Tango (dramat)

Tango
Autor

Sławomir Mrożek

Typ utworu

dramat

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Kraków

Język

polski

Data wydania

1973

Wydawca

Wydawnictwo Literackie

Tango – dramat Sławomira Mrożka, opublikowany po raz pierwszy w 11. numerze „Dialogu” w roku 1964. Po raz pierwszy wystawiony w 1965 w Bydgoszczy. Wydany w 1973 w 2. tomie Utworów scenicznych[1].

Okoliczności powstania i publikacja

3 czerwca 1963 r. Mrożek opuścił Polskę i udał się do Włoch[2] (oficjalnie był to wyjazd wakacyjny, jednak dramaturg planował to jako próbę emigracji lub emigrację – i tym wyjazd stał się w istocie)[3]. Tango było pierwszą sztuką, jaką napisał po opuszczeniu kraju[4].

Premiera sceniczna utworu odbyła się w 1965 r., niemal jednocześnie w trzech miastach – w Belgradzie, Bydgoszczy i Warszawie[5].

Fabuła

Bohaterem sztuki jest Artur, syn awangardowego artysty Stomila i Eleonory. Rodzice burzyli się przeciwko tradycji, szokowali i burzyli stary porządek. Artur dorasta więc w świecie pozbawionym ładu, hierarchii i moralnego porządku. On sam nie ma więc możliwości buntowania się przeciwko konwencji i uzyskania w ten sposób dojrzałości.

Aby nadać rzeczom znaczenie, postanawia posłużyć się tragedią. W tym celu namawia Stomila, aby zabił kochanka swojej żony, Edka. Tragedia jednak zmienia się w farsę – Stomil co prawda wchodzi z pistoletem do pokoju, w którym jest Edek, jednak zamiast zabójstwa, odbywa się w nim przyjazna gra w karty, w której biorą udział również niedoszła ofiara i niedoszły morderca.

Artur postanawia więc narzucić wszystkim tradycyjne role rodzinne, za pomocą tradycyjnej ceremonii ślubnej. Postanawia ożenić się ze swoją kuzynką Alą, odgrywając przy tym wszelkie tradycje – oświadczyn, błogosławieństwa, orszaku ślubnego itp. Zmuszona przez Artura, Ala przystaje na oświadczyny. Jednak do małżeństwa nie dochodzi – Artur dochodzi do wniosku, że rodzina nie może być ośrodkiem, wokół którego odbudowany zostanie tradycyjny ład. Postanawia ośrodkiem takim uczynić przemoc i terror. W tym celu sięga po pomoc grubiańskiego, prymitywnego Edka. Kiedy jednak odkrywa, że Edek jest kochankiem Ali, rzuca się na niego i w starciu z nim ginie. Edek przejmuje jego rolę i plan wprowadzenia porządku za pomocą terroru i siły. Miejsce Artura, intelektualisty-idealisty zajmuje Edek, uosobienie prostackiej siły i to on wprowadza porządek w świecie. Kończy dramat, tańcząc z Eugeniuszem tango La cumparsita[6][7].

Bohaterowie dramatu

  • Artur – syn Eleonory i Stomila
  • Ala – kuzynka i narzeczona Artura
  • Edek – czyli „partner z wąsikiem”, kochanek Eleonory, stały bywalec w domu Stomilów
  • Eugeniusz – wuj Artura i brat Eugenii
  • Eugenia – babcia Artura
  • Eleonora – matka Artura
  • Stomil – ojciec Artura

Interpretacje

Według Haliny Stephan ukazany w Tangu humorystyczny konflikt pokoleń, w którym młode pokolenie staje w obronie tradycji, a starsze – po stronie buntu, służy pokazaniu zjawisk zachodzących we współczesnej kulturze, w której dochodzi do erozji wartości. Zjawisko to rozpoczęło się od międzywojennych ruchów awangardowych, a wzmocnione zostało przez II wojnę światową i późniejsze przemiany społeczne. Przypominająca śmietnik przestrzeń mieszkania, zagracona przedmiotami z przeszłości (katafalk, suknia ślubna) reprezentuje chaos pozostawiony przez ruchy awangardowe (reprezentowane w utworze przez Stomila), które skupione były na destrukcji i wolności i nie pozostawiły następnemu pokoleniu niczego poza chaosem ideowym. Walka pomiędzy zwolennikami powrotu dawnego stanu rzeczy i odzyskania porządku (reprezentowanymi przez Artura), a jego burzycielami (Stomil), kończy się zwycięstwem opartej na prymitywnej sile dyktatury, reprezentowanej przez Edka. Bowiem przemoc jest jednym, co może powstrzymać rozchwianie świata pozbawionego wartości i hierarchii[8][9].

Stephan wskazuje także, że możliwym, choć rzadko wykorzystywanym w konkretnych realizacjach, sposobem odczytania Tanga, jest potraktowanie go jako sztuki o seksie, zazdrości i o traktowaniu kobiet. Badaczka zwraca uwagę, że Artur uzasadnia swoje działania motywami wywiedzionymi z intelektu, ale w rzeczywistości punkty zwrotne powiązane są z motywacjami erotycznymi – to niewierność Ali pcha go do przegranej konfrontacji z Edkiem, a romans matki z lokajem rodziny powoduje, że nasila kontrolę nad rodziną. Stephan wskazuje, że Ala zdradza Artura celowo, aby załamać jego plany, ponieważ jest przez niego traktowana instrumentalnie, pchana w niechciany ślub i poświęcenie dla idei[10].

Badaczka przywołuje też interpretację Tanga w kontekście biografii duchowej Mrożka – Artur reprezentowałby w niej tęsknotę dramaturga za światem opartym na porządku i wartościach. Jednak taka tęsknota grozi autorowi stagnacją, Mrożek musi więc zabić Artura w sztuce i Artura w sobie[11].

Według Krzysztofa Wolińskiego Tango jest dramatem o rozpadzie etosu mieszczańskiego, na którym to etosie opierał się ład i bezpieczeństwo kultury Zachodu[9].

Z kolei Martin Esslin czyta dramat Mrożka jako opowieść o dynamice rewolucji, która zaczyna się jako ruch burzycielski, pod którego naporem zniszczeniu ulega tradycyjny ład, następnie jednak traci motywację idealistyczną i przechodzi w konformizm, a w końcu – prymitywną walkę o władzę i korupcję[12].

Według Anny Krajewskiej, Tango można czytać w kontekście lęku przed ideą czy władzą brutalnie narzuconą[13]. Ale badaczka proponuje też inne odczytanie – tango wyraża tęsknotę za indywidualizmem, za światem, w którym nie trzeba opowiadać się albo za tradycją, albo za awangardą, ani za zrównującym wszystko chaosem, ani sztywną formą. Sztuka może być wyrazem osobistej ekspresji i nie musi się ani niczemu sprzeciwiać, ani niczego negować[14]. Z kolei Dariusz Piotr Klimczak, w książce Tango śmierci. Sławomira Mrożka rzeczy ostateczne, proponuje wpisać sztukę w uniwersalny kod Absurdystycznego Misterium Mortis, dowodząc, iż jest to współczesny moralitet, a tango to rodzaj absurdalnego „dance macabre” – tańca śmierci[15].

Tango wobec tradycji literackiej

Tango stanowi parodię dramatu rodzinnego – podejmuje temat walki pokoleń, buntu młodego człowieka przeciwko rodzinie, ale schemat ten jest odwrócony – u Mrożka to młodsze pokolenie upomina się o tradycję i konserwatywne wartości, a pokolenie rodziców reprezentuje awangardę i burzenie ustalonych porządków[16]. Z kolei stosunek rodziny Stomila, reprezentującej lewicującą inteligencję, do reprezentującego lud Edka, są parodią chłopomanii z Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Podobnie jednak jak w dramacie Wyspiańskiego, ogarnięta chłopomanią inteligencja nie rozumie innej warstwy społecznej, lekceważy jej inność i widzi ją zgodnie ze swoimi idealistycznymi wyobrażeniami[17].

Tango jest groteskową tragikomedią – wypowiedzi postaci są nieadekwatne do sytuacji (zbyt poważne do komicznej sytuacji lub zbyt komiczne w sytuacji poważnej), świat przedstawiony jest na opak, styl wysoki i niski zderzają się ze sobą[18].

Utwór Mrożka (jak i wiele innych tego autora) jest zaliczany do teatru absurdu (choć sam Mrożek odżegnywał się od tego pojęcia, wskazując, że jego sztuce jest znacznie bliżej do realizmu)[19].

Wybrane adaptacje

Odbiór

Tango jest najsłynniejszym utworem Sławomira Mrożka[20] i jego najczęściej wystawianą (również poza Polską) sztuką[29]. W roku premiery odniósł sukces sceniczny, w Teatrze Współczesnym Tango w reżyserii Erwina Axera od 7 lipca 1965 r. zagrano 350 razy (zawsze z pełną widownią). Podobny sukces odniosło w Krakowie (Teatr Kameralny, reż. Jerzy Jarocki, premiera 17 grudnia 1965), gdzie grano je ponad 200 razy, a przedstawieniom towarzyszyły entuzjastyczne reakcje publiczności[20]. Sztukę zdjęto ze scen polskich w 1968 r., po tym, jak cenzura zakazała jej wystawiania – była to reakcja na opublikowany przez Mrożka list w Le Monde i Kulturze, w którym to liście pisarz wypowiedział się przeciwko interwencji wojsk polskich w Czechosłowacji[2][30].

Utwór został przetłumaczony na języki obce: włoski, angielski, węgierski, japoński, francuski, norweski, fiński, szwedzki, portugalski, rumuński, grecki, słoweński, czeski, słowacki, duński, estoński, rosyjski, niemiecki, hiszpański i esperanto[1]. Powodzeniem cieszyły się adaptacje sceniczne za granicą – Erwin Axer grał swoją wersję Tanga dla publiczności w Düsseldorfie, gdzie odbyło się ponad 200 przedstawień, a także m.in. na Berlińskim Festiwalu Teatralnym i Festiwalu Teatralnym we Florencji. Sukcesem sztuka była także w Nowym Jorku, gdzie przedstawienie w reżyserii Heinza Engelsa grano Tango przez 2 lata, a także w Helsinkach, Genui, Hajfie i Londynie (grane przez Royal Shakespeare Company w 1966 r.). Popularność zagraniczna utrzymywała się również w latach 90. XX wieku – w pierwszej połowie tamtej dekady prawa do wystawienia Tanga udzielono 24 teatrom poza Polską[5].

W 1970 r. Tango zostało przez hiszpańskich krytyków nagrodzone nagrodą za najlepszą sztukę zagranicznego autora[2]. W 1972 otrzymało natomiast Austriacką Państwową Nagrodę Literacką[31].

Przypisy

  1. ↑ a b Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, wyd. 1, popr, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 216, ISBN 83-01-13027-X, OCLC 174651174.
  2. ↑ a b c Stephan 1996 ↓, s. 10.
  3. ↑ Stephan 1996 ↓, s. 138.
  4. ↑ Stephan 1996 ↓, s. 130.
  5. ↑ a b Halina Stephan, Mrożek, wyd. Wyd. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 137, ISBN 83-08-02650-8 [dostęp 2018-11-26].
  6. ↑ Stephan 1996 ↓, s. 131–133.
  7. ↑ Krajewska 1996 ↓, s. 90–92.
  8. ↑ Stephan 1996 ↓, s. 131.
  9. ↑ a b Halina Stephan, Mrożek, wyd. Wyd. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 135, ISBN 83-08-02650-8.
  10. ↑ Halina Stephan, Mrożek, wyd. Wyd. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 133–134, ISBN 83-08-02650-8 [dostęp 2018-11-26].
  11. ↑ Halina Stephan, Mrożek, wyd. Wyd. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 136, ISBN 83-08-02650-8 [dostęp 2018-11-26].
  12. ↑ Martin Esslin, Mrożek, Beckett i teatr absurdu, NaGłos 1991 nr 3. Cyt za: Anna Krajewska, Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996, s. 89, ISBN 83-232-0794-1.
  13. ↑ Anna Krajewska, Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996, s. 94, ISBN 83-232-0794-1.
  14. ↑ Anna Krajewska, Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996, s. 94–95, ISBN 83-232-0794-1.
  15. ↑ Klimczak, Dariusz Piotr, 1973-, Tango śmierci: Sławomira Mrożka rzeczy ostateczne, wyd. Wydanie 1, Warszawa, ISBN 978-83-61714-32-3, OCLC 721447774 [dostęp 2020-04-02].
  16. ↑ Ewa Wiegandtowa, To tylko Edek, [w:] Bożena. Chrząstowska, Literatura współczesna „źle obecna” w szkole. Antologia tekstów literackich i pomocniczych dla klas maturalnych, Wrocław: Zakład Narod. im. Ossolińskich, 1990, s. 317, ISBN 83-04-03698-3, OCLC 25016615 [dostęp 2018-11-28].
  17. ↑ Ewa Wiegandtowa, To tylko Edek, [w:] Bożena. Chrząstowska, Literatura współczesna „źle obecna” w szkole. Antologia tekstów literackich i pomocniczych dla klas maturalnych, Wrocław: Zakład Narod. im. Ossolińskich, 1990, s. 318, ISBN 83-04-03698-3, OCLC 25016615 [dostęp 2018-11-28].
  18. ↑ Ewa Wiegandtowa, To tylko Edek, [w:] Bożena. Chrząstowska, Literatura współczesna „źle obecna” w szkole. Antologia tekstów literackich i pomocniczych dla klas maturalnych, Wrocław: Zakład Narod. im. Ossolińskich, 1990, s. 319, ISBN 83-04-03698-3, OCLC 25016615 [dostęp 2018-11-28].
  19. ↑ Anna Krajewska, Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996, s. 30, ISBN 83-232-0794-1.
  20. ↑ a b c d Krajewska 1996 ↓, s. 87.
  21. ↑ Tymon Terlecki. Teatr–Feniks. „Kochany kłamca” w Londynie. „Wiadomości”. Nr 41 (1019), s. 5, 10 października 1965. 
  22. ↑ Ogłoszenie. „Wiadomości”. Nr 49 (1027), s. 5, 5 grudnia 1965. 
  23. ↑ Fascynujące przedstawienie fascynującej sztuki. „Tango” Sławomira Mrożka w Teatrze Polskim w Londynie. „Wiadomości”. Nr 51/52 (1029/1030), s. 17, 19–26 grudnia 1965. 
  24. ↑ Pawlak 2004 ↓, s. 375.
  25. ↑ a b Tango, Maciej Englert (reż.) [dostęp 2018-11-21] (pol.).
  26. ↑ Tango, Jerzy Jarocki (reż.), Dziennik Teatralny [dostęp 2018-11-21].
  27. ↑ Tango, Mateusz Przyłęcki (reż.), Dziennik Teatralny [dostęp 2018-11-21].
  28. ↑ Tango, Piotr Ratajczak (reż.), Dziennik Teatralny [dostęp 2018-11-21].
  29. ↑ Stephan 1996 ↓, s. 136.
  30. ↑ Krajewska 1996 ↓, s. 88.
  31. ↑ Staatspreis für Europäische Literatur – Kunst und Kultur im Bundeskanzleramt Österreich, www.kunstkultur.bka.gv.at [dostęp 2018-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-30] (niem.).

Bibliografia

  • Anna Krajewska, Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996, ISBN 83-232-0794-1.
  • Grażyna Pawlak, Literatura polska w Teatrze Telewizji w latach 1953–1993, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, 2004.
  • Halina Stephan, Mrożek, wyd. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, ISBN 83-08-02650-8.
  • Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, wyd. 1, popr, t. 2, Warszawa: PWN, 2003, ISBN 83-01-13027-X, OCLC 174651174.