Tikál

Park Narodowy Tikal^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Gwatemala
Typ	mieszany
Spełniane kryterium	I, III, IV, IX, X
Numer ref.	64
Region[b]	Ameryka Łacińska i Karaiby
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1979 na 3. sesji
Położenie na mapie Gwatemali Park Narodowy Tikal
17°13′19″N 89°37′22″W/17,221944 -89,622778
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

(c) Authenticmaya, CC-BY-SA-3.0

Glif z oryginalną nazwą „Tikál”

Tikál, makieta

Wielki Plac i Świątynia I

(c) Infrogmation of New Orleans, CC BY-SA 4.0

Stele na terenie Akropolu Północnego w Tikál

Tikál, Tical – ruiny miasta Majów położone na terenie Gwatemali w departamencie Petén, w gminie San Andrés, na północny wschód od jeziora Petén Itzá.

W 1979 stanowisko archeologiczne w Tikál wraz z otaczającym je parkiem narodowym zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Położenie

Tikál leży w północnej Gwatemali, w departamencie Petén, w gminie San Andrés, 30 km na północ od jeziora Petén Itzá^[1]. Ok. 20 km na północ od Tikál leżało mniejsze miasto Uaxactún^[1].

Nazwa

Według amerykańskiego archeologa Williama R. Coe (1920–2009) „Tikál” to tradycyjna nazwa ruin miasta bez konkretnego znaczenia^[2]. Według niemieckiego odkrywcy Teoberto Malera (1842–1917) „Tikál” znaczy „miejsce, gdzie słychać głosy duchów”^[2]. W języku maya „ti” znaczy „miejsce” a „k'al” znaczy „duchy”^[3].

Według jednych badaczy oryginalny glif oznaczający nazwę miasta przedstawia zawiązany tobołek – ciężar Bogów, symbol czasu i jest interpretowany jako symbol 20-letniego okresu Kʼatun – w Tikál wzniesiono wiele kompleksów bliźniaczych piramid w odstępach 20 lat, w tym by uczcić koniec Kʼatun^[4]. To w zestawieniu z „ti” i „k'al” zrodziło tłumaczenie „miejsce odliczania Kʼatun”^[4].

Według innego badacza Davida Stuarta, glif ukazuje upięte włosy – „mutul” (pol. „kwiat”)^[4].

Historia

Ślady pierwszego osadnictwa w Tikál pochodzą z ok. 600 roku p.n.e.^[5] a pierwszych budowli z ok. 300 roku p.n.e.^[2]

Miasto zostało założone w początkowym okresie klasycznym, w III wieku i wykształciło się jako największy ośrodek Majów w okresie 300–900 n.e.^[5]

Pierwotne centrum kulturowe znajdowało się pod silnymi wpływami Teotihuacán (do ok. 400 roku)^[6]. W tym okresie rozpoczęto wznoszenie w mieście pierwszych piramid w stylu talud-tablero. Okres największego rozkwitu przypada na VII–VIII wiek^[6]. W IX w. miasto zostało opuszczone^[6]. Ostatnia datowana stela pochodzi z 889 roku^[1].

W okresie największej świetności miasto miało ok. 60 tys. mieszkańców, a tereny rolnicze wokół ośrodka zamieszkiwało ok. 30 tys. osób^[5]. Władcy Tikál pochodzili z jednej dynastii – na przestrzeni wieków odnotowano ich 39^[2].

Prace archeologiczne

Ukryte w dżungli ruiny zostały odkryte pod koniec XVII w. przez hiszpańskich misjonarzy. Pierwsza naukowa ekspedycja została zorganizowana przez rząd Gwatemali w 1848 roku pod kierownictwem Modesto Méndeza, komisarza Petén i przy udziale gubernatora Petén Ambrosio Tuta i artysty Eusebio Lary^[7]. Sprawozdanie w wyprawy ukazało się w Niemczech w 1853 roku^[7].

Badania archeologiczne były prowadzone już w XIX w. – w Tikál pracowali m.in. Gustav Bernoulli (1834–1878), Alfred Percival Maudslay (1850–1931), Teoberto Maler (1842–1917), Alfred Tozzer (1877–1954), Raymond Merwin (1881–1928) i Sylvanus Morley (1883–1948)^[7]. Systematyczne wykopaliska prowadzono w latach 1952–1970 i w roku 1980.

W latach 1956–1967 prace prowadzone przez muzeum uniwersyteckie Uniwersytetu Pensylwanii – „Projekt Tikál”^[7] – pozwoliły na zmapowanie terenu^[5].

Stanowisko archeologiczne w Tikál

Badania pozwoliły na odkrycie sześciu wysokich piramid schodkowych ze wzniesionymi na nich świątyniami i innych grup budowli połączonych ze sobą drogami procesyjnymi^[8]. Wśród nich odkryto liczne stele upamiętniające kolejnych władców Tikál. Powierzchnia centrum Tikál wynosi 16 km² z ok. 3000 obiektami, m.in. 3 akropolami, 5 traktami sacbé, 9 rezerwuarami, boiskiem, licznymi świątyniami, pałacami, rezydencjami i 200 pomnikami^[5]. Wokół miasta na obszarze ok. 60 km² odkryto pozostałości domów mieszkalnych i gospodarstw rolnych^[5].

W centrum miasta, przy Wielkim Placu znajdują się ruiny dwóch świątyń zwanych świątynią I i świątynią II oraz zabudowania Akropolu Północnego i Akropolu Centralnego^[9].

Świątynia I o wysokości ok. 45 m^[1] nazywana jest także Świątynią Wielkiego Jaguara, zlokalizowana została po wschodniej stronie, z którą sąsiaduje Plac Wschodni. Po stronie zachodniej znajduje się nieco niższa, o wysokości ok. 42 m świątynia II^[1] – najbardziej całościowo odrestaurowany obiekt tego typu w Tikál^[10]. Czas ich powstania określany jest na ok. 700 rok^[11].

Akropol Północny skrywa pozostałości stu budowli wznoszonych jedna na drugiej^[12]. Ruiny oznaczone 5D–22 zdobią rzeźbione maski^[12].

Akropol Centralny to ruiny wielu budowli, przede wszystkim pałacowych, skupionych wokół niewielkich dziedzińców^[13]. Na Pałacu Malera (5D–65) odkryto malunki^[13]. Obiekt 5D–43 – platforma ze świątynią – w północno-wschodniej części akropolu to jedyna w pełni odrestaurowana tego budowla tego tyou w Tikál^[10].

Na północny wschód od Akropolu Centralnego wznosi się kompleks F.

Między Akropolem Centralnym a świątynią I leży niewielkie, odrestaurowane boisko^[10]. Na południe od Akropolu Centralnego znajduje się świątynia V^[10].

W pobliżu Akropolu Centralnego, na południowo-zachodnim krańcu znajdują się Plac Zaginionego Świata (Mundo Perdido) oraz Plac Siedmiu Świątyń^[14].

Na północ od Placu Zaginionego Świata leżą ruiny dwupiętrowego Pałacu Nietoperza, zwanego także Pałacem Okien, oraz świątyni III z ok. 810 roku^[15].

Na zachód od Pałacu Nietoperza znajduje się kompleks N, datowany na ok. 711 rok, gdzie znaleziono dobrze zachowaną stelę 16 i ołtarz 5^[16].

Na zachód od centrum wznosi się ruina najwyższej, mierzącej 65 m (najwyższa w Nowym Świecie)^[6][16][a]), piramidy ze świątynią IV zwaną też Świątynią Dwugłowego Węża^[1]. Czas jej powstania określa się na ok. 741 rok^[16].

Na północy leży kompleks H z ruinami kilku świątyń oraz kompleks P z ok. 751 roku, gdzie znaleziono stelę 20 i ołtarz 8^[17]. Między kompleksem H a Wielkim Placem znajduje się kompleks O, zaś między kompleksem H a kompleksem F leżą kompleksy R (ok. 790 roku) i Q (ok. 771 roku) z piramidami bliźniaczymi^[17].

Na południowy wschód od Wielkiego Placu leży kompleks G z pozstałościami budowli z 29 komnatami^[7].

Na południowy wschód od kompleksu G znajduje się świątynia VI (Tikál), nazywana Świątynią Inskrypcji z uwagi na umieszczenie w jej centralnej części dachu długiego napisu. Czas jej powstania określany jest na ok. 766 rok^[7].

Poszczególne grupy budowli połączone są ze sobą drogami procesyjnymi^[17]:

• Droga Maudsleya o długości ok. 800 m łączy świątynię V z kompleksem H
• Droga Malera łączy kompleks H ze świątynią I
• Droga Méndeza o długości ok. 1300 m łączy Plac Wschodni ze świątynią VI

Pod ruinami mogą znajdować się struktury starsze o 10 tys. lat^[2].

W 1979 stanowisko archeologiczne w Tikál wraz z otaczającym je parkiem narodowym zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[18].

Tikál

Lp.	Zdjęcie (stan współcześnie)	Nazwa	Rok budowy	Opis
1.		Świątynia I	Ok. 700 rok	Piramida schodkowa o wys. 45 m[1], nazywana także Świątynią Wielkiego Jaguara z powodu nadproża, które przedstawia władcę siedzącego na tronie jaguara.
2.		Świątynia II	Koniec okresu klasycznego	Piramida schodkowa o wys. 42 m[1], wzniesiona przez króla Jasawa Chana K'awiila I na cześć żony Kalajuun Une' Mo'.
3.		Świątynia III	Późny okres klasyczny IX w.	Piramida schodkowa o wys. 55 m[1], powiązana z królem Chi'taamem i choć nie zostało to potwierdzone możliwe, że piramida skrywa jego grobowiec.
4.		Świątynia IV	Ok. 741 rok	Piramida schodkowa o wys. 65 m, wzniesiona przez króla Yik'in Chan K'awiila. Choć nie jest to pewne, mogła również powstać już po śmierci władcy i służyć jako jego grobowiec.
5.	(c) I, Ondřej Žváček, CC BY 2.5	Świątynia V	Ok. 700 rok	Piramida schodkowa o wys. 57 m[1], może się w niej znajdować grobowiec najstarszego syna króla Jasawa Chana K'awiila I.
6.		Świątynia VI		Piramida schodkowa, nazywana także Świątynią Inskrypcji z powodu odkrytych tu inskrypcji hieroglificznych.
7.		Mundo Perdido
8.		Północny Akropol
9.		Centralny Akropol
10.		Plac Siedmiu Świątyń
11.		Kompleks bliźniaczych piramid

Wielki Plac w Tikál

Zobacz też

• Cywilizacja Majów
• Sztuka Majów
• Sztuka Mezoameryki
• Wojna stuletnia Calakmul i Tikál

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Tikal, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-04-11]  (ang.).
• Tikal, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-05-11] .
• Peter D. Harrison: The Lords of Tikal. Rulers of an Ancient Maya City. Thames & Hudson, 1999. ISBN 0-500-05094-5. [dostęp 2020-04-13]. (ang.).
• Tikal. W: Ian Shaw, Robert Jameson: A Dictionary of Archaeology. John Wiley & Sons, 2008. ISBN 978-0-470-75196-1. (ang.).
• Tikal. W: Joyce Kelly: An Archaeological Guide to Northern Central America: Belize, Guatemala, Honduras, and El Salvador. University of Oklahoma Press, 1996. ISBN 978-0-8061-2861-0. (ang.).
• UNESCO: Tikal National Park. [dostęp 2020-04-11]. (ang.).