Teofil Rutka

Karta tytułowa dzieła Rutki Rękoprowadzenie do Nawrocenia Mahometanow, 1654

Teofil Rutka SJ, także Bogumił (ur. 27 grudnia 1622 w województwie kijowskim, zm. 18 maja 1700 we Lwowie) – polski jezuita. Filozof, retor, polemista, tłumacz i misjonarz. Pisarz religijny, autor prac na temat Ojców Kościoła oraz problemu filioque różniącego Kościół rzymskokatolicki i cerkiew prawosławną.

Życiorys

Do Towarzystwa Jezusowego wstąpił 13 sierpnia 1643 w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1652 w Poznaniu. W latach 1653-1654 był profesorem retoryki w Gdańsku, w 1655 w Kaliszu, w latach 1656-1657 w Głogowie. W latach 1657-1658 był misjonarzem dworskim, prawdopodobnie u Krzysztofa Żegockiego. Następnie ponownie został profesorem retoryki: w latach 1658-1659 w Kaliszu i w latach 1659-1560 w Lublinie.

W 1661 jako misjonarz uczestniczył w poselstwie Władysława Szmelinga do Chanatu Krymskiego. W latach 1661-1663 był profesorem filozofii w Lublinie. W 1663-1664 był penitencjarzem w sanktuarium w Loreto. Po powrocie do Polski został profesorem filozofii w Poznaniu w latach 1664-1666 i teologii polemicznej w Kaliszu w latach 1666-1667. Następnie pełnił funkcję prefekta różnych szkół, w których był też profesorem teologii moralnej: w Poznaniu 1667-1668, w Rawie 1668-1669, w Sandomierzu 1669-1670, w Lublinie 1670-1671, we Lwowie 1671-1672 i w Łucku 1672.

W latach 1672-73 był misjonarzem w Konstantynopolu. W latach 1673-75 profesorem teologii moralnej w Kaliszu. Następnie został instruktorem III probacji – funkcję tę sprawował w Jarosławiu w latach 1675-1676. Ostatnie lata życia, 1676-1700, spędził jako misjonarz dworski wojewody ruskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego.

Działalność

Teofil Rutka pisał po łacinie, ale dzieła swoje publikował także w przekładach na język polski. Zasłynął przede wszystkim jako retor. Pozostawił po sobie ceniony i popularny (wiele odpisów) podręcznik retoryki Rhetor polonus. Poza tym był bardzo płodnym pisarzem – jest autorem wielu prac polemicznych, ascetycznych i dotyczących patrystyki. Wiele książek i broszur poświęcił sprawom Kościoła wschodniego, np. różniącego prawosławie i katolicyzm problemu filioque. Działał też na rzecz nawrócenia muzułmanów. Wydawał także pisma, w których mobilizował władców chrześcijańskich do założenia ligi antytureckiej.

Twórczość

Ważniejsze utwory

• Zgoda święta cerkwie... prawosławnej z kościołem katolickim, Lwów 1678
• Gladius contra Turkas, Lwów (Christianopol) 1679, wyd. następne: Zamość 1680; brak miejsca wydania 1696 (wraz z tekstem polskim); przekł. polski (poszerzony) pt. Miecz przeciw Turkom, Leszno 1684, wyd. następne: brak miejsca wydania 1696 (wraz z tekstem łacińskim)
• Goliat swoim mieczem porażony, Lublin 1689; fragmenty przedr. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 8, Kraków 1851, s. 381, (przeciwko dziełu J. Galatowskiego Stary kościół zachodni nowemu kościołowi rzymskiemu, Nowogródek Siewierski 1678)
• Kamień przeciwko kamieniowi, to jest refutacja kamienia, Lublin 1690, (przeciwko pismu P. Mohiły Lithos abo kamień, Kijów 1644)
• Poseł do Cerkwi wschodniej, S. Aureliusz Augustyn, Biskup hippoński, Doktor 7 Kościoła Chrystusowego, z Duchem Św. od Syna pochodzącym, dla przyjęcia jego w Cerkwi wschodniej wprowadzony przez [...], brak miejsca wydania 1692
• Cyryllus Patryarcha Aleksandryjski, Najwyższego Biskupa Rzymskiego Celestyna Namiestnik, tenże Ducha Św. od Syna pochodzącego, z nieba dany obrońca, i nieprzyjaciół z Duchem Św. synowym dawno wojujących jeszcze dawniejszy zwycięzca. Z różnych swoich ksiąg jako z grobu na świat wyprowadzony przez..., Lublin 1697

Przekłady

• M. Cichowski Trybunał świętych ojców greckich, Lwów 1692, wyd. następne: Lwów 1698, (przekł. z łaciny, skrócony)
• M. Nau Wiara chrześcijańska przeciwko Alkoranowi przez Alkoran spokojnie obrobiona i utwierdzona, Poznań 1692, drukarnia Kolegium T. J., (przekł. z łaciny)
• Gonzales de Santalla Thyrs (Tirso) Rękoprowadzenie do nawrócenia mahomedanow, Lwów 1694, drukarnia Kolegium T. J., (przekł. z łaciny)
• F. Guadagnolo Alkoran na wywrócenie wiary chrześcijańskiej od Machometa spisany, brak miejsca wydania 1699, drukarnia Chrystiano-polska; przekł. z łaciny z dod. z innych autorów, np. z B. Geogiewa: Pro fide christiana cum Turca disputationis habitae, Kraków 1548; J. Galatowskiego i innej literatury polemicznej antymuzułmańskiej, (wiadomość o pracach w rękopisach podają: J. Brown "Biblioteka pisarzów asystencji polskiej Tow. Jezusowego", Przegląd Poznański 1862, t. 33 i osob., Poznań 1862 – F. M. S. (Sobieszczański): Rutka (Teofil), Encyklopedia powszechna Orgelbrandta, t. 22 (1866).

Bibliografia

• Ludwik Grzebień SJ, Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995, Kraków 1996 (wersja online)
• Ludwik Grzebień SJ, Teofil Rutka, w: Polski Słownik Biograficzny, tom XXXIII, 1991
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 188-189

Linki zewnętrzne

• Publikacje Teofila Rutki w bibliotece Polona