Tomasz Janiszewski

Tomasz Wiktor Janiszewski

Data i miejsce urodzenia	21 maja 1867 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	23 lipca 1939 Brok, Polska
Doktorat	1896 – nauki lekarskie Uniwersytet Jagielloński
Minister Zdrowia Publicznego
Poprzednik	Witold Chodźko
Następca	Witold Chodźko
Odznaczenia

Tomasz Wiktor Janiszewski (ur. 21 maja 1867 w Warszawie^[1], zm. 23 lipca 1939 w Broku) – polski lekarz, docent higieny społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego. Od 16 stycznia 1919 do 9 grudnia 1919 był ministrem zdrowia publicznego w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego. Naczelny lekarz miejski w Krakowie, zwolennik eugeniki.

Okres nauki

Syn Tomasza i Marii z Rostafińskich^[1]. W 1886 rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Po trzech latach przeniósł się na Uniwersytet Moskiewski, a po roku studiów został aresztowany, gdyż w czasie rewizji znaleziono w jego mieszkaniu nielegalne broszury i osadzony w więzieniu na Butyrkach. Po kilku tygodniach zwolniony, pozbawiony jednak został prawa studiowania w jakimkolwiek uniwersytecie w Rosji.

W 1890 wyjechał za granicę i studiował dalej medycynę na uniwersytetach w Bernie, Fryburgu, Zurychu i Wiedniu. W Bernie specjalizował się w chemii fizjologicznej. W 1892 wyjechał na pół roku do Fryburgu, aby kształcić się w bakteriologii. Tam wykonał pod kierunkiem Maxa Schotteliusa swoją pierwszą pracę naukową, wydrukowaną w 1893 w „Münchener Medizinische Wochenschrift”, pt. „Übergang der Typhusbaccillen von der Mutter auf den Fötus”. Z Fryburga przeniósł się do Zurychu, gdzie jeszcze jako student otrzymał w 1892 rządową posadę chemika w szpitalu kantonalnym i asystenta chemika w uniwersyteckiej klinice chorób wewnętrznych. Po pół roku wyjechał na studia do Francji, Anglii, Irlandii i Austrii. W Wiedniu specjalizował się w anatomii i embriologii.

W 1894 przybył do Krakowa, został asystentem w Zakładzie Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w 1896 otrzymał w Uniwersytecie Jagiellońskim dyplom doktora wszech nauk lekarskich.

Praca naukowa i zawodowa (Zakopane, Lwów)

W 1896 przeniósł się ze względu na zły stan zdrowia do Zakopanego, gdzie objął stanowisko lekarza klimatycznego i gminnego oraz był specjalistą chorób płuc. Na tym stanowisku energicznie współdziałał przy planowaniu i wykonywaniu urządzeń kanalizacyjnych i wodociągowych projektowanych jego kosztem przez inżynierów z Wiednia. Zorganizował w Zakopanem służbę dezynfekcyjną, opracował przepisy dotyczące zwalczania gruźlicy w uzdrowiskach. Przedmiotem jego starań było zbudowanie szpitala w Zakopanem. Urządził na własny koszt prowizoryczny szpitalik o 12 łóżkach, którego był kierownikiem w latach 1899–1904.

Z jego inicjatywy powstało w Zakopanem Towarzystwo Lekarskie pod nazwą Sekcja Zakopiańska Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich oraz Polskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze. Był współzałożycielem i przeważnie finansował czasopismo „Przegląd Zakopiański”^[2].

W Zakopanem poznał Stefana Żeromskiego, który – według Jana Majdy – uczynił go prototypem głównego bohatera powieści Ludzie bezdomni – Tomasza Judyma^[3].

Działalność Janiszewskiego zwalczała część górali, członków rady gminnej, wójt Zakopanego Andrzej Chramiec, a także miejscowa inteligencja. W jego obronie stanął wówczas Stanisław Witkiewicz w broszurze pt. Bagno.

W 1908 przeniósł się do Lwowa i założył na jego terenie pierwszą poradnię przeciwgruźliczą i jedną z pierwszych na ziemiach polskich.

Praca naukowa i zawodowa (Kraków)

W kwietniu 1909 został mianowany naczelnym lekarzem miejskim w Krakowie. W ciągu 17 lat swego urzędowania zreorganizował miejski urząd zdrowia, powiększył liczbę lekarzy miejskich, opracował ogólne przepisy zwalczania chorób zakaźnych, założył miejską pracownię bakteriologiczną, udoskonalił prowadzenie statystyki lekarskiej, zorganizował pierwsze w Polsce ambulatorium dentystyczne dla dzieci szkół powszechnych. Urządził zakład dezynfekcyjny i dezynsekcyjny. Z jego inicjatywy powstały w Krakowie nowe zakłady sanitarne na Prądniku Białym, m.in. barakowe sanatorium dla chorych gruźliczych na 120 łóżek. Zorganizował ogrody robotnicze, które w czasie pierwszej wojny światowej służyły jako półkolonie letnie dla dzieci. Założył też Krakowskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze i był dwukrotnie prezesem Krakowskiego Towarzystwa Lekarskiego. W 1915 został mianowany docentem higieny społecznej w UJ. W tym samym roku był wiceprezesem Krakowskiego Towarzystwa Ratunkowego.

Działalność polityczna

Członek Komitetu Obywatelskiego Polskiego Skarbu Wojskowego w sierpniu 1914 roku^[4]. Zastępca przewodniczącego Oddziału Sanitarnego Departamentu Wojskowego Sekcji Zachodniej Naczelnego Komitetu Narodowego w 1914 roku^[5].

Od stycznia 1919 był z ramienia PSL „Piast” ministrem zdrowia publicznego w gabinecie Paderewskiego aż do jego upadku. Założył kilka państwowych zakładów badawczych na zakupionym z jego inicjatywy gruncie w Warszawie przy ulicy Chocimskiej. Były to zakłady: epidemiologiczny, farmaceutyczny, badania wody, wyrobu surowic i szczepionek, badania środków spożywczych. Później, po dobudowaniu Szkoły Higieny, zakłady te otrzymały wspólną nazwę Państwowego Zakładu Higieny. Zorganizował masowe dożywianie dzieci w Polsce, a akcja ta objęła 1 300 000 młodzieży.

Odgrywał kluczową rolę w propagowaniu działań i metod eugenicznych, a także badał zagadnienia ludnościowe. Oceniał, że zadania administracji sanitarnej z obszaru policyjno-sanitarnego przechodziły na teren higieny społecznej, higieny ras i polityki ludnościowej. Domagał się również prowadzenia na szeroką skalę polityki populacyjnej i przeciwstawiał się podejmowaniu działań, które mogły mieć skutki dysgeniczne.

Innymi osobami, które należąc do ruchu eugenicznego, pełnili funkcje ministerialne, byli: Witold Chodźko, Leon Wernic, Stefan Kramsztyk, Edward Loth.

W wyborach samorządowych z maja 1939 uzyskał mandat radnego Rady Miasta Lwowa startując z Listy Katolicko-Narodowej^[6].

Praca naukowa i zawodowa (Kraków)

Po złożeniu urzędu ministra wrócił na stanowisko naczelnego lekarza miejskiego w Krakowie i docenta higieny społecznej. Wykładał także higienę w Akademii Górniczo-Hutniczej i higienę szkolną na Studium Pedagogicznym UJ oraz w Wyższym Studium Handlowym. Jako naczelny lekarz miejski przebudował gruntownie, przy pomocy funduszu Rockefellera, poradnię przeciwgruźliczą i urządził poradnię dla osesków i matek ciężarnych. Podjął na nowo dożywianie dzieci i uruchomił łaźnie miejskie. Założył w Krakowie Towarzystwo Higieniczne. W 1925 przeszedł na emeryturę.

Praca naukowa i zawodowa (Warszawa)

W 1930 objął katedrę higieny na Uniwersytecie Warszawskim jako profesor zwyczajny. W 1933 został jako delegat Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego członkiem Najwyższej Rady Zdrowia.

Zmarł w Broku i został pochowany na tamtejszym cmentarzu^[7].

Wybrane publikacje

Ogłosił drukiem przeszło sto publikacji naukowych, m.in.:

• Miejskie ogrody dzielnicowe (1914),
• Polskie Ministerstwo Zdrowia Publicznego (Zadania, zasady organizacji i zakres działania zarządu spraw zdrowotnych w Państwie Polskiem) (1917),
• Zwalczanie tyfusu plamistego i masowe oczyszczanie ludności (1919),
• Do czego dążyć powinien ruch ludowy (1923),
• Sprawy zdrowia publicznego wobec reformy administracji (1926),
• Społeczna walka z gruźlicą za granicą i w Polsce (1927),
• Zarys higieny szkolnej dla lekarzy, nauczycieli i studentów (1930),
• Wojna obronna ze stanowiska eugeniki (1932),
• Polska idea państwowa a polityka populacyjna (1933),
• Obalenie legendy o rzekomej oszczędności, uzyskanej jakoby wskutek zniesienia Ministerstwa Zdrowia Publicznego (1935),
• Sprawozdanie z międzynarodowego zjazdu dla naukowego badania zagadnień ludnościowych, odbytego w Berlinie w czasie od 26 VIII do 1 IX.1935 (1935),
• O potrzebie reaktywowania Ministerstwa Zdrowia Publicznego ze względu na konieczną oszczędność i na obronę państwa (1936).

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)^[8]
• Odznaka Honorowa Czerwonego Krzyża II stopnia (1915)^[9]

Upamiętnienie

Został patronem ulicy w Krakowie w Dzielnicy XVI Bieńczyce, w osiedlu Józefa Strusia^[10].

Przypisy

Bibliografia

• Ferdynand Hoesick, Legendowe postacie zakopiańskie, Warszawa 1959.
• Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, Kraków 1928.
• Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. nauk. Jacek Majchrowski, Warszawa 1994.

Linki zewnętrzne

• Janiszewscy – audycja Rody uczone, nadana w programie BIS Polskiego Radia S.A. w sierpniu 2001, opublikowana w miesięczniku Forum Akademickie w 2003.
• Dzieła Tomasza Janiszewskiego w bibliotece Polona