanym od 1531 kościołem. Pod koniec XV w. zbudowano kościół św. Olafa (Oleviste) (z kaplicą NMP z początku XVI w.), którego gotycka wieża, wysoka na 159 m, była wówczas prawdopodobnie jedną z najwyższych budowli w Europie i na świecie. Po pożarach przebudowywana, mierzy obecnie 123 m. Nadto ruiny XV-wiecznego kościoła klasztoru brygidek w Pirita zburzonego w 1577 r., kościół św. św. Piotra i Pawła, obecnie katedra katolicka, oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy z XIX w.

Z budowli niesakralnych – XIV-XV-wieczny gotycki ratusz wraz z wieżą i zdobionymi dekoracyjnymi rzeźbami ławami w sali magistratu z początków XV w., XV-wieczny gotycki Dom Wielkiej Gildii z dwunawową salą ze sklepieniem krzyżowym i (z tego samego okresu) Dom Gildii św. Olafa, pochodzące z tego samego okresu gotyckie domy mieszkalne (np. „Trzy Siostry” – zespół trzech takich domów) oraz renesansowy (1597) dom Bractwa Czarnogłowych.

Znajdują się tu także wczesnoklasycystyczny (z 1718, wg innej klasyfikacji – późnobarokowy) Pałac Kadriorg zaprojektowany przez Włocha Nicolo Michettiego (letnia rezydencja Piotra I Wielkiego, obecnie muzeum sztuki^[6], otoczony przez piękne ogrody), pałac gubernatora z XVIII w., klasycystyczny pałac z 1813, liczne budynki użyteczności publicznej (neogotycki bank z 1904, modernistyczny teatr z 1910, dom sztuki z 1934 w stylu funkcjonalistycznym, pałac prezydencki (^[7]) z 1938 w stylu nawiązującym do sąsiadującego Pałacu Kadriorg), zabytkowe wille i kamienice czynszowe. Tallinn szczyci się ponadto najdłużej w Europie stale – od średniowiecza – funkcjonującą apteką.

Z końca XIX w. pochodzi sobór św. Aleksandra Newskiego, katedra Estońskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego^[8].

W Tallinnie, mimo licznych zniszczeń z okresu II wojny światowej, skrupulatnie odbudowano średniowieczne obwarowania miejskie z basztami i bramami – baszty Megede i Kiek in de Kök (XIV-XV wiek), basztę Paks Margareeta (Gruba Małgorzata, XVI wiek), Wielką Bramę Morską (XVI w.).

Na brzegu zatoki, na wprost odległego o kilometr Pałacu Kadriorg stoi pomnik upamiętniający 177 rosyjskich marynarzy, którzy zatonęli w 1893 wraz ze swoim okrętem wojennym „Rusałka”.

Tallińskie stare miasto zostało w 1997 wpisane na listę światowego kulturowego dziedzictwa ludzkości UNESCO.

Demografia

Tallinn skupia w sobie około 33% populacji kraju.

Podział administracyjny

Tallinn podzielony jest na 8 dzielnic (est. linnaosa, l.mn. linnaosad). Każda z nich dzieli się na dalsze poddzielnice (est. asum). Na czele dzielnicy stoi Starszy Dzielnicy (dosłowne tłumaczenie estońskiego linnaosavanem), który nominowany jest przez burmistrza miasta i zatwierdzany przez Radę Miejską.

Haabersti Kesklinn Kristiine Lasnamäe Mustamäe Nõmme Pirita Põhja- Tallin

Władze miasta

Urząd miejski

Lista burmistrzów Tallinna:

Transport

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Samolot Estonian Air na tallińskim lotnisku

Nowe tramwaje firmy CAF

Miasto otacza od południa droga krajowa nr 11 łącząca wszystkie drogi krajowe, odciążac centrum z ruchu tranzytowego.

W granicach miasta, 4 kilometry od centrum znajduje się międzynarodowy Port lotniczy Tallinn, do którego można dotrzeć pociągami Eesti Liinirongid (stacja Ülemiste) lub autobusem (linia 2, Reisisadam – Mõigu), a pod koniec 2017 roku będą docierać na lotnisko tramwaje^[11].

Transport wodny zapewnia także port położony w centrum miasta, obsługujący połączenia z Helsinkami, Sztokholmem i Petersburgiem, a także okresowo z Rygą.

Dworzec Bałtycki zapewnia połączenia kolejowe z Petersburgiem i Moskwą (GoRail) oraz Tartu, Valgą, Narwą, Parnawą, Viljandi, Aegviidu, Riisipere i Paldiskami (ELRON).

Komunikację miejską tworzą głównie autobusy, sieć tramwajowa jest słabo rozwinięta. Od 1 stycznia 2013 r. dla mieszkańców Tallinna nie ma opłat za komunikację miejską. W referendum za było 75,5% głosujących, więc władze Tallinna wyszły z inicjatywą. Ma to przyczynić się do ochrony środowiska, ograniczyć koszty (np. wydatki na bilety, kontrole etc.), zwiększyć mobilność biednych rodzin^[12].

Sport

W Tallinnie mają siedzibę najbardziej utytułowane estońskie kluby piłkarskie Flora Tallinn i Levadia Tallinn oraz inne kluby. Mieszczą się tu m.in. stadion piłkarski A. Le Coq Arena oraz wielofunkcyjny Stadion Kadriorg. Tallinn był gospodarzem meczu o Superpuchar Europy UEFA 2018.

W Tallinnie rozegrane zostały Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie Grupy B I Dywizji w 2006 i 2019.

Szkolnictwo wyższe

Gmach główny Uniwersytetu Technicznego w Tallinnie

W Tallinnie mają siedzibę Uniwersytet Techniczny w Tallinnie, Uniwersytet Talliński i Estońska Akademia Muzyki i Teatru.

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Tallinna^[13]:

Galeria

• 

  Widok z Zatoki Tallińskiej na Stare Miasto i port

• 

  Promy pasażerskie w porcie, w tle Wieża Telewizyjna

• 

  Stare Miasto

• 

  Plac Ratuszowy (Raekoja plats)

• 

  Plac Wolności (Vabaduse väljak)

Polonica

Tablica upamiętniająca ucieczkę „Orła”, umieszczona na ścianie Muzeum Morskiego w Tallinnie

• 15 września 1939 r. do Tallinna, jako neutralnego portu, za zgodą władz estońskich, zawinął ORP Orzeł w celu odstawienia do szpitala chorego dowódcy. Wskutek niemieckiej interwencji okręt został internowany w nocy z 17/18 września 1939 r. ORP Orzeł wsławił się brawurową ucieczką z Tallinna i po miesiącu dotarł do Wielkiej Brytanii. Ucieczka Orła stała się pretekstem utworzenia sowieckich baz wojskowych na terenie Estonii, a następnie aneksji Estonii w 1940 r. przez ZSRR.
• W Rewlu urodzili się polski inżynier i budowniczy Gdyni Włodzimierz Szawernowski oraz polska bibliotekarka i historyczka Wanda Tukanowicz.
• Tallinn jest najliczniejszym skupiskiem Polaków w Estonii. Ma tu siedzibę Związek Polaków w Estonii, a w okresie międzywojennym miał tu siedzibę Związek Narodowy Polaków w Estonii.
• W Katedrze Świętych Apostołów Piotra i Pawła odprawiane są katolickie nabożeństwa m.in. w języku polskim^[14].

Zobacz też

• Brązowy Żołnierz
• Cmentarz Kopli w Tallinnie

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa miasta
• Szczegółowe informacje oraz artykuły o Tallinnie w serwisie Eesti
• Historia Tallinna, związków miasta z Polską, wirtualna mapa okolic, historia okolicznych miast – Rzeczpospolita wirtualna
• Zdjęcia z Tallinna
• Rewel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 629 .