Thor Heyerdahl

Thor Heyerdahl

Data i miejsce urodzenia	6 października 1914 Larvik
Data i miejsce śmierci	18 kwietnia 2002 Colla Micheri (Włochy)
Przyczyna śmierci	guz mózgu
Miejsce spoczynku	Oslo
Zawód, zajęcie	etnograf, podróżnik
Narodowość	norweska
Tytuł naukowy	doktor
Alma Mater	Uniwersytet w Oslo
Małżeństwo	1. Liv Coucheron-Torp 2. Yvonne Dedekam-Simonsen 3. Jacqueline Beer
Odznaczenia

Wyprawa Kon-Tiki, pocztówka, 1947

Tratwa Kon-Tiki, rekonstrukcja, Muzeum Kon-Tiki, Oslo

Thor Heyerdahl (ur. 6 października 1914 w Larviku, zm. 18 kwietnia 2002 w Colla Micheri) – norweski etnograf i podróżnik, zajmował się także antropologią i archeologią, organizator i uczestnik dwóch wypraw transoceanicznych na tratwie „Kon-Tiki” w 1947 roku i papirusowej łodzi „Ra” w latach 1969–1970.

Życiorys

Heyerdahl urodził się 6 października 1914 roku w Larviku w rodzinie właściciela browaru Thora Heyerdahla (1869–1957) i jego żony Alison Lyng (1873–1965)^[1]. Matka Thora była wielką zwolenniczką teorii Darwina i rozbudziła w synu zainteresowanie zoologią i antropologią^[2]. Po ukończeniu szkoły w swoim rodzinnym mieście w 1933 roku, Heyerdahl studiował zoologię i geografię na Uniwersytecie w Oslo^[1][3]. W 1936 roku Heyerdahl poślubił Liv Coucheron Torp (1916–1969)^[1].

Podczas studiów Heyerdahl poznał handlarza winem Bjarne'a Kroepeliena, który podczas I wojny światowej odbył podróż do Polinezji i następnie udostępnił uniwersytetowi w Oslo swoją bibliotekę polinezyjską^[2] – największy wówczas prywatny zbiór materiałów na temat Polinezji^[3]. Heyerdahl rozpoczął we własnym zakresie studia nad kulturą i historią Polinezji^[3]. Kroepelien pomógł mu w organizacji wyprawy, wysyłając list polecający Heyerdahla do szefa plemienia polinezyjskiego Teriieroo na Tahiti^[2]. W 1937 roku Heyerdahl przerwał studia i wraz z żoną udał się w podróż do Polinezji, gdzie po pobycie u Teriieroo na Tahiti^[2], małżonkowie prowadzili badania terenowe na Markizach (1937–1938)^[4][1]. Celem wyprawy współorganizowanej przez profesorów zoologii z uniwersytetu w Oslo było przeprowadzenie badań na temat zasiedlania tych odległych wysp Pacyfiku przez zwierzęta^[2][3]. Heyerdahlowie spędzili rok na samotnej górze na wyspie Fatu Hiva^[2]. Podczas tego pobytu Heyerdahl rozpoczął rozważania nad tym, skąd i w jaki sposób na wyspy Polinezji przybyli pierwsi osadnicy^[4].

W latach 1939–1940 Heyerdahl przebywał wśród Indian w Kolumbii Brytyjskiej^[1]. Po zajęciu Norwegii przez Niemcy w 1940 roku, zgłosił się do norweskiej armii na obczyźnie Utefronten wspierającej aliantów i pod koniec II wojny światowej został wysłany do Finnmarku^[1].

Wyprawa Kon-Tiki

Heyerdahl uznawał ówczesne teorie, mówiące że wyspy Polinezji zostały zasiedlone przez osadników z południowo-wschodniej Azji za nieprawidłowe z uwagi na niesprzyjające takim migracjom wiatry i prądy morskie^[2]. Jego zdaniem miały miejsce dwie fale migracji z Ameryki – pierwsza z Ameryki Południowej, a druga z obszarów dzisiejszej Kolumbii Brytyjskiej. Teza ta nie była akceptowana przez innych antropologów, którzy argumentowali że taka migracja nie była możliwa, ponieważ żadna prehistoryczna łódź nie była w stanie dowieźć migrantów do Polinezji^[2].

Po wojnie Heyerdahl postanowił udowodnić możliwość zasiedlenia Polinezji przez Indian z Ameryki i przepłynąć Ocean Spokojny na prymitywnej tratwie^[1]. Wraz z pięcioma towarzyszami zbudował tratwę z drewna balsy, nazwaną „Kon-Tiki”, która była kopią tratwy inkaskiej^[1]. Nazwa została nadana na cześć legendarnego króla słońca znanego zarówno wśród Inków jak i mieszkańców Polinezji^[2].

W przedsięwzięciu brało udział czterech Norwegów Knut Haugland, Erik Hesselberg, Torstein Raaby i Herman Watzinger i Szwed Bengt Danielsson, którzy razem z Heyerdahlem wypłynęli na tratwie w 1947 w podróż z Callao w Peru w kierunku wysp Oceanii^[1][2]. W ciągu 101 dni tratwa pokonała odcinek ok. 8 tys. km, docierając do wysp Tuamotu^[1], gdzie osiadła na rafie atolu Raroia Atoll^[2]. W ten sposób Heyerdahl dowiódł, że nie było przeszkód, aby prehistoryczni żeglarze z Ameryki Południowej skolonizowali wyspy Polinezji^[2]. Niemniej jednak większość antropologów uważa w dalszym ciągu, bazując na badaniach genetycznych i fizykalnych, że Polinezja została skolonizowana od zachodu, z Azji^[5].

Swoje przemyślenia Heyerdahl opublikował w 1952 roku w książce Indianie amerykańscy na Pacyfiku. Sama wyprawa została przez niego opisana w bestsellerowej książce Wyprawa Kon-Tiki przetłumaczonej na 70 języków, a nakręcony podczas wyprawy film dokumentalny Kon-Tiki uzyskał w 1952 roku nagrodę Oscara^[2][6].

Tratwa „Kon-Tiki” znajduje się w Muzeum Kon-Tiki w Oslo^[7].

Ekspedycja archeologiczna na Wyspy Galápagos

Przeciwnicy teorii Heyerdahla zaakceptowali możliwość podróży morskich na prehistorycznych prymitywnych łodziach, jednak z uwagi na brak pozostałości po osadnictwie prekolumbijskim na Wyspach Galápagos położonych ok. 1000 km na zachód od wybrzeży Ekwadoru, uznawali, że łodzie te były używane do żeglugi wzdłuż wybrzeży Ameryki a nie do podróży transoceanicznych^[2].

W 1952 roku Heyerdahl zorganizował, sfinansował i poprowadził pierwszą wyprawę archeologiczną na Wyspy Galápagos^[2]. W wyprawie uczestniczyli Erik K. Reed ze Stanów Zjednoczonych i Arne Skjølsvold (1925–2007) z Norwegii^[2]. Uczestnicy ekspedycji doszli do wniosku, że wyprawy na Galápagos miały miejsce w okresie prekolumbijskim, jednak osadnictwo na wyspach uniemożliwiał brak wody pitnej^[2]. Po powrocie do kontynentalnego Ekwadoru uczestnicy przeprowadzili serię eksperymentów żeglarskich bazujących na odtworzeniu technik żeglugi inkaskiej przy użyciu stępek guara umożliwiających żeglugę pod wiatr^[2]. Na podstawie tych eksperymentów Heyerdahl uważał, że łodzie prekolumbijskie miały taką samą zwrotność jak ówczesne statki europejskie^[2].

W następnych latach Heyerdahl zaangażował się w wiele innych ekspedycji i projektów badawczych. Niemniej jednak najbardziej znany pozostał z wypraw morskich i propagowania teorii dyfuzjonizmu – rozprzestrzeniania się kultur przez migracje.

Ekspedycja archeologiczna na Wyspę Wielkanocną

W 1955 roku Heyerdahl sfinansował i poprowadził ekspedycję archeologiczną na Wyspę Wielkanocną, której patronował król Norwegii Olaf V^[2]. W ekspedycji wzięli udział Arne Skjølsvold, Carlyle Smith, Edwin Ferdon, Gonzalo Figueroa i William Mulloy^[5]. Archeologowie odkryli wiele posągów moai i pozostałości kamiennych domów typu spotykanego w prekolumbijskiej Ameryce Południowej^[2]. Przeprowadzono również eksperymenty z rzeźbieniem, transportem i stawianiem posągów^[5].

Heyerdahl rozwinął własną teorię na temat zasiedlania Wyspy Wielkanocnej. Na podstawie podań mieszkańców oraz wniosków z przeprowadzonych badań archeologicznych, uważał, że część późniejszych mieszkańców wyspy zwanych długouchymi (Hanua eepe) przybyła z Ameryki Południowej, a inni zwani krótkouchymi (Hanua momoko) przybyli lub zostali sprowadzeni jako siła robocza w XVI wieku^[5]. Według przekazów holenderskiego admirała Jacoba Roggeveena, który odkrył tę wyspę dla świata zachodniego 5 kwietnia 1722 roku, zamieszkiwali ją biali, Indianie i Polinezyjczycy, żyjący w zgodzie i dobrobycie^[5]. Jednak 50 lat później, James Cook zastał zdziesiątkowaną populację złożoną z Polinezyjczyków^[5]. Heyerdahl, na podstawie podań mieszkańców, spekulował, że w okresie pomiędzy wizytami Europejczyków doszło na wyspie do wojny domowej, podczas której arystokratyczni długousi zostali zgładzeni przez ciemiężonych krótkouchych^[5].

Ekspedycja „Ra”

Łódź „Ra II”, rekonstrukcja, Muzeum Piramid w Güímarze, Teneryfa

Łódź „Tygrys”, model, Muzeum Piramid w Güímarze, Teneryfa

W 1969 roku, na podstawie zachowanych przekazów o oryginalnych łodziach egipskich, Heyerdahl wraz z budowniczymi znad jeziora Czad zbudował replikę papirusowej łodzi, aby zademonstrować, że starożytni Egipcjanie mogli dotrzeć do Ameryki przez Atlantyk (Ekspedycja Ra)^[5].

Łódź, nazwana „Ra”, po kilku tygodniach żeglugi zaczęła nasiąkać i nabierać wody i żeglarze zostali zmuszeni do jej opuszczenia 500 mil od wybrzeży Barbadosu^[1][5][a].

W 1970 roku Heyerdahl zbudował drugą łódź „Ra II”. Prace wykonali budowniczowie znad jeziora Titicaca^[5]. „Ra II” wypłynęła z Maroka 17 maja 1970 i 12 lipca dopłynęła do Barbadosu^[1].

Załoga żeglarska składała się z siedmiu mężczyzn reprezentujących siedem różnych nacji i żeglowała pod flagą ONZ^[2]. Międzynarodowy wymiar wyprawy miał podkreślić potrzebę i możliwość pokojowej współpracy^[5].

Podczas wyprawy „Ra” Heyerdahl napisał swój pierwszy list do sekretarza generalnego ONZ U Thanta, zwracając uwagę na coraz większe zanieczyszczenie oceanów^[2]. Na zlecenie sekretarza generalnego ONZ, podczas wyprawy „Ra II”, Heyerdahl prowadził codzienne obserwacje oceanu, zbierając próbki zanieczyszczeń – grudki stwardniałej smoły zaobserwowano przez 43 dni z trwającej 57 dni podróży^[2]. Po zakończeniu wyprawy Heyerdahl zaprezentował swój raport na pierwszej konferencji ONZ poświęconej prawu użytkowania oceanów, a także komitetom kongresu amerykańskiego i akademii nauk ZSRR^[2].

Film dokumentalny o ekspedycji The RA Expeditions otrzymał nominację do nagrody Oscara w 1971 roku^[8].

Ekspedycja „Tygrys”

Kolejna ekspedycja trzcinową łodzią „Tygrys” miała zademonstrować, że możliwa była komunikacja między cywilizacją doliny Indusu a Mezopotamią^[5]. Załoga żeglarska składała się z jedenastu mężczyzn reprezentujących różne nacje i żeglowała pod flagą ONZ^[2].

Ekspedycja wyruszyła 23 listopada 1977 roku z Iraku napotykając jednak w drodze na przeszkody polityczne. Po pięciu miesiącach żeglugi i przepłynięciu 6,8 tys. km łódź „Tygrys” została w końcu spalona przez Heyerdahla i załogę w Dżibuti 3 kwietnia 1978 roku w geście protestu przeciw konfliktom zbrojnym toczącym się na Bliskim Wschodzie i w rejonie Morza Czerwonego^[5][2]. Heyerdahl wystosował przy tym list otwarty do sekretarza generalnego ONZ Kurta Waldheima o zaprzestanie dostaw broni do regionu^[5][2].

Dalsza działalność

W latach 90. XX wieku Heyerdahl badał piramidy w Güímarze na Teneryfie, uznawane przez wielu za pozostałości działalności rolników, którzy usuwając kamienie z pol układali je w „piramidy”^[9]. Heyerdahl natomiast stwierdził podobieństwo piramid z budowlami w Afryce i Ameryce Południowej i wiązał ich obecność na wyspie z działalnością starożytnych cywilizacji^[9]. W 1998 roku, by chronić i badać piramidy, założył park etnograficzny^[9]. Badania archeologiczne z 1991 roku przyniosły jedynie znaleziska z połowy XIX wieku^[9]. Dalsze badania wykazały, że piramidy są orientowane pod względem astronomicznym^[9].

Ostatnim projektem Heyerdahla było „Jakten på Odin” („Poszukiwanie Odyna”) – wykopaliska w okolicy Morza Azowskiego mające na celu próbę wykazania, że bóg Odyn był człowiekiem, który w I wieku przybył do Skandynawii znad Morza Czarnego^[1].

Thor Heyerdahl był aktywnym działaczem ruchu „Zielonych”. Otrzymał liczne medale i nagrody, jak również 11 doktoratów honoris causa.

W 1994 prowadził m.in. wspólnie z aktorką Liv Ullmann ceremonię otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Lillehammer^[10].

Heyerdahl zmarł 18 kwietnia 2002 w Colla Micheri we Włoszech^[1] i został pochowany w katedrze w Oslo^[11].

Książki

• Aku-Aku: tajemnica Wyspy Wielkanocnej
• Ekspedycja „Tygrys”
• Ekspedycja Ra
• Fatu Hiva
• Spotkanie u brzegów Ameryki: Historia pokonanych
• Śladami Adama. Wspomnienia
• Wyprawa Kon-Tiki
• Z kontynentu na kontynent: Początki żeglugi i migracji
• Zazielenił się świat siódmego dnia

Upamiętnienie

Thor Heyerdahl (1955)

Imieniem Heyerdahla Nikołaj Czernych nazwał jedną z odkrytych przez siebie planetoid w 1977 roku – 2473 Heyerdahl^[12].

W 1982 roku imieniem Heyerdahla ochrzczono niemiecki żaglowiec szkoleniowy – Thor Heyerdahl^[13].

W roku 2000 powstał Instytut im. Thora Heyerdahla, który ma na celu kontynuację dzieła Heyerdahla^[14]. We współpracy z Norweskim Uniwersytetem Nauk Biologicznych instytut przyznaje czteroletnią profesurę im. Thora Heyerdahla^[14].

W 2011 roku archiwum Thora Heyerdahla zostało wpisane na międzynarodową listę UNESCO Pamięć Świata^[15][16]. Archiwum obejmuje m.in. kolekcje fotografii, dzienniki, listy prywatne, manuskrypty książek i plany wypraw z lat 1937–2002^[16][3].

Od 2011 roku jedna z fregat rakietowych norweskiej marynarki nosi imię Thora Heyerdahla – KNM Thor Heyerdahl^[17].

W miejscowości Lulkowo, pod Toruniem (gm. Łysomice), w 2013 jedną z ulic nazwano Kon-Tiki.

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Marcin Jamkowski. Heyerdahl, Thor. „Gazeta Wyborcza”, 2002-06-03. [dostęp 2016-04-30]. (pol.). 
• Marcin Jamkowski. Norweg na starożytnych szlakach. „Gazeta Wyborcza”, 2013-08-23. [dostęp 2016-04-30]. (pol.). 
• LucjanL. Wolanowski LucjanL., Thor Heyerdahl (1914-2002) – człowiek, który był ciekawy [dostęp 2021-12-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-18]  (pol.).