Teresa Grodzińska

Teresa Grodzińska

Data i miejsce urodzenia	20 grudnia 1899 Jaszowice
Data i miejsce śmierci	1 września 1920 Czortowice
Miejsce spoczynku	Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu
Narodowość	polska
Edukacja	Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu
Rodzice	Feliks Bronisława z d. Arkuszewska
Odznaczenia

Teresa Jadwiga Grodzińska (ur. 20 grudnia 1899 w Jaszowicach, zm. 1 września 1920 w Czortowicach) – polska sanitariuszka, która odznaczyła się bohaterską postawą i zginęła zamordowana podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920. Pośmiertnie została odznaczona Orderem Virtuti Militari, jako pierwsza kobieta w II RP i jedna z dwu nim odznaczonych w trakcie trwania wojny (przed traktatem ryskim).

Życiorys

Pochodziła ze szlacheckiej rodziny ziemiańskiej Grodzińskich, herbu Kuszaba (Paprzyca). Była wnuczką Władysława Rudolfa Grodzińskiego, prezesa dyrekcji szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (ur. 15 kwietnia 1823 w Muchnicach, zm. 28 marca 1908), a córką znanej radomskiej osobistości Bronisławy Arkuszewskiej h. Jastrzębiec (ur. 18 sierpnia 1868, zm. 8 sierpnia 1932) oraz Feliksa Grodzińskiego. Była piątym z kolei dzieckiem małżeństwa^[1].

Jako uczennica Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu działała w harcerstwie, a w 1915 wstąpiła do tajnej Organizacji Młodzieży Narodowej. Gimnazjum ukończyła w 1916 r.^[2], a w 1918 rozpoczęła naukę w szkole ogrodniczej w Warszawie. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w czerwcu 1920 przerwała naukę i rozpoczęła praktykę w stołecznym Szpitalu Ujazdowskim mając na celu służbę na froncie jako ochotniczka^[3]. 21 lipca 1920 została wysłana jako pielęgniarka z kompanią sanitarną Brygady Jazdy Ochotniczej nr 1 w okolice Hrubieszowa. Następnie została przydzielona do 5. kompanii II batalionu 4 pułku piechoty Legionów. Od 19 sierpnia 1920 uczestniczyła w wojnie w rejonie Hrubieszowa. Podczas odwrotu II batalionu ze wsi Gródek na wschód od Hrubieszowa pozostała z ciężko rannymi żołnierzami: szła między ostatnimi z wycofujących się żołnierzy, m.in. przeprowadziła wielu z nich przez płonący most na rzece Huczwie, mimo jego ostrzału przez 3 nieprzyjacielskie karabiny maszynowe. 1 września 1920 4 pp Legionów został otoczony przez 1 Armię Konną Siemiona Budionnego. Teresa Grodzińska nie wycofała się, chcąc kontynuować opiekę nad rannymi żołnierzami i we wsi Stepankowice podczas ich opatrywania została wzięta do niewoli. Została uprowadzona do wsi Czortowice i była przetrzymywana w stodole, gdzie broniła się przy pomocy siekiery przed bolszewikami przez kilka godzin. Jak informuje raport z 11 września 1920, została zamordowana w okrutny sposób. Po późniejszym zajęciu Hrubieszowa i okolic przez wojska polskie i wskazaniu miejsca jej pochówku przez lokalną ludność, z rozkazu dowódcy 35 pułku piechoty zwłoki zostały ekshumowane i sporządzono dokumentację. Oględziny wykazały mocne okaleczenie ciała.

Teresa Grodzińska została pochowana w Chełmie, a następnie odbył się jej oficjalny pogrzeb, zorganizowany z honorami wojskowymi, 18 września 1920 w Radomiu. Pochówek był manifestacją patriotyczną i wzięła w nim udział niemal cała ludność miasta. Spoczywa na Cmentarzu Rzymskokatolickim w Radomiu przy ulicy Bolesława Limanowskiego.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari – pośmiertnie (nr 440, za czyny dokonane w okresie służby, ratowanie i prowadzenie rannych podczas odwrotu 22 sierpnia 1920. Teresa Grodzińska została nim odznaczona jako pierwsza w II RP kobieta, na wniosek złożony 11 września 1920 przez pułkowników Mieczysława Smorawińskiego i Michała Żymierskiego) – już w czasie pogrzebu 18 września 1920 w Radomiu, przedstawiciel Wojska Polskiego matce Teresy Grodzińskiej nad trumną Teresy wręczył Krzyż VM. To nadanie potwierdza „Lista odznaczonych krzyżem Virtuti Militari V-ej klasy według wykazów przysłanych do dnia 30 listopada 1920 r. do Adjutantury Generalnej Naczelnego Dowództwa” zamieszczona w „Kalendarzu żołnierskim na rok 1921”, zatwierdzone zostało dekretem z 28 lutego 1921^[4].
• Krzyż Walecznych
• Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia – pośmiertnie (1935). Uhonorowana została nim wówczas wraz z Prezydentem Ignacym Mościckim, królową Belgów Astrid, żoną Marszałka J. Piłsudskiego Aleksandrą Piłsudską, marszałkiem Senatu Władysławem Raczkiewiczem, kilkoma wojewodami, ministrami i ambasadorami^[5].

Upamiętnienie

Jej krótkie życie i bohaterską śmierć opisywali m.in. Maria Zaleska w książce W okopach. Pamiętnik kobiety-lekarza batalionu (1934) i Melchior Wańkowicz. Okoliczności jej śmierci zostały przedstawione w filmie fabularnym Wrota Europy (1999), który powstał na motywach reportażu Melchiora Wańkowicza pt. Szpital w Cichniczach.

W 1926 na jej cześć w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie umieszczono tablicę pamiątkową i nazwano jej imieniem jedną z sal szpitala.

20 maja 1934 w Zakładach Naukowych Żeńskich Marii Gajl w Radomiu (obecne III Liceum Ogólnokształcące im. płk. Dionizego Czachowskiego) odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona jej i trzem innym absolwentkom szkoły, które w latach 1916–1920 straciły życie pracując jako sanitariuszki. Tablica ta zaginęła, prawdopodobnie w czasie okupacji niemieckiej. W związku z obchodami jubileuszu 100-lecia szkoły tablica ta została odtworzona i w asyście wojskowej uroczyście odsłonięta 17 listopada 2007. Losy Teresy Grodzińskiej przedstawił spektakl historyczno-literacki Kamienie mówić będą, wystawiony tego dnia w Resursie Obywatelskiej w Radomiu, z udziałem Adama Ferencego.

Tabliczka poświęcona jej pamięci znajduje się też w murze cegiełkowym na Wawelu. Wykonana w latach 20. XX w., ze względu na treść zniszczona po II wojnie światowej, została przywrócona w czasie renowacji muru w 1997.

7 lipca 2008 jej imieniem nazwano jedną z ulic w Radomiu^[6][7].

W rodzinnych Jaszowicach 13 grudnia 2009 został poświęcony krzyż upamiętniający Teresę Grodzińską^[8], a 4 września 2010 w 90. rocznicę śmierci zorganizowano uroczystości ku jej czci^[9].

15 grudnia 2019 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się uroczystości upamiętniające 120. rocznicę urodzin Teresy Grodzińskiej. Patronat nad uroczystościami objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda^[10].

30 sierpnia 2020 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się obchody upamiętniające 100. rocznicę śmierci Teresy Grodzińskiej. Nad obchodami Patronat Narodowy objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda w Stulecie Odzyskania Niepodległości. Patronat Honorowy objął Prezydent Radomia Radosław Witkowski i Prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek^[11].

31 sierpnia 2020, w roku stulecia Bitwy Warszawskiej, Prezydent Miasta Radomia zwrócił się z wnioskiem do Rady Miejskiej w Radomiu o nadanie Teresie Grodzińskiej tytułu Honorowego Obywatela Miasta Radomia^[12]. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej nr LIII/475/2021 tytuł ten przyznano jej 22 lutego 2021 roku^[13].

Przypisy

Bibliografia

• Bogusław Polak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. T. T. II (1914-1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993, s. 63-64. ISBN 83-900510-0-1.
• Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari, tom I, Toruń 2004
• Lista strat Wojska Polskiego, Wojskowe Biuro Historyczne, 1934
• Marek Pietruszka, Teresa Jadwiga Grodzińska, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2020, ISBN 978-83-8098-231-4, wersja zdigitalizowana.