Thermidor (1909)

Thermidor (Q57)
Ilustracja
„Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Cherbourg, Cherbourg

Położenie stępki

1906

Wodowanie

3 lipca 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

13 lipca 1910

Wycofanie ze służby

12 listopada 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


396 ton
551 ton

Długość

52,15 metra

Szerokość

5,42 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

Thermidor (Q57) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 396 ton w położeniu nawodnym i 551 ton pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Thermidor” został zwodowany 3 lipca 1909 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 13 lipca 1910 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche i Oceanie Atlantyckim. Jednostka została skreślona z listy floty 12 listopada 1919 roku i sprzedana w celu złomowania w maju 1921 roku.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Thermidor” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q23)[7][8]. Stępkę okrętu położono w 1906 roku[9][10]. W maju 1909 roku kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Frochen został wyznaczony do nadzorowania zakończenia budowy okrętu[11]. Jednostka została zwodowana 3 lipca 1909 roku[9][10][b]. Nazwa okrętu nawiązywała do 11. miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q57 i kod identyfikacyjny TR[8][12]. Konstrukcja okrętu różniła się od pozostałych jednostek tego typu ze względu na zmienione wymiary zbiorników balastowych, które znalazły się później w tej formie na jednostkach typu Brumaire[13].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Thermidor” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym[9][14]. Długość całkowita wynosiła 52,15 metra (51,37 metra na wodnicy), szerokość 5,42 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][15]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[15]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[16][17]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[13]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[13]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 156 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[18]. Dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 2200 litrów znajdowały się poza kadłubem sztywnym, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3370 litrów, a zbiornik zastępczy montowany na dziobie zamiast torpedy mieścił 530 litrów[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[15]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[21]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[16].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 396 ton, a w zanurzeniu 551 ton[16][c]. Zapas pływalności wynosił 28%[16].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[16]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[23].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[24][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[25]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[26].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[25]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[25].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Brequet z Paryża[27]. Prędkość obrotowa wynosiła od 160 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[27]. Silniki miały po sześć biegunów głównych z niezależnym wzbudzeniem i uzwojenie kompensujące połączone szeregowo[27]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[27]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][14][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Tudor po 124 ogniwa[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][28]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][29].

Uzbrojenie i wyposażenie

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na zbiornikach balastowych poniżej pokładu kiosku dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 6 torped modèle 1906[22][27]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[30].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[31]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[32]. Monookularowy i wieloobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 114 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[33].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[33]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[34]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[34]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[35]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[21].

Służba

„Thermidor” został wcielony do służby w Marine nationale 13 lipca 1910 roku[12][36]. W sierpniu tego roku jednostka odbyła rejs na trasie Cherbourg – Hawr – Dieppe – Boulogne-sur-Mer – Dunkierka – Cherbourg[37]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 25 sierpnia 1911 roku dowództwo okrętu objął w Calais kpt. mar. Numa-Fernand-Georges Combet[38].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[39]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[40]. 10 czerwca 1913 roku wchodzący do Cherbourga „Thermidor” uderzył w stojącego w basenie portowym „Watta”, w wyniku czego oba okręty zostały uszkodzone[41]. W październiku nowym dowódcą jednostki został mianowany kpt. mar. Richard[42].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu, zaś „Thermidor” został przyporządkowany do również bazującej w Cherbourgu 3. Flotylli (w jej skład wchodziły również „Archimède”, „Montgolfier”, „Foucault”, „Franklin” i „Amiral Bourgois”)[43][44]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Thermidor”, „Archimède” i „Amiral Bourgois”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Epée”[43].

I wojna światowa

SM U-151, „Thermidor” i „Fructidor” w Cherbourgu około 1920 roku
SM U-151, „Thermidor” i „Fructidor” w Cherbourgu około 1920 roku

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2 Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy[43]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli[45]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche[45]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche[45]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Fructidor”, „Ventôse”, „Germinal”, „Watt”, „Prairial” i „Floréal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth, przybywając do portu 2 września[46]. Pod koniec września sojusznicy ustalili, że dywizjon w składzie „Thermidor”, „Fructidor” i „Giffard” wraz z „Francisque” pozostanie w Portsmouth, zaś reszta okrętów typu Pluviôse powróci do Francji[47]. W ciągu kolejnych miesięcy jednostki stacjonujące w Portsmouth były zastępowane przez inne, a same przechodziły w tym czasie konieczne remonty w stoczniach francuskich[48].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry[48]. Przez cały 1915 rok okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału[48]. W maju 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Thermidor”, „Fructidor” i „Prairial” wraz z niszczycielem „Sabre” przerzucony został do Hawru, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom[48]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu[49]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz[50]. Pełniąc tę służbę wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny[51].

Podczas wojny na okręcie zainstalowano działo pokładowe kalibru 75 mm, osadzone na łożu modèle 1916[30]. Jednostka zyskała też osłonę sterówki, komin został osadzony na stałe, zamontowano też niskie anteny radiowe[30].

Koniec służby

„Thermidor” został skreślony z listy floty 12 listopada 1919 roku[12][36]. 23 maja 1921 roku został sprzedany osobie prywatnej w celu złomowania za kwotę 43 150 franków, po czym rozebrany w Cherbourgu[12].

Uwagi

  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Identycznie podają Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Gogin 2022 ↓. Natomiast Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Miramar 2022 ↓ podają, że okręt został zwodowany 3 lipca 1907 roku.
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[22].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2022 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c Gogin 2022 ↓.
  9. ↑ a b c d e f g Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 43.
  11. ↑ Navigazette 1909 ↓, s. 5.
  12. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 44.
  13. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20.
  14. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  15. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  16. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  17. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  18. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  19. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  20. ↑ a b c d Dianow 2020a ↓, s. 26.
  21. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  22. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  23. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  24. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  25. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 25.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  27. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 27.
  28. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  29. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  30. ↑ a b c Dianow 2020b ↓, s. 33.
  31. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  32. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  33. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  34. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  35. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  36. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  37. ↑ La Dépêche de Brest 1910 ↓, s. 2.
  38. ↑ Journal officiel de la République française 1911 ↓, s. 7134.
  39. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  40. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  41. ↑ L'Express du Midi 1913 ↓, s. 2.
  42. ↑ L'Ouest-Éclair 1913 ↓, s. 5.
  43. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  44. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  45. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 34.
  46. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35.
  47. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 37.
  48. ↑ a b c d Dianow 2020d ↓, s. 38.
  49. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 38–39.
  50. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 39.
  51. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.

Bibliografia

  • ABORDAGE ENTRE SOUS-MARINS. „L'Express du Midi: journal quotidien de Toulouse et du Sud-Ouest ["puis" organe quotidien de défense sociale et religieuse "puis" organe régional de redressement national, de défense religieuse et de progrès social]”. Nr 7491. 23, 1913-06-11. Toulouse. 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • DANS LE PERSONNEL. „L'Ouest-Éclair: journal quotidien d'informations, politique, littéraire, commercial”. Nr 5394, 1913-10-02. Rennes. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2022-09-06]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Le « Thermidor ». „La Dépêche de Brest: journal politique et maritime ["puis" journal de l'Union républicaine "puis" journal républicain quotidien "puis" quotidien républicain du matin]”. Nr 9121. 24, 1910-08-25. Brest. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 233. 43, 1911-08-29. Paris. 
  • Ministère de la marine: Officiers de vaisseau. „Navigazette”. Nr 1046. 8, 1909-05-13. Paris. 
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • THERMIDOR (6103641). miramarshipindex.nz. [dostęp 2022-09-06]. (ang.).
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Media użyte na tej stronie

Ensign of France.svg
Marine Nationale and French merchant ensign. Used from 1794 to 1814/1815, and from 1848 to present.
Notice that its proportions differ from those of the French civil flag. (ensign : 30:33:37, civil : 1/3,1/3,1/3)
Submarines Cherbourg NH 43778.jpg
Title: French Submarines at Cherbourg Caption: From right to left: ex-German U-151 ex-mercantile OLDENBURG 1917-21, THERMIDOR 1907-20, and FRUCTIDOR 1909-22. Note the Drzewiecki torpedo launching apparatus external to the hull of the FRUCTIDOR.
Thermidor, Floréal, Ventose dans le port Le Havre (cropped).png
Sous-marins "Thermidor", "Floréal", "Ventôse" dans le port Le Havre.