Ternate (lud)

Ternate

Muzyk i grupa tancerek sułtana Ternate
Populacja

65 tys. (2016)[1]

Miejsce zamieszkania

Indonezja (Moluki Północne)

Język

ternate, malajski (lokalny), indonezyjski

Religia

islam, chrześcijaństwo (katolicyzm), wierzenia tradycyjne

Grupa

ludy północnohalmaherskie, Molukańczycy, Indonezyjczycy

Pokrewne

Tidore, Makian Luar, Galela

Ternate, także Tarnate (indonez. orang Ternate, suku Ternate[2]) – indonezyjska grupa etniczna pochodząca z prowincji Moluki Północne, rdzenna ludność wyspy Ternate[3]. Według danych szacunkowych z 2016 r. ich populacja wynosi 65 tys. osób[1]. Żyją w rozproszeniu na obszarze całej wschodniej Indonezji. Należą do grupy ludów północnohalmaherskich (odrębnych od ludów austronezyjskich)[4][5].

Są blisko spokrewnieni z ludnością Tidore, dzieląc z tą grupą związki historyczne, strukturę społeczną, a także wspólny rodowód językowy. Obie grupy zachowują jednak własną tożsamość etniczną. Na kulturę Ternate silniej wpłynęły kontakty z zachodnimi regionami archipelagu[6].

Z punktu widzenia antropologii fizycznej reprezentują typ indonezyjski[7]. Zostali poddani wczesnej modernizacji, jako pierwsi na Molukach[8]. Już przed przybyciem Europejczyków tworzyli złożone społeczeństwo, wykraczające poza organizację plemienną (jako nieliczni spośród ludów papuaskojęzycznych)[9]. Badania genetyczne wskazują na ich bliski związek z grupami na zachód od Moluków[10]. Historycznie rywalizujące ze sobą sułtanaty Ternate i Tidore sprawowały kontrolę nad handlem goździkami, a ich wpływy sięgały wyspy Celebes (Sulawesi), Filipin i Nowej Gwinei[11].

Wyznają przede wszystkim islam w odmianie sunnickiej. Potomkowie małżeństw mieszanych z Portugalczykami (Ternato-Portugalczycy) są katolikami[1].

Serwis Joshua Project podaje, że połowa populacji tej grupy etnicznej zamieszkuje wyspę Ternate, natomiast pozostałą jej część stanowią migranci[12]. Poza wyspą Ternate zamieszkują również Hiri oraz Talimau i Moari (w grupie wysp Kayoa)[13]. Według spisu ludności z 1930 roku duże skupiska ludności Ternate były obecne na wyspach Bacan i Obi oraz na zachodnim wybrzeżu Halmahery (i to one tworzyły większość całkowitej populacji ludu)[2]. Poza tym osiedlili się w różnych zakątkach wschodniej Indonezji[1].

Język i piśmiennictwo

Ich etniczny język (ternate) należy do grupy języków północnohalmaherskich (rodzina zachodniopapuaska), która to tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez języki austronezyjskie[6][14]. Historycznie rozpowszechnił się w roli regionalnej lingua franca, obejmując zasięgiem północną część Moluków[4][15]. Oprócz tego w użyciu jest język malajski, który współistniał z językiem ternate już za czasów Magellana (XVI wiek)[8]. Ludność wyspy wykształciła przedeuropejską tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (XV w. lub wcześniej)[16][17]. W XX wieku dawna praktyka piśmiennicza zanikła, a do zapisu języka zaczęto stosować alfabet łaciński[4].

Ternate traci na znaczeniu społecznym, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Jest wypierany przez miejscowy wariant malajskiego[18], szeroko upowszechniony w mieście Ternate[19], a także przez narodowy język indonezyjski[13], który jest stosowany w edukacji[6]. Terytorium języka ternate skupia się na obszarach wiejskich wyspy, gdzie nadal przeważa wśród ludności tubylczej, natomiast w mieście Ternate podstawowym środkiem komunikacji jest lokalny malajski[19].

Język ternate jest wykorzystywany jako język rytualny przez inne grupy etniczne (Tobelo, Sahu)[20][21]. Jego najbliższym krewnym jest sąsiedni język tidore[14][13].

Historia

Meczet na wyspie Tidore lub Ternate

Zajmowali dominującą pozycję w Sułtanacie Ternate (XV–XX w.), który specjalizował się w handlu goździkami[4][22]. Państwo początkowo nosiło nazwę Gapi, a z czasem przyjęło nazwę Ternate[15]. Zainal Abidin (1486–1495?) był pierwszym władcą Ternate, który przyjął tytuł sułtana[15][23]. Dziś terytorium państwa Ternate wchodzi w skład Republiki Indonezji, a instytucje sułtanatu zostały zredukowane do roli folkloru[6].

W czasach przedislamskich społeczeństwo wyspy dzieliło się na kilka grup: Tubo, Tobana, Tobanga, Toboleu. W ramach tych grup istniały podgrupy rodowe (soa), na czele których stali kepala soa. Grupa kilku kepala soa tworzyła jednostkę, której przewodził momole. Po nadejściu islamu czterech przywódców momole stworzyło konfederację, której przewodził kolano („król”)[24].

Ich dziedzictwo kulturowe czerpie z dorobku islamu i kultury zachodniej Indonezji[10] oraz tradycji przedislamskich[6]. Dawniej znajdowali się pod wpływem muzułmańskich Jawajczyków oraz Portugalczyków i Holendrów[6]. Sami także wywarli szeroki wpływ polityczny[4], oddziałując na inne ludy północnohalmaherskie, jak np. Tobelo[17][25] i Sahu[26]. Ekspansja państwa Ternate obejmowała północną część Halmahery, wyspy na południe od Ternate oraz wschodnie wybrzeże Celebesu[6]. Mitologia Minahasa (północny Celebes) wskazuje na historyczne związki między tym ludem a Ternate, co zaznaczyło się również na poziomie językowym[27]. Wraz z Tidore rozprzestrzeniali islam na okoliczne wyspy i wybrzeża Nowej Gwinei[28]. Byli zaangażowani w handel niewolnikami[22][29].

Wyznają islam w odmianie sunnickiej[4]. Przyjęli islam jako pierwsi w archipelagu Moluków[30] – w zależności od przyjętych kryteriów – w VIII, XIII lub XV w.[24] Równolegle z islamem zakorzenione są elementy tradycyjnych wierzeń i praktyk (wiara w duchy, instytucja szamanów). Oprócz nowoczesnej medycyny ceni się rodzime obrzędy i zabiegi lecznicze[6].

Gospodarka i społeczeństwo

Współczesna gospodarka opiera się na produkcji kopry. Rozwinęli rolnictwo (ryż, bataty, maniok), wydobycie sago i rybołówstwo[4]. Podstawowe składniki diety to maniok i kukurydza, pewne znaczenie mają też banany, kolokazja i słodkie ziemniaki. Warzywa i mięso spożywa się sporadycznie. Dawniej zasadniczą rolę odgrywało sago, które było sprowadzane z zewnątrz. Rola ryżu jest ograniczona. Na wsi hoduje się drób[6].

Wsie na wyspie Ternate liczą od 200 do 5 tys. mieszkańców. Rdzennie występował system soa, czyli patrylinearnych jednostek pokrewieństwa[6]. Terytorialne społeczności wiejskie składają się z małych rodzin. Małżeństwo ma charakter patrylokalny, zdarza się poligynia[4][6]. Istnieje tradycja małżeństw aranżowanych, dzisiaj rzadziej praktykowana. W mieście Ternate wielu pracuje w administracji i handlu[6].

Długą tradycję ma uprawa przypraw korzennych, która przyciągnęła na wyspę przybyszy z różnych części świata, m.in. Chin i Europy[24]. W czasach historycznych państwo Ternate było potęgą polityczną oraz czołowym producentem goździków[11][31]. Do dziś wyspa pozostaje głównym ośrodkiem polityczno-ekonomicznym północnych Moluków[32].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d Tiernatancy. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-08-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-14)]. (ros.).
  2. ↑ a b Frank M. LeBar, George N. Appell, Ethnic Groups of Insular Southeast Asia: Indonesia, Andaman Islands, and Madagascar, New Haven: Human Relations Area Files Press, 1972, s. 120, ISBN 978-0-87536-403-2, OCLC 650009 (ang.).
  3. ↑ Suku Ternate. „Doa 40 Hari”. 2013 (2), 2013-06-30. Yayasan Lembaga SABDA (YLSA). [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18]. (indonez.). 
  4. ↑ a b c d e f g h Michaił Anatoljewicz Czlenow: Tiernatcy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow: Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 526. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  5. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Ch. F. van Fraassen: Ternatan/Tidorese. [w:] Encyclopedia of World Cultures [on-line]. Encyclopedia.com. [dostęp 2020-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (ang.).
  7. ↑ Robert Blust, The Austronesian languages, Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9, ISBN 978-1-922185-07-5, OCLC 851066712 (ang.).
  8. ↑ a b Shuji Yoshida. Folk Orientation in Halmahera with Special Reference to Insular Southeast Asia. „Senri Ethnological Studies”. 7, s. 19–88, 1980. DOI: 10.15021/00003412. ISSN 1340-6787. [dostęp 2022-10-19]. [zarchiwizowane z adresu 2022-10-19]. (ang.). 
  9. ↑ Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 423, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
  10. ↑ a b Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. [dostęp 2022-09-03]. (ang.).
  11. ↑ a b John Braithwaite, Valerie Braithwaite, Michael Cookson, Leah Dunn: Anomie and Violence: Non-truth and Reconciliation in Indonesian Peacebuilding. Canberra: ANU E Press, 2010, s. 197. DOI: 10.26530/OAPEN_458801. ISBN 978-1-921666-23-0. OCLC 516510060. [dostęp 2022-10-21]. (ang.).
  12. ↑ Ternate in Indonesia. Joshua Project. [dostęp 2020-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-18)]. (ang.).
  13. ↑ a b c Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
  14. ↑ a b David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Ternate, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2022-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
  15. ↑ a b c Martijn Theodoor Houtsma i inni, The Encyclopaedia of Islām: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, t. 4, E. J. Brill Limited, 1934, s. 727, OCLC 39715711 (ang.).
  16. ↑ Holger Warnk, The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920, „Indonesia and the Malay World”, 38 (110), 2010, s. 109–134, DOI: 10.1080/13639811003665454, ISSN 1363-9811, Cytat: Ternate and Tidore languages were thus the only Papuan languages which developed indigenous literary traditions that today are almost forgotten. The use of Arabic script shows the deep roots of Islam in the culture of these states. (ang.).
  17. ↑ a b Paul Michael Taylor, From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia), „Social Science & Medicine”, 27 (5), 1988, s. 425–436, DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6, ISSN 0277-9536/88, OCLC 115847538, Cytat: By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.) Throughout the early part of this period of foreign-power involvement, the Tobelo were subjects of the sultanates of Ternate and Tidore. (ang.).
  18. ↑ Mahdi Ahmad i inni, Pemertahanan bahasa Ternate pada masyarakat multilingual, „International Seminar Prasasti III: Current Research in Linguistics”, s. 466–473, DOI: 10.20961/pras.v0i0.1574 (indonez.).
  19. ↑ a b Documentation of Ternate Malay. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2020-02-19]. (ang.).
  20. ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 1–187, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
  21. ↑ Leontine E. Visser, Clemens L. Voorhoeve: Sahu-Indonesian-English dictionary and Sahu grammar sketch. Dordrecht, Holland: Foris Publications, 1987, s. 3–11. ISBN 90-6765-222-9. OCLC 17209362. (ang.).
  22. ↑ a b Marian Klamer, Ger Reesink, Miriam van Staden: East Nusantara as a linguistic area. W: Pieter Muysken (red.): From Linguistic Areas to Areal Linguistics. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008, s. 95–149, seria: Studies in Language Companion Series 90. DOI: 10.1075/slcs.90.03kla. ISBN 978-90-272-3100-0. OCLC 648344504. (ang.).
  23. ↑ Anton Olegowicz Zacharow: Tiernatie. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-10-21)]. (ros.).
  24. ↑ a b c M. Junus Melalatoa, Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z, Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 833–835, OCLC 1027453789 [dostęp 2022-08-03] (indonez.).
  25. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Tobieło. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 533. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  26. ↑ Michael Hitchcock, Victor T. King: Images of Malay-Indonesian Identity. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1997, s. 181. ISBN 978-983-56-0026-5. OCLC 36647780. (ang.).
  27. ↑ Maria J. Schouten. Manifold connections: The Minahasa region in Indonesia. „South East Asia Research”. 12 (2), s. 213–235, 2004. ISSN 0967-828X. JSTOR: 23750297. (ang.). 
  28. ↑ Leonard Andaya: The Spread of Islam. W: World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. New York: Marshall Cavendish, 2008, s. 1336–1337. ISBN 978-0-7614-7643-6. OCLC 80020223. [dostęp 2022-09-13]. Cytat: The Moluccan kingdoms of Ternate and Tidore then brought the new faith to their subject islands farther east and to the coasts of Papua. (ang.).
  29. ↑ Bilveer Singh, Papua: Geopolitics and the Quest for Nationhood, New Brunswick: Transaction Publishers, 2008, s. 27, DOI: 10.4324/9781315125985, ISBN 978-1-4128-1206-1, OCLC 779183241 [dostęp 2020-05-03] (ang.).
  30. ↑ Ternate Island, [w:] Encyclopædia Britannica [online], 1 marca 2016 [dostęp 2020-02-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18] (ang.).
  31. ↑ Muzaffar Husain Syed, Syed Saud Akhtar, B.D. Usmani, Concise History of Islam, New Delhi: Vij Books India Pvt Ltd, 2011, s. 332, ISBN 978-93-82573-47-0, OCLC 868069299 (ang.).
  32. ↑ Leontine E. Visser: Foreign Textiles in Sahu Culture. W: Mattiebelle Gittinger (red.): To Speak with Cloth: Studies in Indonesian Textiles. Los Angeles: Museum of Cultural History, University of California, 1989, s. 81–90. ISBN 978-0-930741-17-4. OCLC 20970370. (ang.).

Linki zewnętrzne

Ludy północnohalmaherskie
  • Galela
  • Isam (Pagu)
  • Kau (Kao)
  • Loloda (Loda)
  • Modole (Madole)
  • Sahu
  • Waioli
  • Tabaru (Tobaru)
  • Tobelo
  • Togutil (Tugutil, Tobelo Dalam)
  • Ternate
  • Tidore
  • Makian Luar

Media użyte na tej stronie