Thomas Hobbes

Thomas Hobbes

Thomas Hobbes (ur. 5 kwietnia 1588 w Westport (Wiltshire), ob. Malmesbury, zm. 4 grudnia 1679 w Hardwick Hall) – angielski filozof, myśliciel społeczny, twórca kontraktualizmu, autor dzieła Lewiatan (1651), traktatu z zakresu filozofii społecznej i filozofii politycznej, w którym dowodzi, że człowiek wyszedł z hipotetycznego stanu natury, czyli stanu wojny każdego z każdym (łac. bellum omnium contra omnes) szukając gwarancji swojego bezpieczeństwa. Według Hobbesa człowiek decyduje się na utworzenie państwa na skutek w pełni racjonalnej i jednocześnie egoistycznej kalkulacji. Wszyscy tworzący państwo oddają większość władzy i jednocześnie zrzekają się prawa do używania przemocy na rzecz suwerena, w ramach powszechnej umowy społecznej. Czynią tak w zamian za identyczną obietnicę ze strony innych ludzi tworzących społeczeństwo i celem uzyskania przez wszystkich bezpieczeństwa[1].

Jego wszystkie dzieła (opera omnia) umieszczone zostały w index librorum prohibitorum dekretami z lat 1649, 1701, 1703[2].

Życie

Thomas Hobbes pochodził z religijnej rodziny angielskiej. Jego ojciec, protestancki duchowny o gwałtownym usposobieniu, opuścił rodzinę w wyniku ucieczki przed konsekwencjami pobicia jednego ze swoich parafian, gdy Thomas był jeszcze w wieku szkolnym. O jego matce niewiele wiadomo poza faktem, że przedwcześnie urodziła młodego Thomasa.

Młodym Hobbesem zajął się jego bezdzietny wuj, Francis Hobbes, zamożny rękawicznik, który postanowił sfinansować mu edukację.

Mając 4 lata Hobbes poszedł do szkoły kościelnej w Westport, a w wieku 8 lat przeniósł się do szkoły prywatnej w Malmesbury, gdzie pilnie uczył się greki.

W wieku 14 lat wstąpił na Uniwersytet Oksfordzki, gdzie zdobył uznanie administratora uczelni Sir Jamesa Haseego. Sam Hobbes jednakże wyszedł ze studiów z niechęcią do uniwersytetów i przedmiotów, które były tam w owym czasie wykładane. Tytuł magisterski uzyskał po czterech latach studiów i w 1608 postanowił na skutek rekomendacji dyrektora uczelni, zaraz po jej zakończeniu, rozpocząć pracę u Williama Cavendisha, jako prywatny nauczyciel jego syna Williama, a także później również jego młodszego syna Williama (imię William było przekazywane przez wiele pokoleń w rodzie Cavendishów).

Podróżował wraz ze swym uczniem po Francji i Włoszech, a po powrocie wydał tłumaczenie Tukidydesa (1629). W podróży poznał m.in. Kartezjusza, Galileusza i Gassendiego.

Powróciwszy do kraju, rozpoczął studiowanie dzieł filozoficznych (rok 1637). W roku 1640 opuścił Anglię z powodów politycznych i udał się do Paryża, gdzie spędził kolejne 11 lat swego życia z drugim z synów Cavendishów. W trakcie odbytych podróży nauczył się biegle francuskiego i podstaw włoskiego, a także zafascynował się mechaniką, geometrią i optyką, co nie pozostało bez wpływu na jego poglądy, zwłaszcza charakterystyczny dla jego myśli materializm i fascynację metodą naukową. Powrócił do stron rodzinnych w 1651 roku, gdzie korzystał z protekcji Oliwiera Cromwella. Po restauracji Stuartów przebywał na dworze króla Karola II Stuarta, którego wcześniej uczył w Paryżu. Król zapewnił mu ochronę przed prześladowaniami.

Thomas Hobbes pozostał aktywny twórczo do końca swego długiego życia. W październiku 1679 Hobbes doznał choroby pęcherza, a następnie paraliżu z powodu którego zmarł w wieku 91 lat.[3]

Twórczość

W 1640 roku, Hobbes ukończył The Elements of Law: Natural and Politic, w którym opowiadał się za niepodzielną władzą silnego suwerena. Dzieło nie zostało wydrukowane, krążyło jednak w odpisach. Stało się dla Hobbesa źródłem kłopotów, bo odczytane jako obrona króla, nie zostało przychylnie przyjęte przez parlamentarzystów.

W 1642 roku Hobbes opublikował po łacinie rozszerzoną wersję Elements of Law... pod tytułem De Cive. Książka przyjęta została przychylnie, podobno nawet przez Kartezjusza. Drugie wydanie tego dzieła nastąpiło pięć lat później. W 1651 r. pojawiło się po angielsku w przekładzie autorskim pod tytułem Philosophical Rudiment Concerning Government and Society. W 1650 roku wznowiono w Anglii oddzielnie dwie części The Elements of Law..., zatytułowane Human Nature i De Corpore Politico. Poglądy polityczne Hobbesa, jak się wydaje, odpowiadały stronnictwu Cromwella.

W 1651 r. przetłumaczono z łaciny na angielski De Cive. W tym samym roku opublikowano w Londynie „Lewiatana”.

W 1655 r. wyszła w Londynie pierwsza część systemu, De Corpore.

W latach 1654-1663 czytelnikom przedstawiona została polemika z biskupem Bramhallem W 1657 roku Hobbes opublikował De Homine, której większa część była gotowa już od 1649 roku. Na tym dziele Hobbes chciał zakończyć działalność piśmienniczą. W 1668 roku powstał „Behemoth”.

W Polsce wydano:

Poglądy filozoficzne

Hobbes wychodzi z filozofii przyrody. Jest ona dla niego nauką o ciałach i ruchu. Wszechświat, państwo i człowieka należy uważać za bardzo złożoną maszynę. Spostrzeganie jest ruchem wewnętrznym części ciała, wywołanym ruchem przedmiotów zewnętrznych. Od nich pochodzą uczucia chęci, miłości, bólu i obawy oraz uczucia osobliwe, a zwłaszcza ogarniające wszystkich dążenie do władzy i czci. Pierwotnym stanem jest wojna powszechna. Instynkt samozachowawczy prowadzi do powstania państwa drogą wzajemnej dobrowolnej umowy.

Wojna każdego z każdym

Stan natury, w jakim pierwotnie znajdował się człowiek przed uspołecznieniem polegał zdaniem Hobbesa na wojnie każdego z każdym (łac. bellum omnium contra omnes), co wynika bezpośrednio z faktu, że w stanie natury dysproporcje w sile między ludźmi i ich sprytem nie były na tyle duże, by móc trwale zabezpieczyć życie, czy własność, jednocześnie powodem tego stanu rzeczy był też fakt, że człowiek jest z natury egoistą i nic nie zmusza go do przestrzegania umów. Przy braku ograniczającej go z zewnątrz władzy, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, muszą się ciągle wystrzegać wrogów i nagłej śmierci, co powoduje, że zamiast korzystać z wolności, każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt. W doktrynie Hobbesa wolność określana, jest jako brak zewnętrznych przeszkód materialnych w osiąganiu celów, jedyną osiągalną wolność i satysfakcję daje człowiekowi jednak paradoksalnie dobrowolne poddanie się władzy suwerena, który dopiero tę wolność jest w stanie zabezpieczyć.

Człowiek z natury nie jest zatem istotą społeczną, staje się on istotą społeczną z wyboru, jest to najbardziej racjonalny z wyborów, ponieważ zabezpiecza życie człowieka przed innymi. Stan naturalny nie jest jednak okresem pełnej atomizacji jednostek, ludzie mogli wchodzić ze sobą w relacje, ale wskutek umowy społecznej i powstania państwa stało się to już koniecznością.

Hobbesowska wiedza o człowieku ma mechanistyczny charakter podobnie do poglądów La Mettrie. Ponadto Hobbes opowiada się za uznaniem determinizmu. Wszystkie ludzkie działania są, jego zdaniem, zdeterminowane, konieczne, tzn. możliwe do pełnego przyczynowego wyjaśnienia i przewidzenia.

Prawo naturalne i pozytywne

Za życia zarzucano Hobbesowi ateizm, jednak koncepcja Hobbesa bezpośrednio nie wchodzi w kolizję z istnieniem Boga (nie tłumaczył nigdy jednak jak można pogodzić ideę Boga z materializmem, którego był zwolennikiem). Zarówno pewność poznanych rozumową drogą praw, jak i ich obowiązywanie, potrzebują Boga. Trudno jednak wyobrazić sobie większą wiarę w człowieka. Prawo natury jest ukazane człowiekowi słowem wiecznym Boga, występującym w człowieku jako rozum przyrodzony. Najważniejszym prawem natury jest prawo do obrony własnego życia. W celu uniknięcia konieczności jego stosowania wspólnota polityczna ustanawia prawa pozytywne (ius gentium)[4]. Ogólnie przedstawione przez Hobbesa prawa ustanowione podzielić można na: prowadzące do pokoju, eliminujące wojnę bez udziału arbitra i prowadzące do uniknięcia walki z udziałem arbitra.

Umowa społeczna

Zdaniem Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym jest zrzeczenie się wolności jednostkowej przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę suwerenowi (jednostce lub organowi kolegialnemu). Umowa taka tworzy wspólnotę i państwo, które wbrew poglądom Arystotelesa, nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Do zawarcia paktu popycha człowieka lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.

Państwo naturalne rodzi się z powodu groźby unicestwienia tych, którzy nie podporządkują się mocy przyszłego suwerena. Przyczyną narodzin państwa jest tu wola władcy. Nie samo jednak zwycięstwo daje uprawnienie do władzy nad zwyciężonym, lecz ugoda/pakt zwyciężonego (pakt zwyciężonego jest podobny do współczesnego jednostronnego oświadczenia woli). Pakt w przypadku państw naturalnych nie jest elementem żadnej umowy, jest tylko przyrzeczeniem zwycięzcy.

Państwo polityczne powstaje na skutek podwójnego zobowiązania, po pierwsze wobec obywateli, po wtóre, wobec suwerena. Taką republikańską teorię narodzin państwa ustanowionego, inaczej politycznego, możemy nazwać mianem kontraktualizmu. Pakty jednostek stają się elementem umowy społecznej[5].

Państwo może być demokracją, która istnieje dzięki dwóm elementom, z których pierwszym jest ustanowienie stałych zebrań, tworzące lud, a drugim większość głosów tworząca władzę. Państwo może być arystokracją, która powstaje dzięki przemianie demokracji, polegającej na przeniesieniu władzy na kolegium optymatów. Może być również monarchią, którą wywieść można również od władzy ludu, a więc zgromadzenia, które uprawnienia swe przeniosło na jednego człowieka. Suwerenem zatem nie musi być jednostka.

Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem. Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena. Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą, podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych, zapewnienie bezpieczeństwa jest podstawowym powodem istnienia, jeśli się z niego nie wywiązuje, obywatele nie są mu winni posłuszeństwa, ponieważ i tak muszą je sobie zapewnić i nie ma powodu by obowiązywała ich pierwotna umowa i muszą dbać o własne życie.

Krytyka

Z poglądami Hobbesa nie zgadzał się John Locke i później John Stuart Mill, którzy argumentowali, że skuteczna umowa społeczna nie musi koniecznie prowadzić do ubezwłasnowolnienia jednostek i przekazania całej władzy suwerenowi. Twierdzili oni, że w odpowiednich warunkach ludzie są zdolni do działań altruistycznych, i że na dłuższą metę nawet społeczeństwa zarządzane przez władcę absolutnego wymagają do przetrwania licznych aktów altruizmu ze strony poddanych.

Główne dzieła

  • „Elementy prawa naturalnego i politycznego” (1640)
  • „De cive” (1642 wyd. łac., 1651 wyd. ang.),
  • „Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego” (1651) – zawiera m.in. naukę o państwie, naturze człowieka, teorii percepcji i krytyczne rozprawy przeciw Kościołowi.
  • „De corpore” (1655 wyd. łac., 1656 wyd. ang.),
  • „De homine” (1658),
  • „Behemoth, or the Long Parliament” (wyd. 1889),
  • „Opera philosophica” (1668, 4 tomy).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Thomas Hobbes: Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2005. ISBN 83-89372-19-3.
  2. ↑ Index librorum prohibitorum Ssmi D.N. Leonis XIII iussu et auctoritate recognitus et editus : praemittuntur constitutiones apostolicae de examine et prohibitione librorum, Rzym 1900, s. 159.
  3. ↑ The Bedside Book of Final Words, Amberley Publishing Limited, 15 listopada 2014, ISBN 978-1-4456-4464-6.
  4. ↑ Paweł Załęski Publiczne ciało: Koncepcja cywilizowanego stowarzyszenia w dobie klasycyzmu, Studia Socjologiczne nr 3/2005.
  5. ↑ Paweł Załęski, Od klasycznego republikanizmu do nowoczesnego liberalizmu: Jak arystokratyczną filozofię polityczną Hobbesa zdezawuował Hegel swym burżuazyjnym projektem – Przegląd Filozoficzno-Literacki nr 1(30)/2011.

Bibliografia

  • Robert Piotrowski: Od materii Świata do materii Państwa. Z filozofii Tomasza Hobbesa. Kraków: Universitas, 2000, s. 206. ISBN 83-7052-660-8.
  • Thomas Hobbes: Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2005, s. 9-14. ISBN 83-89372-19-3.

Linki zewnętrzne

publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-08-07]:

Media użyte na tej stronie