Tatarak zwyczajny

Tatarak zwyczajny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

tatarakowce

Rodzina

tatarakowate

Rodzaj

tatarak

Gatunek

tatarak zwyczajny

Nazwa systematyczna
Acorus calamus L.
Sp. Pl.: 324 1753
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
Status iucn3.1 LC pl.svg

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) – polimorficzny gatunek byliny, należący do rodziny tatarakowatych (Acoraceae). Znany jest także pod ludowymi nazwami jako np. ajer i tatarskie ziele. Zasięg gatunku obejmuje Azję i Amerykę Północną, poza tym został zawleczony i rozpowszechniony przez człowieka na inne kontynenty od strefy subtropikalnej do umiarkowanej. Do Europy trafił najprawdopodobniej między średniowieczem a XVI wiekiem. W Polsce ten gatunek jest pospolity na całym terenie z wyjątkiem Karpat. W polskiej florze ma status kenofita – holoagriofita. Uważany za inwazyjny, ma jednak średni wpływ na rodzime gatunki roślin szuwarowych. Roślina olejkodajna, jadalna, kosmetyczna i lecznicza, o szerokich zastosowaniach w różnych kulturach na całym świecie.

Pochodzenie i rozmieszczenie geograficzne

Płodne, diploidalne formy tataraku zwyczajnego występują w środkowej Syberii, w Mongolii[3] oraz na rozległych obszarach Ameryki Północnej, gdzie opisywane bywają jako odrębny gatunek – Acorus americanus (Raf.) Raf., choć nie stwierdzono różnic między populacjami amerykańskimi i syberyjskimi. Rośliny diploidalne w Ameryce rosną od północno-wschodniej części USA poprzez niemal całą Kanadę po wybrzeża Pacyfiku. Tatarak ten rozprzestrzeniany był przez Indian, o czym świadczy znajdowanie często jego stanowisk w rejonie dawnego osadnictwa indiańskiego[5].

Występowanie tataraku tetraploidalnego potwierdzono tylko w Azji – we wschodniej Syberii, w Japonii oraz Indiach. Najszerzej rozpowszechniony jest tatarak triploidalny. Występuje on w Azji Południowej (w rejonie Himalajów i dalej na południu, po Filipiny i Celebes na wschodzie oraz południowe Indie, Cejlon i wyspę Reunion na zachodzie[6]), a także na rozległych obszarach Europy[3]. Z Europy forma triploidalna zawleczona została wraz z kolonistami do Ameryki Północnej, gdzie rozprzestrzeniła się zwłaszcza we wschodniej części USA[3]. Zawleczona została także w rejon Rio de Janeiro w Ameryce Południowej[7], do Republiki Południowej Afryki[8] i do Australii[9].

Do Europy tatarak trafił, według niektórych źródeł, w średniowieczu podczas najazdów tatarskich (stąd pochodzi polska nazwa rodzaju) i innych ludów tureckich[10]. Rozprzestrzenianiu gatunku sprzyjać miało dodawanie fragmentów kłączy do bukłaków w celu aromatyzowania wody, po czym zgubione lub wyrzucone kłącza dawały początek nowym populacjom[11]. Być może tą drogą tatarak trafił wówczas tylko do wschodniej Europy i na ziemie polskie[12]. Według różnych szacunków nastąpić to mogło w połowie XIII w. (najazdy mongolskie) lub w XV i XVI w. (wojny z Tatarami i Imperium osmańskim), ale rzeczywisty sposób introdukcji nie jest znany[13][12]. Udokumentowane jest dostarczenie roślin tego gatunku z Konstantynopola do Pragi w 1557 roku, gdzie miał rosnąć do roku 1574[14]. Także z Konstantynopola rośliny tego gatunku przekazane zostały do Wiednia w 1576 roku[12]. W ostatnich latach XVI wieku tatarak uprawiano w Londynie[15]. W XVII wieku roślina była już rozpowszechniona w Europie Środkowej[12][16][14]. Współcześnie triploidalny tatarak jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie. Nie występuje tylko w północnej części Półwyspu Skandynawskiego i na Islandii. Powszechny jest w środkowej części kontynentu, natomiast bardzo nieliczne stanowiska ma w północnej Rosji, w północnej części Wysp Brytyjskich, w zachodniej Francji i na półwyspach: Iberyjskim, Apenińskim i Bałkańskim[6].

W Polsce występuje pospolicie. Bywa określany jako inwazyjny[17] lub zadomowiony gatunek obcy, ale nie inwazyjny[18]. Rzadziej spotykany jest tylko w Karpatach oraz na niektórych innych obszarach, np. o rozległej pokrywie leśnej (rejon Puszczy Goleniowskiej i Białowieskiej) czy na Pobrzeżu Koszalińskim[19]. Szacuje się, że jego populacja wzrasta i nie ma już możliwości wyeliminowania tego gatunku z krajowej flory[13].

W różnych krajach gatunek uznaje się za inwazyjny, niezależnie od rozpowszechnienia. Ma taki status na Litwie, gdzie jest częsty, i w Finlandii, gdzie jest rzadki. Nieinwazyjny lub tylko potencjalnie inwazyjny jest w Irlandii, Czechach i Danii, gdzie nie jest zbyt rozpowszechniony. Nie jest uznawany za inwazyjny także na Łotwie, gdzie należy do roślin pospolitych[20].

Tatarak zwyczajny występuje głównie na terenach nizinnych. W Europie sięga w górach do rzędnej 1100 m n.p.m., a w Chinach do 2600 m n.p.m.[21]

Morfologia

Kłącze i korzenie tataraku
Pokrój i organy podziemne
Roślina osiąga od 60 do 100, rzadko 150 cm wysokości. Liście wyrastają dwurzędowo z czołgającego się kłącza. Osiąga ono zwykle nieco ponad 1 cm średnicy (rzadko do 3 cm) i długość od kilku do 10, rzadko do 20 cm. Jest nieco obłe[16], od dołu wyrastają z niego słabo rozgałęzione korzenie, od góry pokryte jest podkowiastymi śladami po liściach[3]. Liście wyrastają ze szczytowych, fajkowato wzniesionych ku górze części kłącza. Od zewnątrz kłącze okryte jest skórką, która od dołu jest zwykle biaława, a od góry zielonkawa do różowawej, czasem żółtawa lub brunatna. Wewnątrz kłącze jest białe, zwykle nieco zabarwione w pobliżu skórki na zielono lub różowo. Zamierające odcinki kłącza od wewnątrz żółkną i brunatnieją[22]. Kłącze jest silnie aromatyczne (zwłaszcza po przełamaniu), o zapachu cynamonowokamforowym[16]. Stosunek masy organów podziemnych do nadziemnych wynosi w zależności od stanowiska od 0,62 do 1,9[23].
Łodyga i liście
Łodyga kwiatonośna na przekroju jest trójkanciasta, spłaszczona, nierozgałęziona, u podstawy czerwonawopurpurowa, o wysokości do 40–50 cm. Zwieńczona jest kwiatostanem zepchniętym na bok (pozornie bocznym) przez pionowo ustawioną, liściową pochwę kwiatostanu (spatha). Liście mieczowate, zaostrzone na szczycie, z wystającym grzbietem po obu stronach (u form diploidalnych także dodatkowe żyłki przewodzące, poza środkową, są wystające[5]). Osiągają zwykle długość 70–100 cm, rzadziej są nieco krótsze lub dłuższe (do 150 cm). Mają szerokość zwykle ok. 1,5 cm, do 2, rzadko 2,5 cm. Często blaszka jest nieco falista, u nasady zaczerwieniona, wyżej jasnozielona[3]. Tatarak należy do erektofili, tj. roślin o liściach ustawionych pionowo[23]. Po zasuszeniu liście żółtawe lub brązowe w ciemniejsze kropki[24].
Kwiaty
Zebrane w kolbowaty obupłciowy kwiatostan o długości 4–8 cm i szerokości ok. 1 cm. Kwiaty osadzone spiralnie i gęsto upakowane w kwiatostanie są żółtozielone, małe (do 2 mm średnicy), obupłciowe. Kwiatostan młody jest zielony, podczas kwitnienia żółto-zielony, po przekwitnieniu żółtawy. Okwiat składa się z sześciu wąskich, łuseczkowatych, odwrotnie jajowatych działek o długości do 3 mm i szerokości 1 mm, na szczycie zaostrzonych i kapturkowatych. Pręcików jest 6, z nitkami nieco spłaszczonymi o długości do 2,5 mm i z pylnikami w kolorze kremowym. Słupek jest jeden, trójkomorowy i trójkanciasty o długości 2,5–3,5 mm i szerokości od 1 do nieco ponad 2 mm. Na szczycie jest gąbczasty, wydłużony (szyjki jednak brak) i zwieńczony drobnym, siedzącym znamieniem[3][25]. Wzór kwiatowy tataraku zwyczajnego to: *P3 + 3 A3 + 3 G(3_)[26].
Owoce
Czerwone jagody powstają tylko u form diploidalnych, występujących w Azji. Rośliny triploidalne rosnące w Europie owoców nie tworzą. Owocostan osiąga średnicę ok. 2 cm. Owoce są podługowato-owalne, o długości do 4,5 mm i szerokości do 3 mm, zawierają jedno lub kilka nasion. Nasiona są jajowate do owalnych o długości do 3 mm i szerokości nieco ponad 1 mm. Łupina nasienna ma barwę jasnobrązową, jest gładka lub z niewielkimi zagłębieniami[3].
Gatunki podobne
Istnieje tylko jeszcze jeden gatunek z tego samego rodzaju – tatarak trawiasty (Acorus gramineus Soland.). Występuje dziko jedynie w Azji wschodniej, poza tym bywa uprawiany. Ma liście wyraźnie krótsze i cieńsze od tataraku zwyczajnego – osiągają od 15 do 35 cm długości, do 1,3 cm szerokości, w górnej części są przewisające[27]. W warunkach europejskich, poza okresem kwitnienia, tatarak zwyczajny może być mylony z kosaćcem żółtym i jeżogłówką gałęzistą. Niezawodnymi cechami charakterystycznymi tataraku są: specyficzny aromat i kolbowaty kwiatostan. Pomocne w rozpoznaniu tego gatunku jest także zwykle wyraźnie widoczne poprzeczne zmarszczenie krawędzi liści[24].
  • Kwiat

    Kwiat

  • Kwiatostan

    Kwiatostan

  • Liście

    Liście

Biologia

Anatomia

Organy generatywne
Zalążnia jest dwu- lub trójkomorowa i w każdej komorze zawiera kilka zwisających, ortotropowych zalążków. Obie osłonki opatrzone są włoskami, przy czym wewnętrzna jest dłuższa i ona formuje okienko[21].
Organy wegetatywne
W korzeniach i kłączach znajdują się prymitywne naczynia. W korze pierwotnej korzeni występują okazałe przestwory międzykomórkowe. W endodermie obecne są pasemka Caspary'ego i przerywana jest ona tylko w lukach liściowych, tj. w miejscach, w których odchodzą tkanki przewodzące prowadzące do liści. W liściach hipoderma zawiera komórki z nielicznymi chloroplastami. W centralnej części liścia, pod 3–5 warstwami komórek miękiszu asymilacyjnego, znajdują się duże przestwory powietrzne. Główne wiązki przewodzące biegną przez liść równolegle, połączone są drobnymi wiązkami poprzecznymi[21].
Szuwar tatarakowy

Rozwój

Tatarak kwitnie w zależności od warunków klimatycznych w danej części zasięgu od lutego do września[3], w Polsce w czerwcu i lipcu[28]. Znamiona rozwijają się przed rozwojem pylników. Ponieważ pyłek jest lepki, przypuszcza się, że zapylenia dokonują owady[3], jednak nie są znane gatunki zapylające i nie wyklucza się także anemogamii (wiatropylności)[21]. W Europie, Ameryce Północnej i innych obszarach występowania formy triploidalnej tatarak nie zawiązuje owoców i rozmnaża się tylko wegetatywnie przez fragmentację kłącza oraz wzrost i rozdzielanie się jego bocznych rozgałęzień[16][29]. Rozmnażanie wegetatywne jest istotne także dla płodnych form diploidalnych[21]. Fragmenty kłącza oderwane od rośliny macierzystej zachowują pływalność i zdolność do wzrostu nawet po 6 miesiącach unoszenia się na wodzie[29].

W obszarze występowania cytotypów płodnych tataraku nasiona dojrzewają w końcu lata i na początku jesieni, owocostan w tym czasie brązowieje[30]. Kiełkująca siewka ma liścień wałeczkowaty z bardzo wąską, błoniastą pochwą. Hipokotyl pozostaje niewidoczny. Korzeń pierwotny rozwija się i osiąga podobną długość do liścienia, po czym zamiera, nie tworząc rozgałęzień. Zaczątki korzeni przybyszowych wyrastają po bokach pochwy liścieniowej, okryte krótką koleoryzą. Pierwsze liście od razu przypominają dorosłe – są mieczowate[21]. W okresie zimowym roślina nie rośnie, ale zachowuje liście zielone i ich wzrost rozpoczyna się wiosną szybciej niżeli u roślin towarzyszących, rosnących w podobnych warunkach siedliskowych[31]. W ciągu 5 lat jedna roślina rozrastając się może pokryć powierzchnię 1 m²[32].

Olejek tatarakowy

Cechy fitochemicze

Kłącze tataraku ma silny, aromatyczny zapach oraz gorzki smak. Świeże kłącze składa się w 70–75% z wody. Zawiera poza tym ok. 2,4–3,9% (według niektórych źródeł do 9%[33]) olejku eterycznego, gorycze (akorynę (ok. 0,2%[34]), akoretynę i cholinę), garbniki, śluzy, dekstryny i skrobię[22]. W olejku tatarakowym głównym składnikiem jest cis-izo-azaron lub izoester metylowy eugenolu[33]. Poza tym znajduje się w nim: α-pinen, kamfen[22], mircen[33], kalamen i kalamenol, wolne kwasy tłuszczowe (zwłaszcza palmitynowy)[22], liczne węglowodory seskwiterpenowe i ketony seskwiterpenowe[33]. Jest on cieczą gęstą, przezroczystą, żółtą o specyficznym i mocnym zapachu oraz ostrym, gorzkim smaku[22]. Za charakterystyczny zapach odpowiada citralizomer Z,Z-deca-4,7-dienal[33]. Zawartość toksycznego azaronu jest różna w zależności od cytotypu. Najwięcej, bo ponad 75%, jest go w olejku tataraku rosnącego w Indiach, olejek z roślin rosnących w Japonii i wschodniej Syberii zawiera od 10 do 40% azaronu, w olejku z roślin europejskich jest go 13%, a w olejku z roślin diploidalnych z Ameryki Północnej brak go niemal zupełnie[35]. Zawartość beta-azaronu w olejku wytwarzanym w krajach azjatyckich z roślin tetra- i heksaploidalnych jest potencjalnie genotoksyczna i kancerogenna (przynajmniej dla gryzoni)[36][37]. Olejek wytwarzany z roślin diploidalnych z Ameryki Północnej oraz triploidalnych rosnących w Europie zawiera nieszkodliwe ilości beta-azaronu[37].

Według danych pochodzących z fitocenoz z jeziora Warniak (pow. węgorzewski) w fazie największego rozwoju biomasy tkanki tataraku zawierają w 1 gramie suchej masy: 64 mg substancji mineralnych (popiołu), 18 mg azotu, 0,3 mg fosforu, 7 mg potasu i 6 mg wapnia, natomiast z fitocenoz stawu Opatovický'ego (Kraj południowoczeski, Czechy): 12,6-19,2 mg azotu, 2,0-13,5 mg fosforu, 18,5-36,7 mg potasu, 3,4-8,5 mg wapnia, 1,4-2,1 mg magnezu oraz 0,9-2,4 mg sodu[23].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 24, 36, 48, 72[3][38]. Wyróżnia się trzy cytotypy (poziomy ploidalności): diploidalny (2n=24), triploidalny (2n=36), tetraploidalny (2n=48)[3]:

  • Acorus calamus var. americanus Raf. – diploid, występuje w Ameryce Północnej, w Mongolii i na Syberii. Jest płodny, pod względem morfologicznym jednorodny, ale wyróżniane są dwa chemotypy różniące się składem olejku eterycznego[39].
  • Acorus calamus var. angustatus Besser – tetraploid, rośnie w Azji na obszarze od Indii na południu, po Japonię i wschodnią Syberię na północy. Jest cytotypem częściowo płodnym. Wyróżnia się dwa ekotypy – właściwy dla klimatu subtropikalnego i umiarkowanego oraz szereg chemotypów[39].
  • Acorus calamus var. calamus (var. vulgaris L.) – triploid, spotykany w rejonie Himalajów i w Azji południowo-zachodniej oraz w Europie, zawleczony także na Sachalin i do wschodniej części Ameryki Północnej. Sterylny, pod względem budowy i kompozycji fitochemicznej takson jest jednorodny[39].

W Kaszmirze stwierdzono występowanie także heksaploidu (2n=72), ale nie jest on wyodrębniany taksonomicznie[38].

Ekologia

Siedlisko

W klasyfikacji Raunkiæra tatarak zaliczany jest do helofitów. Tylko podczas krótkich okresów przy wysokich stanach wód może przeżyć w zanurzeniu (w hydrofazie), poza tym rozwija się w fazie litoralnej i bagiennej[40]. Nie znosi falowania[24]. Gatunek występuje na brzegach wód i na płyciznach (do 60 cm głębokości[40], choć zwykle do 45 cm[29]) – w rowach i ciekach o wolnym przepływie, w stawach, starorzeczach i jeziorach[16]. Ma duże wymagania świetlne[22], ale choć najlepiej rośnie w pełnym słońcu, toleruje także półcień[29]. Preferuje podłoża mineralne (piaszczyste i piaszczysto-mułowe[25] oraz muliste[40]), choć ze stosunkowo dużą zawartością materii organicznej (1–2%)[29], rzadziej rośnie na terenach zabagnionych i nieco zatorfionych[16]. Preferuje odczyn gleby w zakresie pH od 5 do 7[30]. Jest to gatunek mrozoodporny – bez szkody zimuje w temperaturach do -20 °C[32] lub nawet -25 °C[41].

Odgrywa istotną rolę w zarastaniu i wypłycaniu zbiorników – gruba darń kłączy i korzeni podnosi podłoże, produkuje dużą ilość fitomasy, która jednak dość szybko się rozkłada[40]. Jako gatunek wybitnie nitrofilny tatarak tworzy szuwary w miejscach zasilanych związkami azotu i fosforu, także w miejscach dopływu ścieków komunalnych[16]. Jest to roślina wapnolubna[24]. W zasadzie nie rośnie, a w każdym razie nie dominuje w zbiorowiskach na brzegach zbiorników dystroficznych, na podłożu kwaśnym[40]. Kłącza tataraku zachowują żywotność nawet po okresowym silnym przesuszeniu[12].

Oddziaływania międzygatunkowe

Występujący w Europie cytotyp triploidalny często tworzy agregacje wyróżniane jako zespół szuwaru tatarakowego Acoretum calami Kobendza 1948. Rośnie też w różnych zbiorowiskach szuwarów właściwych[40] i jest gatunkiem charakterystycznym dla związku zespołów Phragmition[42]. Zajmuje podobne siedliska jak manna mielec i w związku z tym wypiera szuwar mannowy. Według niektórych źródeł jest to jedyny udokumentowany wpływ inwazji tego gatunku na rodzimą roślinność w Europie Środkowej[16], według innych szuwar tatarakowy wypierać może także szuwar skrzypowy, szerokopałkowy, trzcinowy i różne szuwary turzycowe[40]. Kłącza, rosnąc i rozgałęziając się, tworzą wraz z korzeniami zwartą, zbitą i grubą warstwę, zwaną darnią tatarakową, która utrudnia rozwój innym gatunkom roślin[22]. W Polsce nie wpisano go na listę gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym[43]. Mimo to przez część środowiska naukowego uznany został za obcy gatunek inwazyjny i postulowana jest kontrola jego populacji, zwłaszcza na obszarach chronionych[13]. W innych opracowaniach uznany jest za gatunek obcy, ale nie za inwazyjny[44].

Cytotyp diploidalny (var. americanus) rośnie na brzegach wód w większym rozproszeniu, nie tworząc zwykle rozległych agregacji. Ustępuje w przypadku inwazji i konkurencji z tatarakiem zawleczonym z Europy[45]. Tatarak diploidalny jest też wrażliwy i łatwo infekowany przez Uromyces sparganii (rdzowce)[5]. Na triploidalnym tataraku w Europie Środkowej występuje co najmniej 28 gatunków grzybów pasożytniczych, w tym monofag związany wyłącznie z tym gatunkiem – Ascochyta acori[46].

Szuwary tataraku są siedliskiem lęgowym kaczkowatych. Kłącza stanowią pożywienie piżmaka, owocami w Ameryce Północnej żywi się karolinka[30], a liście są chętnie i w dużych ilościach zjadane przez łosie[7]. Na roślinie tej żerują poza tym także rak szlachetny i pluskwiak Ceratophis lataniae[24]. Na ziemiach polskich liście tataraku minowane są przez co najmniej cztery gatunki bezkręgowców[47].

Systematyka i zmienność

Odmiana 'Variegatus' o liściach z białymi paskami

Jeden z dwóch współczesnych gatunków z rodzaju tatarak (Acorus), reprezentującego monotypową i najbardziej pierwotną (bazalną) linię rozwojową jednoliściennych, klasyfikowaną w randze rzędu tatarakowców (Acorales) i rodziny tatarakowatych (Acoraceae). Dawniej, ze względu na pewne podobieństwa (kolbowaty kwiatostan), rodzaj zaliczany był zwykle do rodziny obrazkowatych (Araceae)[21][2]. Odrębna, bazalna pozycja rodzaju w obrębie jednoliściennych została dowiedziona w latach 90. XX wieku na podstawie sekwencjonowania i analizy genu rbcL z plastydowego DNA oraz analizy cech morfologicznych, anatomicznych i embriologicznych[48].

Poszczególne cytotypy tego gatunku cechują się dużą zmiennością morfologiczną oraz kompozycją chemiczną olejku eterycznego. W efekcie były one wyróżniane jako odrębne gatunki, podgatunki lub odmiany. Brakuje jednak wyraźnych cech diagnostycznych, a stwierdzane różnice w szerokości liści i długości pochwy kwiatostanu nie są wyraźne[3]. We Flora of North America za cechę diagnostyczną wyróżniającą diploidalny cytotyp A. calamus var. americanus uznano widoczne na liściach zgrubienia od 2 do 6 wiązek przewodzących, podczas gdy u triploidalnej odmiany A. calamus var. calamus zgrubiała jest tylko żyłka centralna. Poza tym forma triploidalna ma szersze liście i dłuższą kolbę kwiatostanu[5].

Znane są przynajmniej dwie odmiany uprawne[49][50][29]:

  • A. calamus 'Argenteostriatus' (syn. 'Argenteomarginatus'[14], 'Variegatus') – liście z pionowymi, białymi[51], kremowymi lub żółtymi paskami[32]. Rośnie nieco wolniej od formy typowej i ma bardziej zwarty pokrój[32]. Zalecana jest do uprawy w małych grupach[51].
  • A. calamus 'Purpureus'[29]

Nazewnictwo

Roślina w języku polskim zwana była najczęściej, z racji przypisywanego jej pochodzenia, tatarakiem lub tatarskim zielem. Ponieważ gatunek jest jedynym przedstawicielem swego rodzaju w Europie Środkowej, nazwa dwuczłonowa pojawiła się stosunkowo późno. Od XIX wieku używano określeń „tatarak wonny” i „tatarak pospolity”[52], po czym już w wieku XX przyjęto nazwę „tatarak zwyczajny”[53]. Roślina znana była pod wieloma nazwami ludowymi i regionalnymi jako: agier, ajer, cypr, kalmus (m.in. na Kaszubach), łabuzie, plaskoć, pluszcz i pluszczaj (trzy ostatnie używano na Wileńszczyźnie), sasyna, sowar (na Lubelszczyźnie), tatar, tatarczuch, tatarski korzeń i wis, a czasem też: palma, trzcina i szuwar[52]. Notowano też nazwy: bazuny, bluszcz, gałga, gałgan, jasyna, kalamus, kalmusz, kłącz, lepecha, lepiech, lepiecha, łabzie, łącz, łobuzie, panny, panny na rzece, panny w rzece, sacyna, szczar, szczwar, talerz, tatarcuch, tatarcuk, tatarcze ziele, tatarczok, tatarczuk, tatarsky korzeny, taterz, źdźbło[54].

Nazwa naukowa ustalona została przez Karola Linneusza w 1753 roku w dziele Species Plantarum, przy czym pierwszym, który sporządził charakterystykę botaniczną tataraku, był Pierandrea Matthioli[55]. Wcześniej przez wieki gatunek ten określany był zwykle jako Calamus aromaticus, co tłumaczy się jako „wonna trzcina”[56]. Nazwa rodzajowa Acorus zaczerpnięta jest ze starożytnych źródeł greckich, gdzie słowo ákoros (άχόρου, áchórou) w różnych wariantach pisowni używane było przez różnych autorów w odniesieniu do rośliny o aromatycznych kłączach. Nazwa gatunkowa calamus wywodzi się z greckiego słowa kálamos (κάλαμος) oznaczającego trzcinę, źdźbło[56].

Zastosowanie

Jedne z najstarszych wzmianek o wykorzystaniu leczniczym tataraku pochodzą z Indii, gdzie roślina stosowana była do leczenia w medycynie ajurwedyskiej. Gatunek wykorzystywano także w starożytnych cywilizacjach basenu Morza Śródziemnego[12]. Znaleziony został np. w grobowcu Tutanchamona[8]. Tatarak jest rośliną użytkową w różnych kulturach, od Indian amerykańskich do Chińczyków, Hindusów i Europejczyków[57]. Tatarak opisywany był przez Hipokratesa, Teofrasta, Dioskurydesa i Celsusa[58]. Szeroko wykorzystywany był i wciąż jest jako roślina lecznicza i kosmetyczna. Kłącze służy do aromatyzowania cukrów, nalewek i likierów[10]. Surowiec pozyskuje się z upraw (zwłaszcza w strefie subtropikalnej i tropikalnej) lub ze stanu dzikiego (np. w Europie Środkowej)[22].

Przez długi czas tatarak uchodził za surowiec bezpieczny, pozbawiony trujących właściwości i stąd oraz z powodu swych walorów zapotrzebowanie na niego było znaczne[59]. Odkrycie wysokich zawartości azaronu w surowcu pochodzącym z Indii spowodowało wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu preparatów z tataraku w różnych krajach[55]. Za dopuszczalną w lekach ziołowych uważa się dawkę powodującą przyjęcie do 0,115 mg beta-azaronu na osobę dziennie[36]. W USA od 1968 stosowanie tataraku w produktach spożywczych jest zakazane[35][60]. W Unii Europejskiej w żywności dopuszcza się zawartość azaronu do 0,05 mg/kg w produktach spożywczych i do 0,5 mg/kg w wyrobach alkoholowych[61].

Roślina lecznicza

Rozdrobnione, suszone kłącze tataraku
Historia
W tradycji ludowej Europy Środkowej stosowano tatarak w celu przywrócenia „periodu ponad miarę zatrzymanego” tj. w celach poronnych oraz przy leczeniu suchot[62]. Kłącze tataraku żuto także w celu złagodzenia bólu zębów[63] oraz wzmocnienia strun głosowych[64]. Przede wszystkim jednak stosowany był w różnych dolegliwościach przewodu pokarmowego. Rzadko używano także tataraku przy obrzękach, oparzeniach, kokluszu oraz do kąpieli noworodków[65] i nasiadówek, tj. kąpieli podbrzusza przy chorobach kobiecych[64]. W strefie tropikalnej zewnętrznie stosowano liście tataraku do leczenia owrzodzeń i trądu[7]. W tradycyjnej medycynie hinduskiej i chińskiej tatarak stosowany był przy zaburzeniach pamięci, do poprawienia wydajności nauki i przeciwdziałania starzeniu[66], jako lek żołądkowy i przeciwreumatyczny[55]. Na Filipinach wykorzystywany był jako lek przeciwcukrzycowy[67]. W Ameryce Północnej różne plemiona leczyły kłączem tataraku wszelkie choroby. Indianie Potawatomi wysuszonym i sproszkowanym kłączem leczyli katar[68].
Surowiec zielarski
Surowcem zielarskim jest kłącze (Rhizoma Calami) oraz czysty olejek tatarakowy (Oleum Calami)[69]. Kłącze może występować w postaci nieokorowanej (Calami rhizoma crudum) i okorowanej (C. r. mundatum)[55]. Surowiec ten wykorzystuje się do wytwarzania takich preparatów ziołowych jak: Calmagina, Gastro, Wikalina, Uldenol i Ulventrol (tabletki), Gastrochol (proszek), nalewka tatarakowa (Tinctura Calami)[34], granulat ziołowy Urogran[55]. W Indiach, gdzie występuje odmiana o wysokiej zawartości beta-azaronu, poddaje się kłącza zabiegowi detoksykacji (sodhana prakriya), polegającemu na ich gotowaniu w moczu krów (stwierdzono, że daje to ten sam efekt co wodna ekstrakcja), a następnie w wywarze Sphaeranthus indicus, co faktycznie powoduje zmniejszenie zawartości toksycznego związku[70]. W medycynie chińskiej i w Europie zawartość beta-azaronu jest skutecznie zmniejszana przez długotrwałe przygotowywanie odwaru (po jednej godzinie gotowania zawartość azaronu zmniejsza się o 85%, po dwóch zostaje go znikoma ilość)[36].
Generalnie w lecznictwie stosuje się tatarak w formie wodnych naparów i odwarów, alkoholowych nalewek i czystego olejku tatarakowego. Ziele może być stosowane pojedynczo i w mieszankach[34].
Działanie
Wyciąg z kłącza usprawnia trawienie poprzez pobudzanie wydzielania soku trawiennego i żółci (efekt działania substancji goryczowych[55], zwłaszcza akoryny)[69][33]. Z powodu działania rozkurczowego na mięśnie gładkie przeciwdziała wzdęciom, zwiększa (nieznacznie[34]) ilości wydzielanej żółci i moczu[69]. Zwiększa także wydzielanie mukopolisacharydów chroniących błonę śluzową żołądka[34]. W efekcie preparaty z tataraku zalecane są przy zaburzeniach trawiennych, wzdęciach i kolkach, braku apetytu i dostatecznych ilości soku trawiennego. Z powodu działania uspokajającego i wzmacniającego izomerów azaronu preparaty z tatarakiem zalecane są także przy wyczerpaniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu[69], podawano je także w przypadku histerii[7]. Wyciągi z kłącza stosowane są także zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła oraz płukania włosów i skóry głowy przy różnych dolegliwościach (łupież, łojotok i wypadanie włosów)[69].
Przy zaburzeniach trawiennych podaje się pacjentom także preparaty zawierające czysty olejek tatarakowy. Stosowany jest on poza tym zewnętrznie do kąpieli uspokajających i wzmacniających oraz do nacierania przy reumatyzmie i artretyzmie (działa przeciwbólowo[34])[69]. Stosowany zewnętrznie działa drażniąco i poprawia ukrwienie skóry. Olejek dodawany był do kąpieli lub nacierania w przypadku przeciążenia, ale obecnie dodawanie olejku lub ekstraktu do kąpieli nie jest wskazane[33].
Alkoholowy wyciąg z kłączy tataraku wykazuje działanie antyproliferacyjne, immunosupresyjne[71] i antymikrobiologiczne, działając silnie na grzyby: Trichophyton rubrum, Microsporum gypseum, Penicillium marneffei i średnio na Candida albicans, Cryptococcus neoformans i Saccharomyces cerevisiae[72]. Oddziaływanie przeciwbakteryjne wykazuje tylko wobec Escherichia coli[73]. Działa także przeciwbiegunkowo[74][66], usypiająco[75][66], przeciwdrgawkowo, przeciwzapalnie, przeciwutleniająco, przeciwskurczowo, moczopędnie, ma być też skuteczny przeciw robakom i poprawiać pamięć[66]. Stwierdzono, że zawiera substancje zmniejszające insulinooporność, nie powodując przy tym zwiększenia masy ciała, jak to bywa przy używaniu w tym samym celu rozyglitazonu[67]. Powoduje zwiększenie aktywności inhibitora alfa-glukozydazy i dlatego jest użyteczny przy leczeniu cukrzycy[76].
Zastosowanie w weterynarii
W różnej postaci tatarak i jego preparaty stosowane są w celu poprawy trawienia[7].
Przeciwwskazania
Ze względu na wykazane w doświadczeniach na zwierzętach mutagenne i słabe kancerogenne działanie bogatego w cis-azaron olejku tatarakowego odradza się długotrwałe stosowanie tataraku. Do sporządzania leków rekomendowane są odmiany z olejkiem pozbawionym cis-azaronu lub z jego zawartością w kłączu nie przekraczającą 5%[33].

Roślina kosmetyczna

Olejek eteryczny wykorzystywany jest w kosmetyce i do wytwarzania perfum (służy jako utrwalacz zapachów[77])[10]. O tataraku jako roślinie stosowanej do wyrobu perfum wspomina się już w papirusie VI z biblioteki Chestera Beatty'ego datowanym na około 1300 rok p.n.e.[78] W latach 90. XX wieku wartość olejku tatarakowego wykorzystywanego w przemyśle perfumeryjnym w Ameryce Północnej przekraczała 30 mln dolarów[38]. Wyciąg z kłącza stosuje się do perfumowania mydła, aromatyzowania gum do żucia oraz jako składnik płynów do płukania ust[79]. Olejek tatarakowy ma właściwości utrwalania zapachów[22]. Tatarak bywa stosowany jako dodatek do kąpieli. Dzięki swoim właściwościom drażniącym powoduje przekrwienie skóry i usunięcie szkodliwych produktów przemiany materii[79]. Odwar z kłącza lekko rozjaśnia włosy[80]. Wyciąg z kłączy tataraku wchodzi w skład odżywki do włosów Urticosan (Herbaflos) zalecanej do pielęgnacji każdego rodzaju włosów (przeciwdziała łupieżowi i łojotokowi, wzmacnia cebulki włosowe, oczyszcza skórę, nadaje włosom puszystość i połysk)[55]. Fragmenty kłączy żuto w XIX wieku w celu odświeżenia oddechu[11].

Roślina ozdobna

Tatarak zwyczajny sadzony bywa jako roślina ozdobna na brzegach zbiorników naturalistycznych i oczek wodnych, przy czym ze względu na silny wzrost nie jest zalecany do sadzenia w małych zbiornikach. Do jego walorów należy oczyszczanie wód z nadmiaru biogenów[81]. Liście tataraku wykorzystywane są do ozdabiania domów i podwórzy w czasie Zielonych Świątek[16][65] (W Zielone Świątki tatarak w kątki! W Zielone Świątki nowe porządki[82][83]). Wykładano je latem na podłogach w domostwach, kościołach[57] i w zamkach[32]. Ich aromat działał orzeźwiająco i „czynił zdrowe powietrze”[84]. Współcześnie suszone liście i kłącza używane są do aromatyzowania pomieszczeń za pomocą potpourri i torebek zapachowych[85].

Roślina jadalna

Roślina – prócz intensywnego aromatu oraz własności leczniczych – zawiera także toksynę, powinna więc być stosowana tylko w niewielkich ilościach, jako przyprawa, a nie danie główne[11], a część źródeł zaleca jej unikanie[29]. Spożywa się kłącza, których młodą część można jeść także na surowo. Tatarak zalecany jest jako dodatek do napojów (np. kompotów, likierów oraz herbat), sałatek[11] oraz ciast i budyniów[7]. Alkohol o silnym aromacie wytwarzany z tataraku zwano kalmusówką. Także w regionie Śląska Cieszyńskiego produkuje się wódkę na bazie kłącza rośliny spożywaną tam tradycyjnie w Wielki Piątek oraz w dolegliwościach przewodu pokarmowego i na trawienie – tatarczówkę skoczowską[86]. Z kłączy wyrabiano także suchą konfiturę[83] oraz cukierki (w wyniku kandyzacji[7]), dodawano je także do ginu i piwa[11]. Tatarak stosowany jest stosunkowo często w kuchni arabskiej i indyjskiej, gdzie używa się zmielonego kłącza do aromatyzowania słodyczy i kompotów z owoców. Wchodzi on także w skład mieszanek ziołowych typu curry, mieszany jest z gałką muszkatołową, wanilią i cynamonem[87]. Jako pożywienie był używany przez Indian Abenaków i Dakotów. Zachodnia grupa Dakotów (Lakotów) jadła także liście. W Polsce, na Podlasiu, na liściach tataraku wypiekano chleb[11]. W krajach, gdzie jest to dozwolone, sproszkowane kłącze bywa składnikiem mieszanek przyprawowych[34].

Inne zastosowania

  • Ze względu na zdolność wiązania dużych ilości pierwiastków biogennych tatarak jest zalecany do stosowania w biologicznych oczyszczalniach ścieków[88].
  • Bywa sadzony w celu umacniania linii brzegowej wód[16].
  • Olejek tatarakowy powoduje sterylność samców u wielu gatunków owadów, co wykorzystuje się w biologicznym zwalczaniu niektórych szkodników[89]. Liście tataraku i olejek tatarakowy stosowano jako środek odstraszający owady – pchły, ćmy i mrówki[38], a także muchy[41]. W celu pozbycia się uciążliwych insektów na Podlasiu tatarak umieszczano w pościeli[65]. Używano go do ochrony żywności przed szkodnikami[38], w tym także przed myszami[65]. Również żywe rośliny posadzone nad wodą mają odstraszać komary[41]. Stosowano tatarak także do tępienia gąsienic w uprawach kapusty[65]. Potwierdzono użyteczność tego gatunku do zwalczania i biokontroli kleszcza z gatunku Rhipicephalus microplus, będącego uciążliwym pasożytem zwierząt domowych na wielu obszarach świata (poza Europą)[90].
  • Doskonale jako repelent przeciw jadowitym wężom działa ekstrakt tataraku w heksanie wraz z miodlą indyjską, tytoniem szlachetnym i niepokalankiem Vitex negundo, podobnie działa ekstrakt tataraku w oleju wraz z sosną, tymiankiem i roślinami z rodzaju Citronella[91].
  • W Indiach stosowano tatarak do oszałamiania kobr[38].
  • Liście tataraku wykorzystywano do wyplatania koszyków, mat i do pokrywania strzech[41].
  • Kłączami tataraku uszczelniano kadzie[7].
  • Ze względu na dużą zawartość skrobi z kłączy wyrabiano krochmal[7].
  • W rejonie Kaukazu używano kłączy tataraku do garbowania skór[7].
  • Kłączy i olejku dodawano do lekarstw w celu maskowania ich przykrego zapachu, aromatyzowano nimi także pasty do zębów[7].
  • Liście tataraku zawieszano w ulach, co miało być „bardzo przyjemne pszczołom”[84].
  • Gatunek wskaźnikowy wchodzący w skład Makrofitowego Wskaźnika Rzecznego z wartościami L=2 (wskaźnik zaawansowanej eutrofii) i W=3 (gatunek stenotypowy)[92].

Obecność w kulturze

Wymieniany jest jako jedna z roślin biblijnych. Według F. N. Heppera opisany został jako „wonna trzcina” w Pieśni nad pieśniami (4,14), Księdze Wyjścia (30,23), Księdze Izajasza (43,24), Księdze Jeremiasza (6,20) i Księdze Ezechiela (27,19)[93]. Ziele to miało stanowić jeden ze składników olejku pomazania[58], służącego do namaszczania, przy czym w Biblii podana jest nawet proporcja jego składników. Wersety z Ksiąg Jeremiasza, Izajasza i Ezechiela wskazują, że roślina ta w czasach biblijnych nie rosła w Palestynie, lecz była sprowadzana „z dalekiej ziemi”. Nie jest jednak całkowicie pewne, czy olejek ten wykonywano z tataraku, inni badacze sugerują, że mógł być wykonywany również z niektórych gatunków palczatek (Cymbopogon)[93].

W Ameryce Północnej wojownicy Dakotów przed walką smarowali twarz pastą powstającą po przeżuciu kłącza tataraku w celu ochrony przed strachem. Różne plemiona Indian Ameryki Północnej traktowały tatarak jako roślinę magiczną – strzegącą zdrowia podczas wędrówek i w siedzibach ludzkich[68].

Działanie psychoaktywne

Kłącza tataraku zwyczajnego dzięki zawartości azaronu (1,2,4-trimetoksy-5-propenylobenzenu) wykorzystywane były przez Indian Kri w północno-zachodniej Kanadzie jako środek halucynogenny. Spożyte w dużych dawkach powodować miały halucynacje podobne do tych, które występują po zażyciu LSD[94], tj. głównie silne halucynacje wzrokowe[95]. W moczu osób, które spożyły preparaty z tataraku, oraz w hodowlach bakteryjnych prowadzonych na pożywkach zawierających wyciąg z tataraku wykryto metabolit azaronu, kwas trans-2,4,5-trimetoksycynamonowy, jednak nie zaobserwowano 2,4,5-trimetoksyamfetaminy (TMA-2), uważanej za halucynogenny składnik tataraku zwyczajnego. Głównym objawem klinicznym spożycia tataraku były wymioty, utrzymujące się w niektórych przypadkach powyżej 15 godzin[96].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek jest szeroko rozpowszechniony i odporny na zanieczyszczenia wód. Z tych powodów w światowej Czerwonej księdze gatunków zagrożonych publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern). W obszarze naturalnego zasięgu lokalne rodzime taksony mogą być jednak zagrożone. Przykładowo nad Rzeką Perłową w Chinach populacje są bardzo nieliczne[4]. Podobnie często skąpe zasoby miewa tatarak odmiany amerykańskiej – var. americanus. Jako zagrożoną wymienia ją (w randze gatunku) czerwona księga stanu Pensylwania[97]. W niektórych stanach USA wykonuje się zabiegi ochrony czynnej służące restytucji tataraku amerykańskiego, np. w miejscach po usunięciu inwazyjnego tataraku zawleczonego z Europy[45].

Uprawa, zbiór i przechowywanie

(c) Biswarup Ganguly, CC BY 3.0
Uprawa polowa tataraku w Indiach

Gatunek uprawiany jest w warunkach polowych w strefie tropikalnej i subtropikalnej na obszarach nawadnianych, z roczną ilością opadów wynoszącą od 700 do 2500 mm[27]. Gatunek ten może być sadzony w strefach mrozoodporności od 3 do 10[98]. W Europie Środkowej uprawiany jest jako roślina ozdobna na brzegach zbiorników, natomiast surowiec zbiera się z populacji dziko rosnących[22]. Z powodu szerszych zastosowań w przeszłości uprawiany był także w ogrodach, przy czym rosnąc w ziemi, a nie na brzegach wód kłącza miał podobno bardziej aromatyczne[84].

Rozmnażanie
Tatarak zwyczajny rozmnaża się za pomocą fragmentów kłącza sadzonych wiosną[32]. Stosuje się w tym celu zdrowe fragmenty kłączy o długości od 5 do 10 cm, sadzone na głębokości do kilkunastu cm i w odstępach ok. 30 cm. W podobnym zagęszczeniu można wysadzać także większe fragmenty kęp[30]. W obrębie zasięgu tataraku zawiązującego płodne nasiona sadzi się je płytko w okresie jesienno-zimowym pod osłonami w wilgotnym podłożu, po czym wiosną siewki wysadza się na stanowiska docelowe. Nasiona mogą zostać wykorzystane do siewu bezpośrednio po zbiorze, ew. mogą być przechowywane w niskiej temperaturze i wilgotności[30]. W uprawach polowych w strefie międzyzwrotnikowej sadzi się pocięte na niewielkie fragmenty kłącza w lipcu i sierpniu, w rozsadzie 30 × 30 cm na głębokości 4 cm[27]. Pokrywająca wysadzone kłącza warstwa wody nie powinna przekraczać 20 cm[7].
Choroby i szkodniki
Przy uprawie tataraku nie ma istotnych problemów z chorobami i szkodnikami[50].
Pielęgnacja
Podczas uprawy roślin do celów ozdobnych lub w oczyszczalniach biologicznych zaleca się ich odmładzanie poprzez podcinanie wiosenne[88] lub jesienne (w obszarach o cieplejszym klimacie)[32]. Przed uprawą polową tataraku w strefie międzyzwrotnikowej grunt przygotowywany jest analogicznie jak pola ryżowe – przed sezonem deszczowym gleba jest 2–3 razy przeorywana. Pola są nawożone bezpośrednio po posadzeniu, a następnie jeszcze dwukrotnie w odstępie miesiąca. Na polach utrzymuje się poziom wody wynoszący ok. 5 cm, po wyrośnięciu roślin do 10 cm[27].
Zbiór
Ze względu na najwyższe stężenia olejku eterycznego w okresie wiosennym zaleca się zbieranie kłączy wiosną i do połowy lata. Kłącza wycina się bosakiem lub siekierą, dzieląc zbitą darń na fragmenty[22]. Można je pozyskiwać z roślin 2-3-letnich[30], w warunkach indyjskich pozyskuje się kłącza już po 6–8 miesiącach uprawy. W warunkach polowych uzyskuje się plon sięgający do 10 t świeżych kłączy z 1 ha (4,2 t po wysuszeniu)[27].
Przechowywanie
Po oczyszczeniu i płukaniu kłącza mogą być przechowywane na wolnym powietrzu ułożone w pryzmy. W razie konieczności surowiec można suszyć w temperaturze do 35 °C, co nie jest jednak łatwe i wymaga rozłożenia kłączy w cienkie warstwy. Surowca nie należy korować ze względu na dużą zawartość olejku w zewnętrznych częściach kłącza[22]. Po odpowiednim wysuszeniu kłącza powinny być twarde i łamać się z lekkim trzaskiem[59]. Dawniej kłącza suszono pokrojone w talarki, dzięki czemu były łatwiejsze w zastosowaniu. Dobrze wysuszone kłącze jest bardziej aromatyczne niż świeże[84].

Zwalczanie

Jako roślina inwazyjna tatarak zwyczajny zawleczony z Europy zwalczany jest w Ameryce Północnej, gdzie zagraża m.in. rodzimym populacjom tataraku odmiany americanus. Mniejsze populacje zwalczane są mechanicznie poprzez skrupulatne usuwanie kłączy. Na bardziej rozległych stanowiskach odcina się roślinom dostęp światła – po wykoszeniu liści przykrywa się obszar występowania tataraku folią nieprzepuszczającą światła lub innymi tworzywami, ewentualnie warstwą trocin. Po zniszczeniu roślin odzyskany obszar zasiedla się rodzimymi roślinami szuwarowymi, w tym tatarakiem amerykańskim[45].

W gospodarce stawowej, gdzie może być inwazyjnym chwastem, zaleca się w celu jego zwalczenia jednorazowe koszenie w lipcu, co zmniejsza liczbę pędów na koniec sezonu wegetacyjnego o 81%[24].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m Acorus calamus Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-03-20].
  4. ↑ a b R.V. Lansdown, Acorus calamus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2014-04-24] (ang.).
  5. ↑ a b c d Acorus Linnaeus (ang.). W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-03-22].
  6. ↑ a b Kalmus Acorus calamus (szw.). W: Den virtuella floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2014-04-14].
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l P. Czikow, J. Łaptiew: Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1987, s. 345-347. ISBN 83-09-00523-7.
  8. ↑ a b Joseph Khangela Baloyi, Linette Ferreira: Acorus calamus L.. W: PlantZAfrica [on-line]. S A National Biodiversity Institute. [dostęp 2014-05-01].
  9. ↑ Randall R.P.: The introduced flora of Australia and its weed status. Glen Osmond: CRC for Australian Weed Management, 2007, s. 20.
  10. ↑ a b c Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 905. ISBN 83-214-1305-6.
  11. ↑ a b c d e f Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 228-229. ISBN 83-904633-6-9.
  12. ↑ a b c d e f Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 208-209. ISBN 83-09-00678-0.
  13. ↑ a b c Acorus calamus L. — Tatarak zwyczajny — Flag root (Roślina wodna) (pol.). W: Gatunki obce w Polsce [on-line]. Instytut Ochrony Przyrody PAN. [dostęp 2014-04-30].
  14. ↑ a b c Jitka Štěpánkowa (red.): Květena České republiky. 8. Praha: Academia, 2010, s. 274-276. ISBN 978-80-200-1824-3.
  15. ↑ Benjamin Daydon Jackson: A catalogue of plants cultivated in the garden of John Gerard. 1876. s. 1. [dostęp 2014-04-22].
  16. ↑ a b c d e f g h i j Jadwiga Anioł-Kwiatkowska: Tatarak zwyczajny – Acorus calamus L.. W: Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Zygmunt Dajdok, Paweł Pawlaczyk (red.). Świebodzin: Wydawnictwo Kluby Przyrodników, 2009, s. 72-73. ISBN 978-83-87846-69-5.
  17. ↑ Acorus calamus in Poland (ang.). European Network on Invasive Alien Species. [dostęp 2022-08-17].
  18. ↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 109. ISBN 978-83-62940-34-9.
  19. ↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 27. ISBN 83-915161-1-3.
  20. ↑ Acorus calamus (ang.). European Network on Invasive Alien Species. [dostęp 2014-04-30].
  21. ↑ a b c d e f g Klaus Kubitzki, H. Huber: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Springer, 1998, s. 8-10. ISBN 3-540-64061-4.
  22. ↑ a b c d e f g h i j k l M. Koldowski, A. Wysocka-Rumińska, S. Tałałaj, J. Wiszniewski: Rośliny olejkowe i olejki naturalne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 133-137.
  23. ↑ a b c The production ecology of wetlands. D. F. Westlake, J. Kvet, A. Szczepański (red.). Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. 88, 117, 342, 344. ISBN 0-521-22822-0.
  24. ↑ a b c d e f Stanisław Bernatowicz, Paweł Wolny: Botanika rybacka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1969, s. 96, 264, 298, 338.
  25. ↑ a b Stanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 157. ISBN 83-7073-248-8.
  26. ↑ Franz Firbas: Systematyka. W: Botanika: podręcznik dla szkół wyższych. Eduard Strasburger (red.). Wyd. 2 pol. według 28 oryg. Warszawa: PWRiL, 1967, s. 918. (pol.)
  27. ↑ a b c d e R. Balakumbahan, K. Rajamani, K. Kumanan. Acorus calamus : An overview. „Journal of Medicinal Plants Research”. 4, 25, s. 2 740-2745, 2010. 
  28. ↑ Lucjan Rutkowski, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 608, ISBN 83-01-14342-8, OCLC 183208377.
  29. ↑ a b c d e f g h Donald H. Les, Aquatic monocotyledons of North America : ecology, life history, and systematics, Boca Raton, FL 2020, s. 4-6, ISBN 978-1-351-67969-5, OCLC 1154538518.
  30. ↑ a b c d e f Sweet flag Acorus calamus L.. W: Plant Fact Sheet [on-line]. USDA NRCS. [dostęp 2014-04-15].
  31. ↑ Weber M., Brandle R.. Dynamics of nitrogen-rich compounds in roots, rhizomes, and leaves of the sweet flag (Acorus calamus L.) at its natural site. „Flora”. 189, 1, s. 63-68, 1994. 
  32. ↑ a b c d e f g Stefan Buczacki: Best water plants. London: Reed International Books Limited, 1995, s. 22. ISBN 0-600-58337-6.
  33. ↑ a b c d e f g h Dietrich Frohne: Leksykon roślin leczniczych. Wrocław: MedPharm Polska, 2010, s. 36-38. ISBN 978-83-60466-40-7.
  34. ↑ a b c d e f g Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987, s. 373-377. ISBN 83-202-0472-0.
  35. ↑ a b Zoë Gardner, Michael McGuffin: American Herbal Products Association’s Botanical Safety Handbook. CRC Press, 2013, s. 11-12. ISBN 1-4665-1694-1.
  36. ↑ a b c Chen C., Spriano D., Meier B.. Reduction of beta-asarone in acori rhizoma by decoction. „Planta Med.”. 75, 13, s. 1448-1452, 2009. DOI: 10.1055/s-0029-1185742. PMID: 19507115. 
  37. ↑ a b Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 339. ISBN 1-55407-206-9.
  38. ↑ a b c d e f Ernest Small, Paul M. Catling: Canadian Medicinal Crops. NRC Research Press, 1999, s. 15-19. ISBN 0-660-17534-7.
  39. ↑ a b c L. C. M. Röst. Biosystematic Investigations with Acorus – 4. Communication 1. A Synthetic Approach to the Classification of the Genus. „Planta Med”. 37, 12, s. 289-307, 1979. 
  40. ↑ a b c d e f g Zbigniew Podbielkowski, Henryk Tomaszewicz: Zarys hydrobotaniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 252, 316, 377. ISBN 83-01-00566-1.
  41. ↑ a b c d Acorus calamus – L.. W: Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2014-04-17].
  42. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  43. ↑ Inwazyjne gatunki obce (pol.). Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2014-04-30].
  44. ↑ Barbara Tokarska-Guzik, Zygmunt Dajdok, Maria Zając, Adam Zając, Alina Urbisz, Władysław Danielewicz, Czesław Hołdyński: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 109. ISBN 978-83-62940-34-9.
  45. ↑ a b c Donald Geiger, Michele Banker, Don Beam: Replacing invasive sweet-flag, Acorus calamus with native Acorus americanus. W: Proceedings of the 2010 Ohio Invasive Plants Research Conference: “Connecting Research and Land Management” [on-line]. Ohio Invasive Plant Council, 2010. [dostęp 2014-04-22].
  46. ↑ Maria Kowalik. Fungi associated with plants of calamus ( Acorus calamus ). „Phytopathologia”. 60, s. 29–33, 2011. 
  47. ↑ Józef St. Mikulski: Biologia wód środlądowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 301. ISBN 83-01-03577-3.
  48. ↑ Duvall M.R., Learn G.H. Jr, Eguiarte L.E., Clegg M.T.. Phylogenetic analysis of rbcL sequences identifies Acorus calamus as the primal extant monocotyledon. „Proc Natl Acad Sci U S A”. 90, 10, s. 4641-4644, 1993. PMID: 8506310. 
  49. ↑ Acorus calamus 'Argenteostriatus' (ang.). The Royal Horticultural Society. [dostęp 2014-03-25].
  50. ↑ a b Acorus calamus 'Variegatus' (ang.). W: Gardening help [on-line]. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2014-03-25].
  51. ↑ a b Acorus calamus 'Variegatus'. W: O roślinach [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2014-04-17].
  52. ↑ a b Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 12-13.
  53. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogusław Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów-Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 149.
  54. ↑ Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.)
  55. ↑ a b c d e f g Mateusz Emanuel Senderski: Prawie wszystko o ziołach. Podkowa Leśna: 2007, s. 616-618. ISBN 978-83-924849-0-5.
  56. ↑ a b Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: KiW, 1996, s. 41. ISBN 83-05-12868-7.
  57. ↑ a b Timothy J. Motley. The ethnobotany of sweet flag, Acorus calamus (Araceae). „Economic Botany”. 48, 4. s. 397-412. 
  58. ↑ a b J. K. Aronson: Meyler's Side Effects of Herbal Medicines. Elsevier, 2009, s. 35. ISBN 0-444-53269-2.
  59. ↑ a b H. Cybulska, H. Janicka, J. Wiszniewski, A. Wysocka: Uprawa i zbiór ziół. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1953, s. 308-309.
  60. ↑ CFR – Code of Federal Regulations Title 21. U.S. Food and Drug Administration. [dostęp 2014-04-22].
  61. ↑ Scientific Committee on Food: Opinion of the Scientific Committee on Food on the presence of β-asarone in flavourings and other food ingredients with flavouring properties. W: EUROPEAN COMMISSION Health & Consumer Protection Directorate-General Directorate C – Scientific Opinions [on-line]. 2002. [dostęp 2014-05-01].
  62. ↑ Mariusz Janusz Kawałko: Historie ziołowe. Lublin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, s. 144-145. ISBN 83-03-01600-8.
  63. ↑ Barbara Kuźnicka, Maria Dziak: Zioła i ich stosowanie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988, s. 162. ISBN 83-200-0747-X.
  64. ↑ a b Leonidas Świejkowski: Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim. Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1950, s. 215-217.
  65. ↑ a b c d e Adam Paluch: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1984, s. 96-97, seria: Acta Universitatis Wratislaviensis 752.
  66. ↑ a b c d Pulok Kumar Mukherjee, Venkatesan Kumar, Mainak Mal, Peter J. Houghton. Acorus calamus.: Scientific Validation of Ayurvedic Tradition from Natural Resources. „Pharmaceutical Biology”. 45, 8, s. 651-666, 2007. DOI: 10.1080/13880200701538724. 
  67. ↑ a b Hao-Shu Wu, Di-Feng Zhu, Chang-Xin Zhou, Chu-Rui Feng, Yi-Jia Lou, Bo Yang, Qiao-Jun He. Acocorus calamus increases insulin sensitivity, without increasing body weight gain or intake of food and water as compared to the drug rosiglitazone. „J. Ethnopharmacol.”. 123, 2, s. 288-292, 2009. 
  68. ↑ a b Charlotte Erichsen-Brown: Medicinal and Other Uses of North American Plants: A Historical Survey with Special Reference to the Eastern Indian Tribes. Dover Publications, 1989, s. 231-232. ISBN 978-0-486-25951-2.
  69. ↑ a b c d e f Teresa Lewkowicz-Mosiej: Rośliny lecznicze. Warszawa: Świat Książki, 2012, s. 324. ISBN 978-83-7799-557-0.
  70. ↑ Gholkar M.S., Mulik M.B, Laddha K.S.. Fate of β-asarone in Ayurvedic Sodhana process of Vacha. „J Ayurveda Integr Med.”. 4, 1, s. 19-22, 2013. DOI: 10.4103/0975-9476.109545. PMID: 23741157. 
  71. ↑ S. Mehrotraa, K.P. Mishraa, R. Mauryab, R.C. Srimalc, V.S. Yadava, R. Pandeya, V.K. Singh. Anticellular and immunosuppressive properties of ethanolic extract of Acorus calamus rhizome. „International Immunopharmacology”. 3, 1, s. 53–61, 2003. DOI: 10.1016/S1567-5769(02)00212-6. 
  72. ↑ Souwalak Phongpaichit, Nongyao Pujenjob, Vatcharin Rukachaisirikul, Metta Ongsakul. Antimicrobial activities of the crude methanol extract of Acorus calamus Linn.. „Songklanakarin J. Sci. Technol.,”. 27, 2, s. 517-523, 2005. 
  73. ↑ Asha Devi S, Deepak Ganjewala. Antimicrobial activity of Acorus calamus (L.) rhizome and leaf extract. „Acta Biologica Szegediensis”. 45-49, 2009. 53, 1. 
  74. ↑ F.Gricilda Shoba, Molly Thomas. Study of antidiarrhoeal activity of four medicinal plants in castor-oil induced diarrhoea. „Journal of Ethnopharmacology”. 76, 1, s. 73–76, 2001. DOI: 10.1016/S0378-8741(00)00379-2. 
  75. ↑ Baxter, Ross M.; Dandiya, P. C.; Kandel, S. I.; Okany, A.; Walker, G. C.. Separation of the Hypnotic Potentiating Principles from the Essential Oil of Acorus calamus L. of Indian Origin by Liquid-Gas Chromatography. „Nature”. 185, 4711, s. 466-467, 1960. DOI: 10.1038/185466a0. 
  76. ↑ Mei-mei Si, Jian-shu Lou, Chang-Xin Zhou, Juan-Na Shen, Hong-Hai Wu, Bo Yang, Qiao-Jun He, Hao-Shu Wu. Acorus calamus has insulin releasing and alpha-glucosidase inhibitory activity, confirming its traditional use in American and Indonesia for diabetes. „J. Ethnopharmacol.”. 128, 1, s. 154-159, 2010. DOI: 10.1016/j.jep.2009.12.044. PMID: 20051258. 
  77. ↑ Krystyna Mikołaczyk, Adam Wierzbicki: Zioła. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983, s. 248. ISBN 83-205-3361-9.
  78. ↑ Lisa Manniche: An Ancient Egyptian Herbal. Cairo: American University in Cairo Press, 2006, s. 74. ISBN 977-416-034-7.
  79. ↑ a b Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 28. ISBN 83-09-00765-5.
  80. ↑ Izabella Kiljańska, Hanna Mojkowska: Zielnik polski. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1988, s. 354. ISBN 83-223-2319-0.
  81. ↑ Hubert Zientek: Rośliny w oczkach wodnych. Warszawa: Medical Tribune Polska, 2008, s. 150-151. ISBN 978-83-60135-40-2.
  82. ↑ Lucyna Krzemieniecka: Cudowne okulary. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957, s. 11.
  83. ↑ a b Maria Potocka: Zielone Świątki, tatarak w kątki!. W: Niedziela. Tygodnik Katolicki [on-line]. 2004. [dostęp 2014-04-19].
  84. ↑ a b c d Krzysztof Kluk: Dykcyonarz roślinny. Tom I. Warszawa: 1805, s. 6-7.
  85. ↑ Lesley Bremness: Wielka księga ziół. Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 275. ISBN 83-85231-24-2.
  86. ↑ Katarzyna Koczwara: Wielki Piątek: Na Śląsku Cieszyńskim piją tatarczówkę (pol.). 2014-04-18. [dostęp 2014-12-06].
  87. ↑ Bohumir Hlava, Dagmar Lanska: Rośliny przyrprawowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 44. ISBN 83-09-00456-7.
  88. ↑ a b Dorothee Waechter: Stawy ogrodowe. Warszawa: Bellona, 2008, s. 96. ISBN 978-83-11-10943-8.
  89. ↑ Małgorzata Świdzińska: Rośliny kwiatowe 2. Wielka Encyklopedia Przyrody. Warszawa: Muza, 1998, s. 525. ISBN 83-7079-779-2.
  90. ↑ Ghosh S., Sharma A.K., Kumar S., Tiwari S.S., Rastogi S., Srivastava S., Singh M., Kumar R., Paul S., Ray D.D., Rawat A.K.: In vitro and in vivo efficacy of Acorus calamus extract against Rhipicephalus (Boophilus) microplus. Parasitol Res. 108, 2, 2011, s. 361-370.
  91. ↑ Sukumaran D., Ganesan K., Parashar B.D., Shri P., Vijayaraghavan R.. Evaluation of Snake Repellents against the Principal Venomous Snakes of India in Laboratory Condition. „Open Access Scientific Reports”. 1: 238, 2012. DOI: 10.4172/scientificreports.238. 
  92. ↑ Metoda oceny i klasyfikacji rzek na podstawie makrofitów. W: Krzysztof Szoszkiewicz, Janina Zbierska, Szymon Jusik, Tomasz Zgoła: Makrofitowa Metoda Oceny Rzek: Podręcznik metodyczny do oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód płynących w oparciu o rośliny wodne. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2010, s. 60–68. (pol.)
  93. ↑ a b Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  94. ↑ Thomas Nordegren: The A-Z Encyclopedia of Alcohol and Drug Abuse. Universal-Publishers, 2002, s. 17. ISBN 1-58112-404-X.
  95. ↑ Richard Evans Schultes: A golden guide to hallucinogenic plants. New York: Golden Press, 1976, s. 73. ISBN 0-307-24362-1.
  96. ↑ K. Björnstad, A. Helander, P. Hultén, O. Beck. Bioanalytical investigation of asarone in connection with Acorus calamus oil intoxications.. „J Anal Toxicol”. 33 (9). s. 604-609. PMID: 20040135. 
  97. ↑ Acorus americanus (Raf.) Raf. Sweetflag. W: Plant Profile [on-line]. USDA NRCS. [dostęp 2014-04-24].
  98. ↑ Acorus calamus L.. W: Biodiversity Education & Research Greenhouses [on-line]. University of Connecticut. [dostęp 2014-04-17].

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Acorus calamus 'Variegatus' kz03.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Acorus calamus 'Variegatus' in arboretum in Wojsławice
Acoretum calami Roguszów.jpg
Autor: Panek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szuwar tatarakowy (Acoretum calami) zarastający zbiornik astatyczny pod Roguszynem k. Węgrowa
Kalmusöl.JPG
Autor: Danny S., Licencja: CC BY-SA 3.0
Kalmusöl, Oleum Calami
Acorus calamus kz2.JPG
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tatarak zwyczajny. Kłącze i korzenie. Karsibór k. Świnoujścia
Acorus calamus.spadix.jpg
Species
Acorus calamus
Family
Acoraceae
Acorus calamus kz1.JPG
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tatarak zwyczajny. Liście. Karsibór k. Świnoujścia
Acorus calamus - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-006.jpg
Kalmus. A B Theile der Pflanze in natürl. Grösse; 1 Theil der Kolbenoberfläche, vergrössert; 2 einzelne Blüthe, desgl.; 3 dieselbe stärker vergrössert; 4 Stempel, desgl.; 5 Blüthe im Längsschnitt, desgl.; 6 Stempel im Querschnitt, desgl.; 7 Staubgefässe, desgl.; 8 Pollenkörner, desgl.
Acorus calamus - Agri-Horticultural Society of India - Alipore - Kolkata 2013-01-05 2317.JPG
(c) Biswarup Ganguly, CC BY 3.0
Photographs at The Agri-Horticultural Society of India, Alipore in Kolkata.