Todor Żiwkow

Todor Żiwkow

Тодор Живков

Data i miejsce urodzenia	7 września 1911 Prawec, Carstwo Bułgarii
Data i miejsce śmierci	5 sierpnia 1998 Sofia, Bułgaria
7. I Sekretarz Bułgarskiej Partii Komunistycznej
Okres	od 4 marca 1954 do 10 listopada 1989
Poprzednik	Wyłko Czerwenkow
Następca	Petyr Mładenow
Przewodniczący Rady Państwa Ludowej Republiki Bułgarii
Okres	od 7 lipca 1971 do 17 listopada 1989
Przynależność polityczna	Bułgarska Partia Komunistyczna
Następca	Petyr Mładenow
Premier Bułgarii
Okres	od 27 listopada 1962 do 9 lipca 1971
Przynależność polityczna	Bułgarska Partia Komunistyczna
Poprzednik	Anton Jugow
Następca	Stanko Todorow
Kmet Sofii
Okres	od 27 maja 1949 do 1 listopada 1949
Przynależność polityczna	Bułgarska Partia Komunistyczna
Poprzednik	Dobri Radistiłow
Następca	Iwan Paszow
Odznaczenia

Todor Żiwkow (bułg. Тодор Живков, ur. 7 września 1911 w Prawecu, zm. 5 sierpnia 1998 w Sofii) – bułgarski polityk i działacz komunistyczny, I sekretarz, a następnie sekretarz generalny Komitetu Centralnego Bułgarskiej Partii Komunistycznej w latach 1954–1989, przewodniczący Rady Państwa w latach 1971–1989 i faktyczny wieloletni przywódca Ludowej Republiki Bułgarii.

Żiwkow i Gieorgi Dimitrow w 1946

(c) Bundesarchiv, Bild 183-K0615-0001-141 / Koard, Peter / CC-BY-SA 3.0

Todor Żiwkow i Jumdżaagijn Cedenbal w 1971

Życiorys

Urodził się w biednej rodzinie chłopskiej. W młodości związał się z młodzieżówką partii komunistycznej. Od 1932 członek partii komunistycznej. Od 1942 członek Sofijskiego Komitetu Obwodowego. W trakcie II wojny światowej działacz ruchu oporu przeciwko bułgarskim władzom kolaborującym z Niemcami. Od 1948 członek KC Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BPK). W latach 1948–1949 pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego w Sofii. W latach 1950–1951 sekretarz KC i zastępca członka Biura Politycznego KC BPK. W czasie destalinizacji zastąpił w 1954 na stanowisku I sekretarza BPK Wyłko Czerwenkowa. Na V zjeździe partyjnym zażądał, by partia – na wzór radziecki – podjęła walkę z kultem jednostki oraz poddał krytyce Czerwenkowa^[1], co w kwietniu 1956 roku zyskało aprobatę plenum KC BPK^[2].

Do 1962 zwalczał frakcję Wyłko Czerwenkowa i Antona Jugowa piastujących kolejno stanowisko premiera. Od 1962, po usunięciu z partii dotychczasowych dygnitarzy (w tym Czerwenkowa) zostaje premierem^[3]. W latach 1971–1989 przewodniczący Rady Państwa. Jako czterdziestotrzylatek był najmłodszym przywódcą państwowym w całym bloku radzieckim^[4].

Pod rządami Żiwkowa w BPK osądzono i odsunięto od władzy Czerwenkowa i Jugowa, wypuszczono na wolność więźniów politycznych, a także zrehabilitowano Trajcza Kostowa^[5][6]. Oficjalnie potępiono kult jednostki i skrytykowano błędy popełnione w minionych latach. Liberalne reformy Żiwkowa nie spodobały się ortodoksom partyjnym. Gdy Żiwkow w czasie rozłamu radziecko-chińskiego w 1965 roku poparł stronę ZSRR, nastawieni prochińsko, konserwatywni działacze partii, podjęli się nieudanej próby puczu, rozbitej przez rząd^[7]. Od tamtego czasu utrzymywał bardzo ścisłe stosunki z ZSRR, a z szefem tego państwa – Nikitą Chruszczowem – nawiązywał znajomość, którą zachował nawet wtedy, gdy radziecki przywódca został odsunięty od władzy^[4].

W trakcie jego rządów bułgarska gospodarka narodowa rozwijała się stosunkowo stabilnie do lat 80. Bezrobocie było bardzo znikome, jednak utrzymanie go na niskim poziomie wiązało się ze wzrostem biurokracji i spadkiem efektywności pracy. Utrzymanie stabilnej produkcji było możliwe dzięki współpracy z ZSRR. Związek Radziecki otworzył swój rynek dla bułgarskich wyrobów, zapewnił dostawy ważnych surowców po preferencyjnych cenach, a także niejednokrotnie udzielał Bułgarii bezzwrotnej pomocy. Ceną za te korzyści było całkowite uzależnienie polityczne i gospodarcze Ludowej Republiki Bułgarii od ZSRR, które w końcu lat 80. przyczyniło się do kryzysu gospodarczego w kraju^[8].

Grób Todora Żiwkowa na cmentarzu centralnym w Sofii

W latach 80. po fali pogorszenia się relacji z rządem Turcji BPK zainicjował tzw. proces odrodzenia, którego przejawem była m.in. przymusowa zmiana tureckobrzmiących imion i nazwisk na bułgarskie. Represje ze strony rządu dosięgnęły znaczną część mniejszości tureckiej i tzw. Pomaków i spowodowały falę emigracji, która pogorszyła jeszcze złą sytuację ekonomiczną kraju w latach 80^[4].

Po 1985, pod wpływem reform w ZSRR zainicjowanych przez Michaiła Gorbaczowa, prowadził politykę tzw. głasnosti i pieriestrojki. W jej ramach zrehabilitował ofiary stalinizmu oraz prowadził liberalizację gospodarki^[9][10]. W 1987 roku z jego inicjatywy wprowadzono nową ordynację wyborczą, zezwalającą na zgłaszanie większej liczby kandydatów niż jest miejsc do obsadzenia. Mimo liberalizacji ustrojowej kontynuował politykę nieprzyjazną wobec mniejszości tureckiej która spowodowała rozruchy z jej udziałem. 10 listopada 1989 roku pozbawiony wszystkich zajmowanych stanowisk przez plenum KC BPK. Dymisję spowodowała kolejna fala represji antytureckich przeprowadzonych w 1989 (spowodowały one wyjazd z kraju 300 tysięcy osób pochodzenia tureckiego) oraz zachwianie pozycji ZSRR^[4]. Władzę w partii przejął po nim reformatorsko nastawiony Petyr Mładenow.

18 stycznia 1990 Todor Żiwkow został aresztowany i oskarżony o popełnienie szeregu przestępstw^[11]. W lipcu 1990 jego tymczasowy areszt został zmieniony na areszt domowy. Prokuratura Generalna Bułgarii wszczęła przeciwko niemu aż pięć postępowań (m.in. w sprawie rzekomej defraudacji pieniędzy). Żiwkow nie przyznał się do wszystkich zarzucanych mu czynów. Został jednak uznany za winnego czwartego oskarżenia, a następnie skazany na siedem lat pozbawienia wolności. Były premier zakwestionował werdykt sądu i odwołał się od niego. Sąd apelacyjny, chociaż stwierdził „dziwactwa” w pierwotnym wyroku, postanowił go potwierdzić, jednocześnie obniżając wyrok jedynie do roku i sześciu miesięcy. Przewodniczący sądu stwierdził, że jeśli Żiwkow jest nadal niezadowolony z werdyktu, może tylko zwrócić się o ułaskawienie do prezydenta Żelu Żelewa. Żiwkow stanowczo odmówił proszenia o ułaskawienie i oświadczył, że nawet gdyby prezydent mu go udzielił, nie przyjąłby go, ponieważ uważał, że przebaczenia są udzielane tylko winnym, a on sam nie uważa się za winnego^[11].

8 czerwca 1993 został uznany za niewinnego piątego aktu oskarżenia^[11]. W 1994 jego wyrok w procesie dotyczącym czwartego oskarżenia wszedł w życie, ale został zastąpiony aresztem domowym z uwagi złego stanu zdrowia. Żiwkow nadal twierdził, że jest niewinny. 15 września 1995 Sąd Najwyższy Bułgarii zgodził się go wysłuchać i ponownie rozpatrzył jego sprawę. Żiwkow zagroził, że pójdzie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeśli tym razem nie zostanie uniewinniony. Oskarżał również bułgarskie sądy o przyjmowanie poleceń politycznych^[11]. 9 lutego 1996 bułgarski Sąd Najwyższy uznał, że prokuratura nie przedstawiła dowodów winy Żiwkowa. Uchylono wyrok w sprawie oskarżenia czwartego i uznano byłego przywódcę Bułgarii za niewinnego wszystkich zarzucanych mu czynów^[9][11][12].

W 1997 udzielił ostatniego wywiadu dla Byłgarskiej nacionałnej telewiziji. W 1998 został przyjęty do Bułgarskiej Partii Socjalistycznej^[13]. Todor Żiwkow zmarł 5 sierpnia 1998, z powodu powikłań oskrzelowego zapalenia płuc^[14]. Polityk pochowany został na cmentarzu centralnym w Sofii. Ówczesne władze odrzuciły prośby rodziny oraz Bułgarskiej Partii Socjalistycznej o pochówek Żiwkowa z należytymi honorami państwowymi.

Ordery i odznaczenia

Bułgaria

• Bohater Ludowej Republiki Bułgarii (dwukrotnie, w 1971 i 1981)
• Bohater Pracy Socjalistycznej (1961)
• Order Georgi Dimitrowa (czterokrotnie)
• Order 13 wieków Bułgarii
• Medal 30-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1975)
• Medal 40-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1985)
• Medal 40-lecia socjalistycznej rewolucji w Bułgarii (1984)
• Medal 90-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1972)
• Medal 100-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1982)
• Medal 25 lat władzy ludu (1969)
• Medal „Wojna Ojczyźniana 1944–1945” (1947)
• Medal 50-lecia powstania antyfaszystowskiego (1973)
• Medal 100-lecia powstania kwietniowego (1976)
• Medal 100-lecia wyzwolenia Bułgarii spod jarzma osmańskiego (1978)

Związek Radziecki

Pomnik Todora Żiwkowa w Prawecu, odsłonięty w 2001

• Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego (1977)
• Order Lenina (trzykrotnie)
• Order Rewolucji Październikowej (1986)
• Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”

Pozostałe

• Order Suche Batora (Mongolska Republika Ludowa, 1973)
• Order Karla Marksa (Niemiecka Republika Demokratyczna, trzykrotnie)
• Złoty Order Olimpijski
• Order Gwiazdy Jugosłowiańskiej^[15]
• Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia, 1979)
• Order José Martí (Republika Kuby)
• Order Playa Girón (Republika Kuby)
• Order Klementa Gottwalda (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, 1981)
• Order Republiki (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna)
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1967)^[16]
• Order Gwiazdy Rumunii (Socjalistyczna Republika Rumunii)
• Order Zwycięstwa Socjalizmu (Socjalistyczna Republika Rumunii)
• Wstęga Orderu Orła Azteckiego (Meksyk)
• Krzyż Wielki Legii Honorowej (Francja)
• Wstęga Orderu Chryzantemy (Japonia)
• Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (Grecja)
• Wielka Wstęga z Łańcuchem Orderu Nilu (Egipt)
• Order Za Zasługi (Syryjska Republika Arabska)

Upamiętnienie, spuścizna i ocena

Spory dotyczące osoby Todora Żiwkowa i jego rządów nie ustają w Bułgarii do dziś. Dla jednych pozostaje wielkim i pragmatycznym przywódcą, dla innych zaś dyktatorem.

7 września 2001, z okazji 90. rocznicy urodzin Todora Żiwkowa, odsłonięto jego pomnik w Prawecu, gdzie się urodził. W tym samym mieście znajduje się również poświęcone jego osobie muzeum założone w 2002^[17]. W 2011 w mieście Nesebyr pojawił się billboard z okazji stulecia urodzin Żiwkowa^[18][19].

Coroczne obchody urodzin byłego bułgarskiego przywódcy cieszą się od lat niesłabnącą popularnością^[20][21][22]. W 2013 we wsi Odarne odsłonięto kolejny pomnik byłego premiera^[23]. Do dorobku i dziedzictwa rządów Todora Żiwkowa odwołuje się Bułgarska Partia Socjalistyczna.

Również wśród zwykłych Bułgarów rośnie poziom nostalgii i sympatii do jego osoby. Według sondażu z 2014 - 55% badanych respondentów pozytywnie oceniło dorobek Żiwkowa^[24]. W 2019 pozytywny stosunek do byłego przywódcy wyraziło 45% badanych^[25].

Przypisy

Bibliografia

• Wasilewski T.: Historia Bułgarii. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988 ISBN 83-04-02466-7.