Teoria sprawiedliwości Rawlsa

Teoria sprawiedliwości Rawlsa – filozoficzna i polityczna doktryna autorstwa Johna Rawlsa po raz pierwszy opublikowana w książce „Teoria sprawiedliwości” w roku 1971. W swojej teorii Rawls odwołuje się do zasady „Justice as Fairness” – podział dóbr jest sprawiedliwy (just) jeśli jest bezstronny (fair), czyli jeśli oferuje każdemu takie same możliwości.

Pierwotne położenie

Tak jak Locke, Rousseau czy Kant, Rawls należy do nurtu umowy społecznej. Jednakże w jego przypadku umowie społecznej zostaje nadany trochę inny wymiar niż w przypadku wymienionych myślicieli. Zasady teorii sprawiedliwości Rawlsa są oparte na wymyślonym tworze, zwanym przez niego pierwotnym położeniem, znajdując się w którym jednostki ustalają strukturę społeczeństwa, którego są częścią. Pierwotne położenie spełnia tzw. założenia „zasłony niewiedzy”, czyli jednostki znajdujące się w nim nie dysponują takimi informacjami jak:

  • obecne i przyszłe miejsce w społeczeństwie, z uwzględnieniem statusu społecznego,
  • posiadany majątek, a także wrodzone zdolności, takie jak inteligencja, uroda itd.,
  • postawę jednostki wobec ryzyka,
  • inne okoliczności (wiek, sytuacja polityczna itp.).

Według Rawlsa spełnienie tych założeń prowadziłoby do wprowadzenia zasad sprawiedliwych dla wszystkich. Jeżeli jednostka nie zdaje sobie sprawy w jakiej pozycji skończy w ustalanym przez siebie ładzie społecznym, prawdopodobnie nie będzie nadawała przywilejów jakiejkolwiek grupie społecznej, a raczej skupi się na stworzeniu systemu sprawiedliwego dla wszystkich. Taki system sprawiedliwy dla wszystkich będzie opierał się na dwóch podstawowych zasadach.

Pierwsza Zasada Sprawiedliwości

Każda osoba powinna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich.

Podstawowymi wolnościami obywatelskimi są, mówiąc oględnie, bierne i czynne prawo wyborcze, wolność słowa, myśli, prawo do zgromadzeń, prawo do własności prywatnej, nietykalność osobista itd. Zasada wolności ma charakter absolutny i nie może być złamana, nawet ze względu na Drugą Zasadę. (Pierwsza Zasada ma zwykle prawo pierwszeństwa nad Drugą Zasadą). Jednakże wolności na różnych płaszczyznach mogą być ze sobą w konflikcie, dlatego może być konieczne rezygnowanie z ich części, w celu uzyskania jak najobszerniejszego systemu praw jednostki.

Druga Zasada Sprawiedliwości

Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone aby:

  • były z jak największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych (Zasada dyferencji),
  • były związane z dostępnością do urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.

Zgodnie z zasadą Dyferencji wszelkie odejścia od zasady równości mają uzasadnienie jedynie w przypadku, gdy wiążą się z korzyścią dla jednostek znajdujących się w najgorszym położeniu. Stwierdzenie to mówi o, przynajmniej częściowym, egalitaryzmie Rawlsa. Jego argumentacja za tą tezą brzmi, że czynniki od nas niezależne (np. rodzina w której się rodzimy) nie powinna determinować naszych szans życiowych czy perspektyw. Rawls zwraca także uwagę, że nasze wrodzone talenty nie są w żadnym stopniu naszą zasługą, w związku z czym zyski jakie prawdopodobnie będziemy czerpać z ich tytułu są również niezasłużone. Taka redystrybucja dochodów od osób bardziej uzdolnionych (ergo statystycznie bogatszych) do osób mniej zdolnych służy zatem sprawiedliwości.

Drugi punkt mówi o merytokracji, choć nie tylko. Autentyczna równość szans nie oznacza tylko, że stanowiska nadawane są jedynie na podstawie przygotowania merytorycznego osoby, ale że każda z osób ma równe szanse nabyć kwalifikacje potrzebne do objęcia konkretnego stanowiska. Często uważa się, że zasada autentycznej równości szans wymaga większej dozy równości niż zasada dyferencji, gdyż nawet jeśli nierówności będą z jak największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych może to nie oznaczać, że doprowadzą one do sytuacji zawartej w punkcie drugim.

Krytyka Teorii sprawiedliwości

Teoria Sprawiedliwości Rawlsa miała znaczny wpływ na ponowne rozbudzenie zainteresowania tematem filozofii w polityce i była jak dotąd podstawą do wielu debat, będąc na nich niejednokrotnie mocno krytykowana. Wybrane polemiki z dziełem Rawlsa to:

  • Anarchia, Państwo, Utopia Roberta Nozicka, kolegi Rawlsa z Harvardu. Dzieło to jest niejako odpowiedzią na Teorię sprawiedliwości, przez co obie te książki często czytane są razem.
  • Understanding Rawls: A Critique and Reconstruction of a Theory of Justice Roberta Paula Wolffa, będąca krytyką teorii sprawiedliwości z perspektywy marksisty.
  • Krytyka ze strony środowisk feministycznych ze względu na nieuznawanie przez Rawlsa patriarchalnego systemu, czy różnic w zatrudnianiu ze względu na płeć, za czynniki będące przyczynkiem do nierówności.
  • Jedna z najpoważniejszych krytyk to seria artykułów amerykańskiego filozofa Geralda Cohena z dziełem wieńczącym w postaci Jeśli jesteś egalitarystą, czemu jesteś taki bogaty?

Zobacz też

Bibliografia