Terapia akceptacji i zaangażowania

Terapia akceptacji i zaangażowania (acceptance and commitment therapy, „ACT” w tłumaczeniu na język polski oznaczające „działaj”) – podejście psychoterapeutyczne stworzone przez Stevena C. Hayesa, Kellyego G. Wilsona i Kirka Strosahla[1]. Poprawa funkcjonowania pacjenta zachodzi dzięki temu, że terapia umożliwia mu zaangażowanie się w pełni we własne życie – podjęcie działań zgodnych z wyznawanymi wartościami[2].

Charakterystyka

Terapia akceptacji i zaangażowania należy do kontekstualnej nauki o zachowaniu (contextual behavioral science, CBS) – nurtu wywodzącego się z radykalnego behawioryzmu Skinnera. Nadrzędnym celem przyświecającym terapeutom pracującym w tym nurcie jest ulżenie człowiekowi w jego cierpieniu poprzez zastosowanie empirycznie potwierdzonych metod, które w założeniu pozwalają nie tylko opisywać, ale i oddziaływać na zachowania jednostek i grup. Zgodnie z założeniami CBS zachowania (jako zachowanie rozumie się tutaj nie tylko zewnętrzne działania, ale też myśli, emocje czy odczucia w ciele doświadczane przez jednostkę) są nieodłączne od kontekstu (czynników poprzedzających i konsekwencji) i winny być zawsze rozpatrywane poprzez funkcję jaką w danym kontekście pełnią (ujęcie funkcjonalne)[3].

Ponadto, Hayes i współpracownicy wyjaśniają, w jaki sposób procesy werbalne przyczyniają się do rozwoju psychopatologii (Relational Frame Theory, RFT, teoria ram relacyjnych)[4][5]. Jednym z takich zjawisk, jest fuzja poznawcza (cognitive fusion). Gdy znajdujemy się w stanie fuzji poznawczej werbalne funkcje bodźca dominują nad innymi jego funkcjami, kontrolując nasze zachowanie. Innym zjawiskiem przyczyniającym się do powstania psychopatologii są niepomocne, sztywne reguły werbalne (np. jak nie będę wychodzić z domu, to mój lęk się zmniejszy), które prowadzą do działań takich jak unikanie, ucieczka lub próby kontrolowania doświadczeń wewnętrznych (np. uczuć), które pozostają poza naszą kontrolą. Zachowania te określone są mianem unikania doświadczania (experiential avoidance). Paradoksalnie, zachowania związane z próbą uniknięcia niechcianych doświadczeń prowadzą do ich nasilenia, pochłaniają czas i energię a ostatecznie przyczyniają się do zawężenia repertuaru zachowań, uniemożliwiając życie pełne poczucia sensu i celu[6].

Podstawowe zasady

Nadrzędnym celem terapeutycznym ACT, jest zwiększenie psychologicznej elastyczności (psychological flexibility) klienta. Psychologiczna elastyczność to zdolność świadomego doświadczania „tu i teraz” oraz działania zgodnie z osobistymi wartościami (niezależnie od tego czy bieżące doświadczenia – myśli, emocje, doznania cielesne są przyjemne czy przykre). Psychologiczna elastyczność jest nie tylko celem terapeutycznym, ale też mediatorem zmiany zachodzącej w terapii oraz podstawą zdrowia psychicznego. Opisywana jest ona za pomocą modelu określonego mianem Hexaflexu, na które składa się sześć procesów. Procesy te można pogrupować do trzech kategorii.

  1. Procesy związane z otwarciem się:
    • akceptacja – zgoda na to że rzeczywistość (w tym wewnętrzne doświadczenia np. trudne myśli czy emocje czy doznania cielesne) jest taka, jaka jest, bez prób jej zmiany
    • defuzja poznawcza – spojrzenie na własne myśli z pewnego dystansu i podejmowanie działań, które nie podlegają stuprocentowej kontroli werbalnej
  2. Procesy związane z byciem obecnym (świadomym):
    • kontakt z chwilą obecną – bycie obecnym tu i teraz, doświadczanie bodźców za pomocą 5 zmysłów jak i doświadczeń wewnętrznych (myśli, emocji, doznań w ciele)
    • Ja jako kontekst – samoświadomość umożliwiająca spojrzenie z perspektywy na własne doświadczenia
  3. Procesy związane z zaangażowaniem się:
    • ustalenie wartości – wybór określonego kierunku w naszym życiu, który nadaje naszym działaniom sens (np. bycie życzliwym)
    • zaangażowane działanie – podejmowanie konkretnych działań zgodnych z wartościami (np. pomoc sąsiadce)

W oparciu o konceptualizację – określenie stopnia, w jakim poszczególne procesy prawidłowo funkcjonują u danej osoby, terapeuta podejmuje określone interwencje w celu pracy nad procesami, które wymagają ćwiczenia a w konsekwencji prowadzą do zwiększenia poziomu psychologicznej elastyczności.

Terapeuta ACT korzysta z wielu technik by oddziaływać na poszczególne procesy i zwiększać poziom elastyczności psychologicznej u klienta. Często stosowanymi technikami są metafory, ćwiczenia mindfulness, techniki doświadczeniowe i oparte na poczuciu humoru[2][7].

Przedstawiony model Hexaflexu to tylko jeden ze sposobów konceptualizacji problemów pacjenta w ACT, do innych popularnych metod należy np. Matrix[8].

Dowody

Zastosowanie ACT dotyczy szerokiego spektrum problemów psychologicznych (leczenie depresji, zaburzeń lękowych, psychoz, PTSD, zaburzeń odżywiania, uzależnień) jak i psychologicznych konsekwencji problemów zdrowotnych o podłożu somatycznym (np. chroniczny ból, fibromialgia, cukrzyca, epilepsja, szumy uszne) czy samorozwoju (np. w sporcie czy wśród pracowników korporacji). Stosowane jest wobec młodzieży, osób dorosłych oraz osób w podeszłym wieku w formie terapii indywidualnej, grupowej, aplikowanej przez internet lub w formie biblioterapii. Od czasu opublikowania pierwszego podręcznika ACT, jej popularność jak i liczba randomizowanych badań z grupą kontrolną szybko rośnie[9][10][11][12][13]. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne umieściło ACT na liście „terapii opartych na dowodach” ("empirically supported treatments") w terapii chronicznego bólu (mocne dowody: dobrze ugruntowane naukowo)[14] oraz depresji, mieszanych zaburzeń lękowych, OCD oraz psychozy (skromne dowody: metoda prawdopodobnie skuteczna)[15][16][17][18]. Ocena dokonywana była według zaleceń Chambless i Hollon (1998)[19]. Obecnie trwa ewaluacja według zaleceń Tolin i in. (2015)[20].

Krytyka

Mimo popularności i coraz większej liczby badań nad ACT, niektórzy badacze wskazują na słabość dowodów świadczących o skuteczności metody. Öst (2014) wskazuje, że większość badań cechuje się niedociągnięciami metodologicznymi (m.in. zbyt małe grupy, mała ilość terapeutów, brak porównań do grupy placebo, niepewne metody diagnostyczne)[21]. Nie ma wielu badań o wysokiej jakości metodologicznej dotyczących konkretnych zaburzeń. Przykładowo, meta-analiza A-Tjak i in. (2015) wykazała efektywność ACT ponad efekt placebo, ale do analizy weszło pięć badań nad bardzo różnymi zaburzeniami: (szum w uszach > placebo) + (epilepsja lekooporna > placebo) + (psychozy = placebo) + (chroniczny ból > placebo) + (zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne ? placebo)[11]. Öst (2014) podsumowuje, że najmocniejsze dowody przemawiają za ACT przy chronicznym bólu i szumach usznych, a możliwe, że terapia jest skuteczna przy: depresji, psychozach, ZOK, lęku, uzależnieniach od narkotyków i redukowaniu stresu w pracy[21]. Hacker, Stone i MacBeth (2016) konkludują, że jeśli chodzi o redukcję symptomów depresyjnych i lękowych, to metoda jest efektywna w porównaniu do braku leczenia, ale nie bardziej skuteczna od innych, które są dedykowane danym zaburzeniom[22].

Pokrewne terapie

Terapia akceptacji i zaangażowania należy do nurtu tzw. trzeciej fali terapii behawioralnych wraz z takimi kierunkami psychoterapeutycznymi jak dialektyczna terapia behawioralna (Dialectical Behavior Therapy, DBT), psychoterapia oparta na analizie funkcjonalnej, Functional Analytic Psychotherapy, FAP), czy terapia poznawcza oparta na uważności (Mindfulness-Based Cognitive Therapy, MBCT).

Organizacje

Główną organizacją zrzeszającą specjalistów zajmujących się terapią akceptacji i zaangażowania jest Association for Contextual Behavioral Science[23].

Przypisy

  1. ↑ Hayes, S. C., Strosahl, K., & Wilson, K. G. (1999). Acceptance and Commitment Therapy: An experiential approach to behavior change. New York: Guilford Press
  2. ↑ a b Hayes, S. C., Strosahl, K. D., Wilson, K. G., (2013). Terapia akceptacji i zaangażowania: Proces i praktyka uważnej zmiany. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
  3. ↑ Hayes, S. C., Barnes-Holmes, D., Wilson, K. G. (2012). Contextual Behavioral Science: Creating a science more adequate to the challenge of the human condition. Journal of Contextual Behavioral Science, 1(1–2), 1–16
  4. ↑ Hayes, S. C., Barnes-Holmes, D., Roche, B. (2001). Relational frame theory: A post-Skinnerian account of human language and cognition. (S. C. Hayes, D. Barnes-Holmes, & B. Roche, Red.). New York, NY, US: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
  5. ↑ Ostaszewski, P., Malicki, S. (2013). Człowiek—zwierzę werbalne: Wprowadzenie do Teorii Ram Relacyjnych. = The human—As a verbal animal: An introduction to Relational Frame Theory. Przegląd Psychologiczny, 56(1), 45–57.
  6. ↑ Luoma, J. B., Hayes, S. C., Walser, R. D. (2007). Learning ACT: An Acceptance and Commitment Therapy Skills-Training Manual for Therapists (Pap/DVD edition.). Oakland, CA: New Harbinger Publications
  7. ↑ Hayes S. C., Smith S. (2014) W pułapce myśli: Jak skutecznie poradzić sobie z depresją, stresem i lękiem. Gdańsk: GWP
  8. ↑ The ACT Matrix | Association for Contextual Behavioral Science, contextualscience.org [dostęp 2020-02-16] (ang.).
  9. ↑ State of the ACT Evidence | Association for Contextual Behavioral Science, contextualscience.org [dostęp 2020-02-16] (ang.).
  10. ↑ Hooper, N., & Larsson, A. (2015) The research Journey of Acceptance and Commitment Therapy (ACT). London:Palgrave Macmillan http://www.palgrave.com/gp/book/9781137440150#otherversion=9781137440167
  11. ↑ a b A-Tjak, J. G., Davis, M. L., Morina, N., Powers, M. B., Smits, J. A., & Emmelkamp P. M., (2015) A meta-analysis of the efficacy of acceptance and commitment therapy for clinically relevant mental and physical health problems. Psychotherapy and Psychosomatics, 84(30), 30-36. DOI: 10.1159/000365764
  12. ↑ Ruiz, F. J. (2010). A review of Acceptance and Commitment Therapy (ACT) empirical evidence: Correlational, experimental psychopathology, component and outcome studies. International Journal of Psychology and Psychological Therapy, 10, 125-162. DOI: No DOI
  13. ↑ ACT Randomized Controlled Trials since 1986 | Association for Contextual Behavioral Science, contextualscience.org [dostęp 2020-02-16] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-10] (ang.).
  14. ↑ Acceptance and Commitment Therapy for Chronic Pain | Society of Clinical Psychology, www.div12.org [dostęp 2018-07-11] (ang.).
  15. ↑ Acceptance and Commitment Therapy for Depression | Society of Clinical Psychology, www.div12.org [dostęp 2018-07-11] (ang.).
  16. ↑ Acceptance and Commitment Therapy for Mixed Anxiety Disorders | Society of Clinical Psychology, www.div12.org [dostęp 2018-07-11] (ang.).
  17. ↑ Acceptance and Commitment Therapy for Obsessive-Compulsive Disorder | Society of Clinical Psychology, www.div12.org [dostęp 2018-07-11] (ang.).
  18. ↑ Acceptance and Commitment Therapy for Psychosis | Society of Clinical Psychology, www.div12.org [dostęp 2018-07-11] (ang.).
  19. ↑ Dianne L. Chambless, Steven D. Hollon, Defining empirically supported therapies., „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 66 (1), 1998, s. 7–18, DOI: 10.1037//0022-006x.66.1.7, ISSN 0022-006X [dostęp 2018-07-11].
  20. ↑ David F. Tolin i inni, Empirically supported treatment: recommendations for a new model, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 22 (4), 2015, s. 317–338, DOI: 10.1111/cpsp.12122, ISSN 0969-5893.
  21. ↑ a b Lars-Göran Öst, The efficacy of Acceptance and Commitment Therapy: an updated systematic review and meta-analysis, „Behaviour Research and Therapy”, 61, 2014, s. 105–121, DOI: 10.1016/j.brat.2014.07.018, ISSN 0005-7967, PMID: 25193001.
  22. ↑ Thomas Hacker, Paul Stone, Angus MacBeth, Acceptance and commitment therapy – do we know enough? Cumulative and sequential meta-analyses of randomized controlled trials, „Journal of Affective Disorders”, 190, 2016, s. 551–565, DOI: 10.1016/j.jad.2015.10.053, ISSN 0165-0327, PMID: 26571105.
  23. ↑ Association for Contextual Behavioral Science, contextualscience.org [dostęp 2020-02-16] (ang.).