Tone (1907)

Tone

Klasa	krążownik pancernopokładowy
Typ	pojedynczy okręt
Historia
Stocznia	Arsenał w Sasebo
Położenie stępki	17 listopada 1905
Wodowanie	24 października 1907
Dai-Nippon Teikoku Kaigun
Wejście do służby	15 maja 1910
Wycofanie ze służby	1 kwietnia 1931
Los okrętu	zatopiony jako okręt-cel 30 kwietnia 1933
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	3760 ts (standardowa) 4978 t (pełna)
Długość	113,8 m
Szerokość	14,4 m
Zanurzenie	5,1 m
Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 15 000 KM, 16 kotłów, 2 śruby
Prędkość	23 węzły
Zasięg	7400 Mm przy 10 w.
Uzbrojenie
2 działa 152 mm (2 × I) 10 dział 120 mm (10 × I) 2 działa 76 mm (2 × I) 2 km 3 wt 457 mm (3 × I) – stan początkowy
Opancerzenie
pokład: 38–76 mm wieża dowodzenia: 102 mm wyrzutnie torpedowe: 38 mm maski dział: 25 mm
Załoga	370–401

Tone (利根) – japoński krążownik pancernopokładowy z okresu I wojny światowej, klasyfikowany jako krążownik II klasy. Zbudowany w Japonii, do służby we flocie cesarskiej wszedł w 1910 roku. Pozostał jedynym okrętem swojego typu. Był pierwszym krążownikiem skonstruowanym w Japonii i ostatnim krążownikiem japońskim napędzanym tłokowymi maszynami parowymi. Pozwalały mu one na rozwinięcie prędkości do 23 węzłów. Główne uzbrojenie tego okrętu stanowiły dwa działa kalibru 152 mm i dziesięć dział kalibru 120 mm. Uczestniczył w działaniach I wojny światowej, między innymi podczas oblężenia Tsingtau, a następnie w służbie patrolowej. W latach 20. stacjonował na wodach chińskich. Został wycofany ze służby w 1931 roku, po czym zatopiony w 1933 roku jako okręt-cel. Taką samą nazwę, pochodzącą od rzeki Tone, nosił następnie inny krążownik z czasów II wojny światowej.

Projekt i budowa

W związku z rozpoczęciem przez Japonię wojny z Rosją, w marcu 1904 roku parlament Japonii uchwalił dodatkowy wojenny program budowy okrętów^[1][a]. Przewidziano w nim m.in. budowę jednego krążownika pancernopokładowego, tymczasowo oznaczonego jako krążownik II klasy „A”^[b]. 20 września 1905 roku otrzymał nazwę „Tone”, od rzeki płynącej na wyspie Honsiu^[c]. Budowę zlecono Arsenałowi Marynarki w Sasebo (Sasebo Kaigun Kōshō), przy czym był on pierwszym dużym okrętem zbudowanym w tej stoczni^[2]. Był również pierwszym krążownikiem zaprojektowanym w Japonii, aczkolwiek na bazie konstrukcji zagranicznej^[2]. Jego projektantem był główny inspektor konstrukcji okrętów Motoki Kondō z Departamentu Technicznego Marynarki, który swój projekt oparł na wcześniejszym szybkim krążowniku „Yoshino”, zbudowanym w Wielkiej Brytanii^[2]. „Tone” pozostał zarazem ostatnim japońskim krążownikiem, na którym zastosowano tłokową maszynę parową, gdyż w kolejnym typie Chikuma zastosowano już turbiny parowe^[3]. Cechą odróżniającą okręt od wcześniejszych konstrukcji, z dziobnicą taranową, był dziób kliprowy, który tworzyły wygięte burty, nadające dziobowi kielichowaty kształt, zmniejszające zalewanie pokładu^[4][d]. Rozwiązanie to w późniejszych latach stosowano również na innych japońskich okrętach. W stosunku do pierwowzoru zmieniono także całkowicie formę rufy^[5].

Stępkę pod budowę okrętu położono już po zakończeniu działań wojennych 17 listopada 1905 roku^[6][e]. Budowa przedłużała się z powodów finansowych oraz małego doświadczenia stoczni w budowie okrętów tej wielkości^[2]. Wodowanie nastąpiło 24 października 1907 roku, wejście do służby 15 maja 1910 roku^[7][f]. Klasyfikowany był oficjalnie jako krążownik II klasy (nitō jun’yōkan; o wyporności poniżej 7000 ton)^[8].

Planowano budowę drugiego okrętu tego typu, ale zrezygnowano z jego zamówienia z powodów finansowych^[9]. Rozwinięciem typu Tone stał się natomiast typ Chikuma^[10].

Opis

Uzbrojenie

Typowo dla krążowników tej wielkości budowanych w tym czasie na świecie, „Tone” posiadał mieszaną artylerię główną, składającą się z dwóch pojedynczych dział kalibru 15 cm Typ 41 i dziesięciu dział kalibru 12 cm Typ 41. Działa były rozmieszczone również typowo, na pojedynczych podstawach osłoniętych maskami: po jednym dziale 15 cm na pokładzie dziobowym i rufowym oraz po pięć dział 12 cm na każdej z burt na śródokręciu^[3]. Według części publikacji, wkrótce po wejściu do służby zdjęto dwa działa 12 cm z uwagi na ciasnotę na pokładzie^[11] – przy tym źródła z epoki wskazują, że pierwotnie okręt nosił 12 dział tego kalibru^[12]. Teoretycznie na wprost do przodu i do tyłu mogło strzelać po jednym dziale 15 cm i dwa działa 12 cm, salwę burtową stanowiły oba działa 15 cm i pięć 12 cm^[12].

Pierwsze z wymienionych dział miały rzeczywisty kaliber 152,4 mm (początkowo oznaczany oficjalnie jako 6 cali, a od 1917 roku jako 15 cm) i długość lufy 45 kalibrów (L/45)^[13][g]. Kąt podniesienia lufy tych dział wynosił do +18°, co pozwalało na osiągnięcie donośności do 14 800 m (dane dla krążowników typu Chikuma)^[14]. Masa pocisków wynosiła 45,4 kg^[15]. Działa kalibru 120 mm (początkowo oznaczanego jako 4,7 cala, a od 1917 roku jako 12 cm) miały lufę o długości 40 kalibrów (L/40)^[13]. Masa pocisków wynosiła 20,4 kg^[16].

Uzbrojenie pomocnicze stanowiły dwa działa kalibru 76,2 mm (oznaczanego jako 3 cale lub 8 cm) Typ 41 umieszczone na burtach, po obu stronach komina nr 1^[17]. Ich długość lufy wynosiła L/40^[18]. W latach 20. działa te zamieniono na dwa działa przeciwlotnicze 8 cm (76,2 mm) Typ 3^[9]. Długość lufy wynosiła 40 kalibrów, kąt podniesienia od -5° do +75°, maksymalna donośność 10 800 m i skuteczny pułap 5300 m^[19]. Masa ich pocisków wynosiła 5,99 kg, a szybkostrzelność do 13 strz./min^[19]. Uzbrojenie uzupełniały dwa karabiny maszynowe kalibru 6,5 mm Maxim^[20].

Okręt miał ponadto trzy stałe nadwodne wyrzutnie torped kalibru 45 cm z sześcioma torpedami Typ 44^[20]. Rzeczywisty kaliber wynosił 18 cali (457 mm)^[3]. Umieszczone były w kadłubie w części rufowej: jedna skierowana do tyłu, strzelająca przez stewę rufową i dwie skierowane na burty^[3]. Torpedy, o długości 5,39 m, przenosiły 110 kg materiału wybuchowego i miały zasięg 4 km przy prędkości 35 węzłów lub 8 km przy 26 węzłach (wersja Typ 44 Nr 2)^[21].

Do walki nocnej okręt miał 4 reflektory średnicy 90 cm Siemens-Schuckert, po dwa na mostku i rufowym mostku^[3].

Opancerzenie

Opancerzenie kadłuba było typowe dla krążowników pancernopokładowych. Główną ochronę stanowił wewnętrzny pokład pancerny, o trapezowym przekroju poprzecznym, umieszczony w rejonie linii wodnej. Boczne skosy pokładu, nachylone pod kątem 30°, dochodziły do burt, a nad nimi wzdłuż burt były zasobnie węglowe, zwiększające osłonę^[22]. Pokład pancerny najgrubszy był w centralnym odcinku o długości 66,75 m, chroniącym przede wszystkim siłownię^[22]. Wykonany był z „miękkiej” stali o grubości do 38 mm, a dodatkowo na skosach, na szerokości 2,6 m, była druga warstwa stali niklowej o grubości 38 mm, dająca łączną grubość 76 mm^[3].

Ponadto, opancerzone płytami z pancernej stali Kruppa o grubości 102 mm było cylindryczne stanowisko dowodzenia w nadbudówce dziobowej^[20]. Dodatkowo przedziały wyrzutni torpedowych na burtach i rufie były z boków chronione pancerzem ze stali Kruppa grubości 25,4 mm (na poszyciu burt grubości 12,7 mm stali)^[23]. Według niektórych publikacji, opancerzenie grubości 25 mm miały też maski dział^[11]. Ogółem opancerzenie miało masę 458 ton (11,16% wyporności normalnej)^[23].

Opis ogólny

„Tone” w 1911 r. w Portsmouth

Krążownik „Tone” miał sylwetkę uważaną za ładną, której wyróżniającymi elementami był silnie wygięty kliprowy dziób, rufa z dużym nawisem oraz trzy wysokie pochylone kominy i pochylone maszty^[5]. Typowo dla krążowników tego okresu, kadłub miał podniesiony pokład dziobowy i rufowy, z podwyższonym nadburciem między nimi na śródokręciu, a nadbudówki były zredukowane do minimum. Na pokładzie dziobowym było umieszczone działo dziobowe 15 cm, dalej krótka, niewielka nadbudówka, ze skrzydłami mostka, a za nią maszt dziobowy. Po obu stronach masztu na pokładzie dziobowym umieszczone były działa kalibru 12 cm, które mogły strzelać w kierunku dziobu^[24]. Za uskokiem pokładu na śródokręciu znajdowały się w równych odstępach trzy pochyłe kominy, a dalej maszt rufowy^[24]. Maszty były pochylone, rozbudowane, ze stengami i rejami^[24]. Na pokładzie górnym na śródokręciu rozmieszczone były na każdej z burt, za obniżonymi nadburciami, po cztery działa kalibru 12 cm^[24]. Dzięki wcięciom ścian rufówki, ostatnie działa mogły strzelać w kierunku rufy^[24]. Na pokładzie rufówki znajdowała się mała nadbudówka z rufowym mostkiem i platformą reflektorów, a dalej rufowe działo 15 cm^[24]. Okręt przenosił na śródokręciu, po bokach kominów 9 łodzi różnej wielkości^[23][24]. Załoga liczyła 370–401 osób^[9].

Konstrukcja kadłuba i wymiary były zbliżone do krążownika „Yoshino”, z różnicą w postaci zastosowania odmiennego dłuższego dziobu (wystającego na 4,9 m od przedniego pionu) i dłuższej rufy z dużym nawisem, całkowicie zmieniających sylwetkę okrętu^[5]. Burty były natomiast lekko nachylone do wewnątrz, podobnie jak na poprzedniku^[24]. Stosunek długości do szerokości wynosił 7,92:1^[20]. Okręt miał długość całkowitą 122,83 m, na linii wodnej 113,84 m, a między pionami 109,73 m^[20]. Szerokość maksymalna wynosiła 14,38 m, a średnie zanurzenie sięgało 5,08 m^[20]. Wyporność normalna projektowa wynosiła 4100 ts (długich ton), rzeczywista wyporność normalna była zbliżona – 4113 ts^[20][h]. Wyporność standardowa wynosiła 3760 ts, a wyporność pełna 4978 t (4900 ts)^[9]. Kadłub wykonany był głównie ze zwykłej stali konstrukcyjnej^[3]. Według źródeł z epoki, dzielił się na 15 poprzecznych przedziałów wodoszczelnych^[12]. Wysokość metacentryczna wynosiła 0,78 m^[20].

Napęd

„Tone” pod parą

Napęd okrętu stanowiły dwie pionowe czterocylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy projektowej 15 000 shp przy 160 obr./min, produkcji stoczni w Sasebo^[3]. Cylindry miały średnice: 89 cm, 132 cm i dwa po 150 cm, oraz skok tłoka 84 cm^[3]. Napęd przekazywany był bezpośrednio na dwa wały śrub. Prędkość projektowa wynosiła 23 węzły; podczas prób, przy wyporności 4103 ts, okręt rozwinął prędkość 23,368 węzła i moc siłowni 15 215 shp^[23]. Okręt miał siłownię w układzie liniowym: trzy przedziały kotłowni (na długości 37,8 m), a za nimi przedział maszynowni^[3].

Parę dostarczało 16 wodnorurkowych kotłów parowych typu Miyabara o ciśnieniu 15,9 at^[3]. W pierwszej kotłowni były cztery kotły, w drugiej i trzeciej po sześć. Umieszczone były centralnie obok siebie, każda grupa odprowadzała spaliny do jednego komina^[3]. Kotły mogły być opalane węglem lub paliwem płynnym; zapas paliwa wynosił 124 tony oleju napędowego i 903 tony węgla^[3]. Według projektu okręt miał uzyskiwać zasięg 7400 Mm przy prędkości 10 węzłów^[9]. Masa siłowni stanowiła ogółem 1059 ton – 25,8% wyporności^[23]. Ster był pojedynczy (o powierzchni 13,47 m²)^[23].

Służba

„Tone” w 1918 roku

Po wejściu do służby, 15 lipca 1910 roku „Tone” został przydzielony do japońskiej 1. Floty, a od 1 grudnia 1910 roku do 2. Floty^[3]. Pierwszą misją okrętu był udział w uroczystościach w Wielkiej Brytanii z okazji koronacji króla Jerzego V i rewii morskiej w Spithead 24 czerwca 1911 roku, wraz z krążownikiem pancernym „Kurama”^[3]. Po wybuchu I wojny światowej „Tone” w 1914 roku wziął udział w oblężeniu Tsingtau; między innymi, 28 sierpnia 1914 roku korygował przez radio ostrzał bazy przez pancerniki^[25]. Od 18 sierpnia 1914 roku do 13 grudnia 1915 roku był okrętem flagowym 2. Flotylli (Eskadry) Niszczycieli 2. Floty, a od 12 grudnia 1916 roku do jej rozwiązania 7 lutego 1917 roku – okrętem flagowym 1. Flotylli Niszczycieli 1. Floty^[26].

Następnie krążownik przydzielono do japońskiej 3. Floty^[11]. Pełnił służbę patrolując i ochraniając szlaki żeglugowe na Oceanie Indyjskim i w rejonie Holenderskich Indii Wschodnich^[11].

Pod koniec wojny, od 25 kwietnia 1918 roku do 31 marca 1919 roku „Tone” był okrętem flagowym ponownie zorganizowanej 1. Eskadry (Flotylli) Niszczycieli 1. Floty (zastąpiony następnie przez „Tatsuta”)^[26]. Od 1 kwietnia 1924 roku do 31 stycznia 1925 roku i ponownie od 1 grudnia tego roku służył reprezentując interesy japońskie na wodach Chin, w ujściu Jangcy w rejonie Szanghaju, w składzie 1. Eskadry Wydzielonej^[23]. W skład tej eskadry wchodził do 30 listopada 1929 roku, kiedy wycofano go do rezerwy czwartego stopnia w Sasebo^[23]. Okręt skreślono z listy floty 1 kwietnia 1931 roku i przekształcono na hulk pod oznaczeniem Haikan Nr 2^[10]. 30 kwietnia 1933 roku został zatopiony jako okręt-cel bombami 30 kg przez lotnictwo japońskie w rejonie wyspy Amami Ōshima, służąc przed tym jako cel dla krążowników 5. Eskadry: „Aoba”, „Kinugasa” i „Kako”^[27].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Robert Gardiner, Randal Gray (red.): Conway’s All The World’s Fighting Ships 1906-1921. Londyn: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Jane’s Fighting Ships of World War I. Wyd. reprint 2001. Londyn: Random House Group, 1919. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
• Hansgeorg Jentschura, Dieter Jung, Peter Mickel: Warships of the Imperial Japanese Navy, 1869–1945. Wyd. IV (1986). Naval Institute Press, 1977. ISBN 0-87021-893-X. (ang.).
• Fiodor Lisicyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza / Eksmo, 2015. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).
• Eric Lacroix, Linton Wells: Japanese Cruisers of the Pacific War. London: Chatham Publ, 1997. ISBN 1-86176-058-2. OCLC 222107331. (ang.).
• Oskar Myszor: Cesarstwo Japonii. Tom I. Pancerniki, lotniskowce i krążowniki. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne, 2014, seria: „Okręty Wojenne”. Numer specjalny 47. ISBN 978-83-61069-26-3.