Thomas Bernhard

Thomas Bernhard

Thomas Bernhard w 1970 roku
Data i miejsce urodzenia	9 lutego 1931 Heerlen
Data i miejsce śmierci	12 lutego 1989 Ohlsdorf
Narodowość	austriacka
Alma Mater	Mozarteum
Dziedzina sztuki	proza, dramat
Strona internetowa

Thomas Bernhard (ur. 9 lutego 1931 w Heerlen w Holandii, zm. 12 lutego 1989 w Ohlsdorfie w Austrii) – austriacki pisarz i dramaturg, uważany za jednego z najwybitniejszych reprezentantów literatury niemieckojęzycznej. Jego proza nazywana jest "największym literackim osiągnięciem od czasu drugiej wojny światowej"^[1].

Życiorys

Bernhard urodził się w Heerlen (Holandia) jako nieślubne dziecko Herty Fabjan (1904-1950) i Aloisa Zuckerstaettera (1905-1940). Jego dziadkiem od strony matki był pisarz Johannes Freumbichler^[2]. Większość dzieciństwa spędził w Wiedniu i w Seekirchen (Salzburg). Następnie, po ślubie matki w 1936, zamieszkał w Traunstein (Bawaria). Bernhard uczęszczał do szkoły podstawowej w Seekirchen, a później do narodowo-socjalistycznej (od 1945 katolickiej) szkoły z internatem, Johanneum.

Zakończył edukację w 1947, chcąc zostać kupcem. Z powodu sarkoidozy, nieuleczalnej choroby płuc lata 1949-1951 spędził w sanatorium Grafenhof, które opuścił podobno na własne życzenie^[2]. W latach 1955-1957 studiował aktorstwo w Mozarteum w Salzburgu^[4]. Resztę życia poświęcił pisaniu, początkowo podejmując się również dorywczych prac, wśród których było nawet rozwożenie piwa^[5]. Swobodną pracę twórczą zapewnił mu mecenat zamożnej Hedvig Stavianicek, którą poznał w sanatorium w Grafenhof^[6]. Zmarł w swym domu w Ohlsdorfie, dokąd przeprowadził się w roku 1965. Jego ostatnią wolą było zaprzestanie wystawiania jego sztuk na terenie Austrii. Zabronił także wydawać dotąd nieopublikowane dzieła. O jego śmierci poinformowano dopiero po pogrzebie. Pisarz został pochowany w wiedeńskim Grinzingu, obok swojej mecenaski, Hedvig Stavianicek i jej męża^[6].

Twórczość

Thomas Bernhard, często krytykowany w Austrii jako Nestbeschmutzer (dosł. kalający własne gniazdo), a równocześnie wysoko ceniony za granicą, przez wielu jest uważany za geniusza^[7].

Na jego twórczość w głównej mierze wpływało przejmujące poczucie samotności, a także nieuleczalna choroba, która spowodowała jego śmierć w kulminacyjnym momencie życia. Jedną z charakterystycznych cech stylu Bernharda jest monolog bohatera wyjaśniający – zwykle biernemu słuchaczowi – jego pogląd na świat, co jest zazwyczaj umotywowane jakąś określoną sytuacją^[8]. Pięć z utworów: Przyczyna, Suterena, Oddech, Chłód i Dziecko jest uznawanych za prozę autobiograficzną^[8].

Główni bohaterowie dzieł Bernharda, często uczniowie, czy też jak nazywał ich sam autor – Geistesmenschen – w swych tyradach przeciwko głupiej ludzkości potępiają wszystko, co ważne dla Austriaków: państwo (często określane jako Katolicko-Narodowo-Socjalistyczne), powszechnie uznane instytucje (jak np. wiedeński Burgtheater) i uwielbianych artystów. Jednakże pogląd na twórczość Bernharda nie powinien zawężać się tylko do wymienionych wyżej kwestii, gdyż jego dzieła niemal zawsze traktują o izolacji i postępującym samozniszczeniu ludzi dążących do doskonałości. Jest ona niemożliwa do osiągnięcia, ponieważ oznacza stagnację, a co za tym idzie – śmierć.

Es ist alles lächerlich, wenn man an den Tod denkt (Wszystko, w porównaniu ze śmiercią, jest farsą) – te słowa wypowiedział Bernhard, kiedy odbierał austriacką nagrodę narodową w 1968 r., co stało się przyczyną jednego z wielu skandali spowodowanych przez pisarza (de facto pośrednio przyczyniły się one do jego sławy). Na przykład powieść Holzfällen (Wycinka), wydana w roku 1984, przez lata nie mogła doczekać się publikacji z powodu oskarżenia o zniesławienie wystosowanego przez jednego z byłych przyjaciół pisarza. Wiele jego sztuk, a przede wszystkim Plac Bohaterów (1988), spotkało się z ostrą krytyką ze strony konserwatystów, którzy twierdzili, że Bernhard oczernia w nich Austrię. Zarówno Plac Bohaterów, jak i wiele innych dramatów zostało wystawionych przez kontrowersyjnego reżysera Burgtheater, Clausa Peymanna, który również nie uniknął krytyki (m.in. za wystawianie sztuk współczesnych i eksperymentatorskich, zamiast uznanej klasyki).

Bernhard spowodował zamieszanie nawet w momencie swojej śmierci, poprzez zakazanie w testamencie publikacji i wystawiania swoich dzieł w obrębie granic Austrii do 2059. Jednakże wykonawcy jego ostatniej woli nie przestrzegają tego zakazu i uchylają go od czasu do czasu.

Bernhard w Polsce

W Polsce twórczość Thomasa Bernharda została rozpowszechniona głównie dzięki spektaklom Krystiana Lupy. W 1992 zaadaptował on na potrzeby spektaklu powieść Kalkwerk (I nagroda dla przedstawienia „za unikalny sposób teatralnej interpretacji, za złożoną i mistrzowską architekturę teatralną” na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym Kontakt 1993 w Toruniu, najlepszy spektakl 10 Ogólnopolskiego Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych w 1998 w ramach Teatru TV dokonano rejestracji telewizyjnej spektaklu). Lupa nie poprzestał na Kalkwerku – wyreżyserował również Immanuela Kanta w Teatrze Polskim we Wrocławiu (1996), Rodzeństwo w Starym Teatrze (1996), w 2001 w Teatrze Dramatycznym w Warszawie dokonał adaptacji wydanej już po śmierci Bernharda powieści Wymazywanie, a w 2006 w tym samym teatrze zrealizował sztukę Na szczytach panuje cisza.

Jednak Thomas Bernhard wciąż pozostaje w Polsce pisarzem mało znanym szerszej publiczności, choć wiele jego utworów ukazało się w polskich przekładach. W 2005 wydane zostały jego dwie ostatnie powieści: Wymazywanie (W.A.B.) oraz Dawni mistrzowie (Czytelnik).

W listopadzie 2012 roku miała miejsce prapremiera sztuki Bernharda „Siła przyzwyczajenia” w Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie, reżyseria Magdalena Miklasz, w roli głównej – Caribaldiego, dyrektora cyrku – wystąpił Krzysztof Gosztyła.

Wybrane dzieła

Proza

• Mróz, 1963 (Frost; przeł. Sławomir Błaut, wyd. pol. Wydawnictwo Poznańskie 1979, Czytelnik 2020)
• Amras, 1964 (Amras, przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Od Do 2018)
• Zaburzenie, 1967 (Verstörung; wyd. pol. Czytelnik 2009)
• Prosa, 1967
• Ungenach, 1968
• An der Baumgrenze, 1969
• Partyjka, 1969 (Watten. Ein Nachlaß; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 1980)
• Ereignisse, 1969
• Kalkwerk, 1970 (Das Kalkwerk; przeł. Ernest Dyczek, Marek Feliks Nowak, wyd. pol. Państwowy Instytut Wydawniczy 1986)
• Der Italiener, 1971
• Midland in Stilfs, 1971
• Chodzenie, 1971 (Gehen, przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Od Do 2018)
• Der Kulterer, 1974
• Autobiografie, 1975 (Die Ursache. Eine Andeutung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 1998, Wydawnictwo Czarne 2011, 2019)
• Korekta, 1975 (Korrektur; wyd. pol. Czytelnik 2013)
• Suterena: Wyzwolenie, 1976 (Der Keller. Eine Entziehung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. 1983)
• Oddech: Decyzja, 1978 (Der Atem. Eine Entscheidung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. 1983)
• Tak, 1978 (Ja; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2015)
• Der Stimmenimitator, 1978
• Wyjadacze, 1980 (Die Billigesser; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2015)
• Chłód. Izolacja, 1981 (Die Kälte. Eine Isolation; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Czytelnik 1987)
• Dziecko^[8] 1982 (Ein Kind; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Wydaniwctwo Literackie 1998, Wydawnictwo Czarne 2011, 2019)
• Beton, 1982 (Beton, przeł. Ernest Dyczek, Marek Feliks Nowak, wyd. pol. Atut 2001)
• Bratanek Wittgensteina. Przyjaźń, 1982 (Wittgensteins Neffe. Eine Freundschaft; wyd. pol. Oficyna Literacka 1997, Czytelnik 2019)
• Przegrany, 1983 (Der Untergeher; przeł. Marek Kędzierski, wyd. pol. Czytelnik 2002, 2019)
• Wycinka, 1984 (Holzfällen. Eine Erregung; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2011)
• Dawni mistrzowie. Komedia, 1985 (Alte Meister. Komödie; przeł. Marek Kędzierski, wyd. pol. Czytelnik 2005, 2010)
• Wymazywanie. Rozpad, 1986 (Auslöschung. Ein Zerfall; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. W.A.B. 2005)
• Der deutsche Mittagstisch. Dramolette, 1988
• In der Höhe. Rettungsversuch, Unsinn, 1989
• Spotkanie. Rozmowy z Kristą Fleischmann, 1991
• Thomas Bernhard: Kurzprosa Bd. XIV der Werkausgabe, 2003
• Moje nagrody, 2009 (Meine Preise; wyd. pol. Czytelnik 2010)

Dramaty

• Die Rosen der Einöde. Fünf Sätze für Ballett, Stimmen und Orchester, 1959
• Święto Borysa, 1970 (Ein Fest für Boris; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
• Ignorant i szaleniec, 1972 (Der Ignorant und der Wahnsinnige)
• Na polowaniu, 1974 (Die Jagdgesellschaft)
• Siła przyzwyczajenia (Die Macht der Gewohnheit), 1974
• Der Präsident, 1975
• Die Berühmten, 1976
• Portret artysty z czasów starości, 1977 (Minetti. Ein Porträt des Künstlers als alter Mann)
• Immanuel Kant, 1978 (wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
• Naprawiacz świata, 1979 (Der Weltverbesserer, wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
• Przed odejściem w stan spoczynku 1979 (Vor dem Ruhestand. Eine Komödie von deutscher Seele; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
• Na szczytach panuje cisza, 1981 (Über allen Gipfeln ist Ruh. Ein deutscher Dichtertag um 1900; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
• U celu, 1981
• Der Schein trügt, 1983
• Komediant (Der Theatermacher), 1984
• Rodzeństwo, 1984 (Ritter, Dene, Voss; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2004)
• Einfach kompliziert, 1986
• Elisabeth II. Keine Komödie, 1987
• Plac Bohaterów, 1988 (Heldenplatz; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2004)

Poezja

• In hora mortis, 1958

Przypisy

Bibliografia

• Marek Kędzierski: Posłowie. W: Thomas Bernhard: Przegrany. Warszawa: – Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 2002, s. 189–207. ISBN 83-07-02893-0. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Internationale Thomas-Bernhard-Gesellschaft (niem.)
• Auslöschung (niem.)
• Thomas Bernhard (ang.)
• Odnośniki do stron o Bernhardzie. ub.fu-berlin.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-12)]. (niem.)
• Katalog der Deutschen Nationalbibliothek (niem.)
• O Kalkwerk w Teatrze Starym