Tatry Polskie

Mapa terenów spornych w 1902 r.

Fragment Tatr Polskich

Tatry Polskie (słow. Polské Tatry, niem. Polnische Tatra, węg. Lengyel Tátra) – część Tatr znajdująca się na terenie Polski. Dawniej używano nazw Tatry Nowotarskie, czasami również Nowotarskie Hale i Tatry Galicyjskie (Galizische Tatra). Jeszcze dawniej (w okresie przedrozbiorowym) używano także nazwy Tatry Sądeckie. Co najmniej od 1860 roku zaczęto powszechnie używać nazwy Tatry Polskie, a po 1900 używano już wyłącznie tej nazwy. Nazwa ta używana jest także w opracowaniach obcojęzycznych. Zazwyczaj oznacza ten sam obszar, co w polskim ujęciu, czasami jednak tylko część Tatr w obrębie wschodniej grani Świnicy^[1].

Granice

Współcześnie granica między Polską i Słowacją w Tatrach biegnie główną granią Tatr od Rysów po Wołowiec i dalej na zachodzie północną granią Wołowca, zaś na wschodzie od Rysów północną granią Rysów do ujścia Roztoki do Białki i dalej Białką^[2]. Powierzchnia Tatr Polskich wynosi 175 km², co stanowi 22,3% całej powierzchni Tatr. Pozostałe 77,7% to Tatry Słowackie. Do Tatr Polskich należy północna część Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich. Tatry Bielskie znajdują się całkowicie na Słowacji^[1].

Nie zawsze jednak tak było. Tatry od samego początku stanowiły naturalną granicę między Polską a Królestwem Węgier. Od czasów Mieszka II (1031 r.) granica ustaliła się w ten sposób, że Podhale należało do Polski, a Orawa, Liptów i Spisz do Węgrów. Przez długi czas jednak granica ta nie była dokładnie wyznaczona, nie było też dokładnych map Tatr i początkowo stanowiły one pas ziemi niczyjej^[3]. W miarę jak osadnictwo w otaczających Tatry regionach Podhala, Spiszu, Orawy i Liptowa posuwało się ku podnóżom Tatr, a w Tatrach rozpoczęto wydobywanie rud metali, wypas i wyrąb drzewa, coraz dokładniej kształtowała się granica między Polską i Węgrami, powstawały też spory graniczne. W 1634 r. podpisano umowę pomiędzy Polską i Węgrami wyznaczającą granicę w Tatrach. Biegła ona wówczas rzeką Białką i potokiem Biała Woda na Mały Jaworowy Szczyt, a dalej główną granią przez Polski Grzebień, Zadni Gerlach, Rysy, Mięguszowieckie Szczyty, Szpiglasowy Wierch. W 1772, po I rozbiorze Polski większa część Tatr stała się własnością Monarchii Habsburgów i weszła w skład Galicji, natomiast część Tatr w obrębie Spiszu Austria przekazał królestwu węgierskiemu. W 1782 roku Austriacy sporządzili pierwszą dokładną (jak na ówczesne czasy) mapę Tatr^[1].

Po 1918 roku, gdy powstała Czechosłowacja i odrodziła się Polska (II Rzeczpospolita), między państwami tymi powstał spór o granice. Czechosłowacja chciała zająć wszystkie tereny, które do 1918 r. należały do Węgier, Polska zaś chciała przejąć tę część tych terenów, która była zamieszkana przez ludność polską (Górną Orawę i Zamagurze Spiskie). W 1920 r. konferencja ambasadorów państw alianckich wyznaczyła tę granicę w sposób niekorzystny dla Polski i przebiegała ona tak, jak obecnie. Po układzie monachijskim w 1938 r. na wschodzie Tatr granicę przesunięto tak, że przebiegała ona granią główną aż do Przełęczy pod Kopą, dalej granią Tatr Bielskich na Płaczliwą Skałę i jej granią na Długi Wierch (Wierch Średnicę) i dalej. Polska otrzymała resztę północnych stoków Tatr Wysokich oraz część północnych stoków Tatr Bielskich wraz z Jaworzyną Spiską, a najwyższym szczytem Polski stał się Lodowy Szczyt. Granica ta utrzymała się jednak bardzo niedługo. Po pokonaniu Polski w 1939 r. Niemcy wszystkie graniczne zdobycze Polski z 1938 r. podarowali będącej ich sojusznikiem Słowacji, ponadto dodali jej jeszcze całą polską część Orawy i Spiszu. Po II wojnie światowej granica w Tatrach wróciła do tej sprzed 1938 r.^[1]

Sprawy własnościowe

Początkowo Tatry Polskie były niczyje, później stały się własnością królów. Gdy osadnictwo zbliżyło się do ich podnóży zaczęto wypasać hale tatrzańskie. W zamian za daniny i czynsze na rzecz króla, ludność miejscowa otrzymywała zezwolenia na wyrabianie polan i wypasanie hal oraz przywileje (tzw. serwituty), uprawniające ją do zbierania opału i wypasania w lasach królewskich. Przywileje nadawane były zwykle rodom sołtysim z określonych miejscowości^[4]. Zachowane akty tych nadań informują, że np. król Zygmunt III Waza nadał w 1595 roku Tomaszowi Miętusowi, będącemu osadźcą wsi Ciche, pastwiska w górach w Dolince i Przysłopi^[5]. W okresie rozbiorowym Tatry Polskie stały się jako tzw. dobra zakopiańskie własnością Monarchii Austro-Węgierskiej, która rozpoczęła ich sprzedaż prywatnym nabywcom. Największą ich część nabyli Emanuel Homolacs, Tomasz Uznański i Jan Pajączkowski (później sprzedał ją chłopom zrzeszonym we Wspólnocie Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi). Obszary hal tatrzańskich nie wchodziły w skład Zakopiańskich Dóbr, lecz stanowiły prywatną własność górali z Zakopanego i okolicznych miejscowości. Zmieniali się właściciele Zakopiańskich Dóbr. W 1889 r. dużą część Tatr zakupił hrabia Władysław Zamoyski, który okazał się bardzo dobrym gospodarzem i prawdziwym dobroczyńcą Tatr i okolicznej miejscowości. Rozumiał potrzebę ochrony przyrody tatrzańskiej i nie eksploatował rabunkowo Tatr, jak czynili to inni ich właściciele^[1]. W Dolinie Pysznej utworzył pierwszy rezerwat przyrody (obecnie jest to Obszar ochrony ścisłej „Pyszna, Tomanowa, Pisana”)^[5]. W 1933 r. własność Zamoyskiego (wcześniej przekazana Fundacji Kórnickiej) została sprzedana państwu polskiemu i należy do niego do dzisiaj^[1].

Po II wojnie światowej, gdy zaczęto tworzyć Tatrzański Park Narodowy (TPN), sytuacja własnościowa Tatr Polskich nadal była skomplikowana. Duża ich część była już własnością państwową (Lasy Państwowe); oprócz zakupionych przed wojną Dóbr Kórnickich były to upaństwowione po wojnie duże własności pozostałych prywatnych właścicieli Tatr. Jednak nadal w Tatrach duże powierzchnie hal tatrzańskich były prywatną własnością górali, którzy dodatkowo mieli serwituty w lasach państwowych. Niewielkie powierzchnie Tatr należały także do innych właścicieli (np. do PTTK). Góralom zaproponowano możliwość zastępczego wypasania owiec w rejonach opuszczonych przez Łemków w Bieszczadach, Pieninach i Beskidzie Sądeckim. Z możliwości tej skorzystali jednak tylko nieliczni górale. Górale nie chcieli też stosować się do narzucanych im ograniczeń w użytkowaniu hal, mających na celu ochronę przyrody. Z braku możliwości dobrowolnego porozumienia się z właścicielami hal i wobec postępującego niszczenia przyrody Tatr Rada Ministrów w dniu 8 grudnia 1960 roku podjęła uchwałę o przymusowym wykupie lub wymianie na inne obszary wszystkich prywatnych własności w Tatrach. Dokonano tego w latach 1960–1964. W wyniku wykupów lub przymusowych wywłaszczeń hale oraz ich lasy serwitutowe włączone zostały w obszar TPN^[4].

Przynależność administracyjna

Do 1782 r. Tatry Polskie wchodziły w skład starostwa nowotarskiego. Podczas rozbiorów, w latach 1782-1867 Austriacy włączyli je do nowo utworzonego cyrkułu sądeckiego, a w latach 1867-1918 do nowo utworzonego powiatu nowotarskiego. Były w nim w okresie międzywojennym (1918-1939), podczas okupacji niemieckiej i po wojnie^[1] do reformy administracyjnej w 1999 r., kiedy to nazwę powiatu zmieniono na powiat tatrzański.

Przypisy