Tomasz Tatar

Tomasz Tatar, zwany Tatarem Myśliwcem (około 1810 – około 1880^[1][2] lub 1788 – 13 VII 1858^[3]) – myśliwy i zbójnik tatrzański^[1].

Życiorys

Informacje o życiu Tomasza Tatara są skąpe i szczątkowe, do tego stopnia, że rozbieżność podawanych dat jego urodzenia i zgonu przekracza dwie dekady; istnieje także możliwość, że w istocie miał na imię Szymon, a Tomasz („Tomcik”) był jedynie przydomkiem^[4]. Używano w stosunku do niego również określeń „Polowac” i „Ropsic”^[1].

Tatar Myśliwiec pochodził ze Skibówek w zachodniej części Zakopanego^[4]. Uciekł z wojska austriackiego^[5] lub przed poborem do wojska^[1] około 1835 roku^[1][6] (co wspierałoby późniejszą datę urodzenia) lub w okresie wojen napoleońskich^[7] (co potwierdzałoby datę wcześniejszą). Od tego czasu żył samotnie w górach. Z innymi zbójnikami utrzymywał stosunki rzadkie i ostrożne^[5][7]. Z obawy przed odpowiedzialnością prawną grożącą bliskim dezerterów rodzina (z wyjątkiem bratanka Szymona) wkrótce zerwała z nim kontakty^[1][5][6].

Niekiedy podawano, że Tatar Myśliwiec nie był właściwie zbójnikiem, gdyż nie napadał na ludzi, ograniczając się do polowań i handlu wymiennego^[5][8], ale prawdopodobnie nie jest to prawdą^[1][2][7]. Według legendy miał dokładnie raz w życiu zabić człowieka, mianowicie harnasia, który próbował narzucić swoje rządy ludziom gór^[5], źródła jednak wymieniają liczne przypadki, w których ranił i zabijał^[5][7]. Zbójował przede wszystkim na Orawie, wyłącznie w pojedynkę^[1], i budził tam niemały postrach^[9]. Michał Jagiełło określił go kompromisowo jako „poniekąd zbójnika”^[4].

Zamek Orawski, z którego Tomasz Tatar dwukrotnie uciekał

Jedna z najbardziej znanych opowieści o Tomaszu Tatarze opisuje przypadek, w którym ten, przebywając na Orawie (prawdopodobnie we wsi Sucha Góra^[9]), został wydany władzom przez kochankę (którą dla zemsty próbował zabić nożem, ale jedynie niegroźnie zranił)^[7] lub przez karczmarza^[5][6][9]. Myśliwiec jadł kolację w oberży, dla niepoznaki przebrany za Żyda^[9] – jako jeden z nielicznych zbójników prawdopodobnie nie przejawiał tendencji antysemickich^[4]. Wówczas budynek został otoczony przez kilkudziesięcioosobowy oddział austriacki. Gdy dowódca oddziału wszedł do środka, Myśliwiec zranił go ciężko ciupagą w twarz i trwale okaleczył. Następnie, korzystając z zapadających ciemności, odwrócił uwagę oblegających, rzucając przez okno płaszczem^[5] lub karczmarzem^[9], i w ogólnym rozgardiaszu wymknął się z budynku. W walce odniósł ranę w udo, co według legendy nie przeszkodziło mu – gdy poszukujący rozeszli się po okolicy – wrócić i dokończyć kolację^[5][6][7].

W tych okolicach ukrywał się Tatar Myśliwiec. Dolinka Kwaśna i Bobrowiec widziane z Przełęczy pod Osobitą

Źródła są zgodne co do tego, że Tomasz Tatar dwukrotnie został schwytany przez Austriaków^{[1][2][5][6][7]}. W jednym z tych przypadków zaraz po pojmaniu wymierzono mu karę podobną do praszcząt^[7]. Raz uciekł z Zamku Orawskiego, przepiłowując kratę i skacząc przez okno^[5][7] lub wymykając się w przebraniu wartownika^[9]. Drugi raz wydostał się (prawdopodobnie także z Zamku Orawskiego^[1][5], choć być może z lochów w Dolnym Kubinie^[4]) innym sposobem: gdy strażnik zapomniał zamknąć celę, bezksiężycową nocą skuty kajdanami zbójnik wyszedł, niosąc współwięźnia na ramionach i wydając przerażające dźwięki. Straż nie zatrzymała ogromnego, niewyraźnego stwora z obawy, że ma do czynienia ze zjawiskiem nadprzyrodzonym^[5][6][7]. Niewątpliwie działo się to przed rokiem 1868, kiedy Zamek Orawski utracił funkcje więzienne i został przekształcony w muzeum^[10].

Dla uniknięcia władz Tatar Myśliwiec korzystał z pewnej liczby odkrytych przez siebie ustronnych kryjówek górskich. Chował się w grocie Kuhnia w Dolince Kwaśnej, na stokach Bobrowca, a także w okolicach Osobitej. Z jego kryjówek w okresie powstania chochołowskiego korzystał gościnnie Sabała, a kilka lat wcześniej Maciej Sieczka^[1]. W przeżyciu w surowym górskim klimacie pomagali mu niektórzy bacowie, którym w zamian nie łupił stad owiec, a nawet pomagał je chronić przed drapieżnikami^[7]. Z powodzeniem polował na niedźwiedzie, wilki, dziki i głuszce. Ze względu na swoje zrozumienie natury zwierząt, był uważany za najlepszego myśliwego w całej okolicy^[8].

Tomasz Tatar był niewielkiego wzrostu, ale mocnej postury. Zdaniem Wojciecha Brzegi, był „więcej do rysia jak do niedźwiedzia podobny”. Odznaczał się niespotykaną wytrzymałością i nikt nie potrafił doścignąć go w biegu; skakał także niezwykle sprawnie^[5][8]. Był bezdzietny^[3], jakkolwiek w przypadku zbójnika taką informację należy traktować z ostrożnością.

Śmierć i upamiętnienie

Tatar Myśliwiec spędził jako samotny zbójnik około 40–50 lat. Teresa Gąsienica Brzega (matka Wojciecha Brzegi), która znała go prawdopodobnie w szóstej dekadzie XIX wieku, wspominała go jako „starego, ale jeszcze zdrowego i przy sile”^[8].

Zbliżając się do siedemdziesiątego roku życia, dotknięty postępującą ślepotą i ciężką chorobą płuc, Tomasz Tatar powrócił do domu rodzinnego i zamieszkał z bratem^[1][5][7]. Wymiar sprawiedliwości nie ścigał go już: po zejściu z gór starzec przeżył jedynie kilka miesięcy. Według legendy umarł z ciupagą w rękach w czasie pierwszej wiosennej burzy^[5], co byłoby sprzeczne z podawaną niekiedy datą zgonu 13 lipca. W roku 1881 August Wrześniowski opisywał go jako „niedawno zmarłego”^[6], co nie rozstrzyga daty zgonu, gdyż Wrześniowski określał także Wojciecha Gała z Olczy „zmarłym przed kilku laty”, gdy w istocie były to 22 lata^[11]. Nic nie wiadomo o tym, aby zachował się grób zbójnika^[1].

Tomasz Tatar jest uwieczniony w dziełach Stanisława Witkiewicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Walerego Eljasza-Radzikowskiego; prawdopodobnie był także pierwowzorem postaci uwięzionego zbójnika w Popiołach Stefana Żeromskiego^[4]. Zapamiętane zostały słowa Sabały „Nad Tatara, nad Myśliwca polowaca więksego nimas w całyk Tatrak”. W zbiorach Muzeum Tatrzańskiego znajduje się jedyna zachowana autentyczna rzeźba zbójnika, pochodząca z Zuberca i datowana na okolice 1830 roku. Według tradycji przedstawia ona Tatara Myśliwca^[5].

Bratanek

To nie jest Tomasz Tatar. Portret Szymona Tatara starszego autorstwa Leona Wyczółkowskiego

Z uwagi na niedobór zachowanych informacji o życiu Tomasza Tatara bywa on często mylony w źródłach z Szymonem Tatarem starszym, znanym myśliwym i przewodnikiem tatrzańskim, dla którego był stryjem. Gdzieniegdzie postaci te są błędnie łączone w jedną, bądź też mylnie przyjmuje się, że Tomasz Tatar był postacią legendarną, a informacje o nim zostały zaczerpnięte z życiorysu Szymona Tatara^[5]. Z drugiej strony, wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera „Ostatni” bywa błędnie uważany za poświęcony Tatarowi Myśliwcowi, podczas gdy w istocie jest dedykowany jego bratankowi^[1]. Wydaje się prawdopodobne, że Tomasz Tatar wywarł znaczący wpływ na młodego Szymona Tatara; przewodnik twierdził, że jedynie dzięki przestrogom stryja nie został zbójnikiem^[6][8]. Trudno jednak powiedzieć coś więcej o ich relacjach z powodu zasadniczej wątpliwości: różnica wieku pomiędzy nimi według różnych źródeł mogła wynosić od 16 do 44 lat.

Przypisy