Teatry prowincjonalne w Galicji

Teatry prowincjonalne w Galicji

Zawodowe grupy wystawiające przedstawienia teatralne na obszarze całej Galicji od połowy XIX w. do roku 1918.

W teatrach na prowincji debiutowali aktorzy (i aktorki), które w latach późniejszych zrobiły karierę teatralną w teatrach stałych (np. w ”Starym” Teatrze Krakowskim i Teatrze Słowackiego w Krakowie, Teatrze Lwowskim, czy w Warszawskich Teatrach Rządowych). Do najbardziej znanych dziś osób należą bez wątpienia Helena Modrzejewska (debiutująca w zespole teatralnym Konstantego Łobojki), Ludwik Solski, Tekla Trapszo czy Gabriela Zapolska (debiutująca w teatrze Piotra Woźniakowskiego^[1]). Jednak niewielu debiutujących w teatrach prowincjonalnych mogło kontynuować pracę aktorską na stałych scenach. Z uwagi na trudną sytuację materialną prowincjonalnych scen zdarzało się, że niektórzy aktorzy umierali w nędzy, lub rezygnowali z życia w teatrze i (o ile mieli takie możliwości) podejmowali pracę instytucjach kulturalno-oświatowych, prasie lwowskiej czy krakowskiej, lub w administracji (najczęściej jako urzędnicy niższego szczebla).

Teatr XIX wieczny jako zjawisko społeczne

Choć poziom artystyczny niektórych zespołów prowincjonalnych w Galicji pozostawiał wiele do życzenia, teatry te odgrywały ważną rolę w życiu kulturalnym. Były nośnikiem tradycji narodowej. Angażowały się w wydarzenia o charakterze narodowo-wyzwoleńczym. Dla niektórych późniejszych działaczy patriotycznych w Galicji (ale i w innych zaborach) były pierwszą szkołą działalności narodowej^[2]. Aktorzy galicyjscy odbywali też tournee w Królestwie Kongresowym, na Śląsku, Pomorzu i w Wielkim Ks. Poznańskim. Starali się docierać z polskim (i polskojęzycznym) repertuarem do Polaków mieszkających w innych zaborach. Miało to (zwłaszcza po Powstaniu styczniowym) duże znaczenie patriotyczne i kulturotwórcze. Teatry wędrowne w Galicji mogły funkcjonować dzięki stosunkowo dużej swobodzie, co nie znaczy, że nie poddawane były cenzurze i nie oskarżane o działalność antypaństwową (cenzura w Galicji obejmowała sztuki, libretta operetkowe i operowe, teksty wodewilowe, etc.)^[3].

Trzech aktorów teatru na prowincji, Galicja ok. 1880 r., w środku stoi Edward Webersfeld

Repertuar

• polski: komediowy i narodowy.

Promowano kulturę polską, grano m.in. dramaty trzech wieszczów. Niejednokrotnie wystawiano premiery polskiego dramatu^[4].

• europejski: cała dostępna wówczas klasyka.

Teatry prowincjonalne wniosły duży wkład w upowszechnianie dramaturgii europejskiej Polakom poprzez działalność przekładową (często „na gorąco”, tuż po premierach na Zachodzie Europy).

• polska i europejska operetka, opera, wodewil^[5].

Zespoły teatralne

W ciągu ponad 60 lat funkcjonowania wędrownych scen przez Galicję przewinęło się kilkudziesięciu aktorów, antreprenerów, organizatorów życia kulturalnego. Wiele grup miało stosunkowo krótki żywot (niektóre zaledwie kilka sezonów teatralnych), inne grały latami, stale podnosząc swój poziom artystyczny. Do ważniejszych zespołów teatralnych możemy zaliczyć grupy, które prowadzili: Konstanty Łobojko, Adam Miłaszewski, Konstanty Sulikowski, Ignacy Kaliciński czy Emilian Deryng.

Teatry amatorskie

Obok zawodowych scen teatralnych pojawiło się na początku XX w. zjawisko teatrów amatorskich (zwanych czasami włościańskimi)^[6]. Teatry te działały lokalnie (w obrębie miasta, gminy). Czerpały doświadczenie zawodowe ze scen prowincjonalnych. Były też ich kontynuacją w latach, w których wzrost liczby stałych scen teatralnych (w rozwijających się ośrodkach miejskich) „wchłonął” teatry wędrowne na prowincji.

Recepcja - krytyka - ocena

Styl życia aktorów prowincjonalnych przypominał cygańskie życie w taborach lub „cyganerię” artystyczną. Była ona tematem wielu ówczesnych utworów literackich (m.in. powieści Reymonta (Sezonowa miłość, Komediantka, Fermenty), Sewera (U progu sztuki), Edwarda Lubowskiego, Zapolskiej (Z pamiętników młodej mężatki), Adama Krechowieckiego, Walerii Marrené-Morzkowskiej i in.)^[7]. Teatry te były ważnym elementem życia społecznego (np. publicystyki w Galicji i pozostałych zaborach). Współcześnie opis życia teatrów prowincjonalnych (wędrownych) pokazuje m.in.: serial o życiu Heleny Modrzejewskiej – Modrzejewska z r. 1989. Jednym z pionierów badań nad teatrami prowincjonalnymi był Stanisław Dąbrowski, który zgromadził obszerne archiwum teatralne. Po jego śmierci przekazano je do Archiwum ZASP w Warszawie. Pracę badawczą kontynuowali m.in.: prof. Jan Michalik, który opublikował wielotomową edycję: „Dzieje teatru w Krakowie” i prof. Tadeusz Sivert.

Przypisy

Źródła

Źródła teatrologiczne z epoki

• Karol Estreicher, Teatra w Polsce, t. 1-3, wyd. Fotoofsetowe, PIW Warszawa 1953.
• Stanisław Schnür-Pepłowski, Teatr Polski we Lwowie (1881-1890), t. 1-2. Lwów 1891.
• Gabriela Zapolska, Dzieła wybrane t. 2, Wrocław 1962.
• Edward Webersfeld, Teatr prowincjonalny w Galicji. 1850-1908 „Scena i Sztuka” Warszawa 1908-1909.
• Edward Webersfeld, Katechizm dla teatrów amatorskich, Lwów-Złoczów 1905
• Edward Webersfeld, Teatra włościańskie: praktyczne wskazówki dla urządzenia przedstawień przez włościańskie kółka amatorskie, Złoczów [ok. 1898?]

Nowsze

• Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, (red. Zbigniew Raszewski), PWN Warszawa 1973.
• Jan Michalik, Między Miłaszewskim a Skorupką, Warszawa 1988
• Jan Michalik, Dzieje teatru w Krakowie. Kraków 1985-2004 (8 tomów): tu zwłaszcza: Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865-1893, cz.1: Przedsiębiorstwa teatralne ; cz. 2: Instytucja artystyczna
• Jan Michalik, Dramat obcy w Polsce. Premiery, druki, egzemplarze 1765-1965, Wrocław 1991
• Stanisław Hałabuda, Jan Michalik, Anna Safiej, Dramat Polski 1765-2005. T. 1-2, Kraków 2014
• Tadeusz Sivert, Teatr polski w latach 1890-1918. T. 1-2. Warszawa 1987-1988
• Tadeusz Sivert, Teatr polski od 1863 do schyłku XIX wieku. Warszawa 1982
• Tadeusz Sivert, Ewa Heise (oprac.), Ludwik Simon, Bibliografia dramatu polskiego 1765-1964. T. 1-2. Warszawa 1971.
• Janina Hera, Losy niespokojnych, Warszawa 1993
• Mariola Szydłowska, Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej. 1860-1918. Kraków 1995.
• Agnieszka Marszałek, Lwowskie przedsiębiorstwa teatralne lat 1872-1886. Kraków 1999.
• Agnieszka Marszałek, W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej. Kraków 2007.