Toruń
miasto na prawach powiatu | |||||
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski | |||||
| |||||
Dewiza: Durabo (Przetrwam) | |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Aglomeracja | |||||
Data założenia | X wiek[1] | ||||
Prawa miejskie | 28 grudnia 1232 | ||||
Prezydent | |||||
Powierzchnia | 115,72 km² | ||||
Wysokość | 34–95 m n.p.m. | ||||
Populacja (30.06.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna | (+48) 56 | ||||
Kod pocztowy | 87-100 do 87-120 | ||||
Tablice rejestracyjne | CT | ||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 | |||||
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||||
53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111 | |||||
TERC (TERYT) | 0463011 | ||||
SIMC | 0982724 | ||||
Hasło promocyjne: Toruń porusza | |||||
Urząd miejski Wały gen. Władysława Sikorskiego 887-100 Toruń | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Toruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba władz samorządowych województwa kujawsko - pomorskiego - marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych[3], a także jednej z najlepszych uczelni w Polsce - Uniwersytetu Mikołaja Kopernika[4]. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego[5] oraz centralnym ośrodkiem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego[6]. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim[7]. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na Pomorzu, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach[8].
Toruń, z liczbą 198 273 stałych mieszkańców, zajmuje 16. miejsce pod względem liczby ludności w Polsce (dane ze spisu powszechnego 2021r.)[9]. Jest dużym ośrodkiem gospodarczym i handlowym oraz ważnym węzłem drogowym i kolejowym. Pod Toruniem działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna[10]. Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny[11]. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc[12]. Toruń jest także siedzibą Garnizonu Toruń, orkiestry wojskowej i kilku jednostek wojskowych[13]. Znajduje się tu 6 konsulatów honorowych[13].
W Toruniu odbywa się szereg krajowych i międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. Motoarena Toruń im. Mariana Rosego, lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego i Arena Toruń, na której w 2021 roku odbyły się 36. Halowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce[14].
W Toruniu swoją siedzibę mają liczne instytucje szczebla wojewódzkiego, m.in. Wojewódzki Urząd Pracy i Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej.
Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku[15]). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego[16], miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu[17]. Miastem posiadającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[18]. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi[19]. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika[20].
W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO[21]. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca[22].
Położenie
Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych[23]:
- ziemi chełmińskiej (od północy)
- Kujaw (od południa)
- ziemi dobrzyńskiej (od wschodu)
Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej[24].
Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw[25].
Środowisko przyrodnicze
Ukształtowanie powierzchni
Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa)[26]. Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty[27].
Klimat
Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta – Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy[28].
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Średnie temperatury w dzień [°C] | 1 | 1 | 6 | 12 | 18 | 21 | 22 | 22 | 18 | 12 | 6 | 2 | 12 |
Średnie temperatury w nocy [°C] | -4 | -4 | -1 | 3 | 8 | 11 | 13 | 12 | 9 | 5 | 1 | -2 | 4 |
Opady [mm] | 27.9 | 25.4 | 22.9 | 30.5 | 48.3 | 68.6 | 81.3 | 58.4 | 40.6 | 27.9 | 35.6 | 35.6 | 513,1 |
Źródło: Weatherbase[29] 17.12.2008 |
Wody
Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Zespół Staromiejski zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych.
W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku[30], natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.
Parki i tereny zielone
Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko Zespołu Staromiejskiego.
W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.
Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły[31] oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:
- Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – Jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
- Park na Bielawach – założony w XVIII wieku
- Ogród Zoobotaniczny – założony został w 1797 roku przez G. Schultza. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych
- Park na Jarze – założony w 2019 roku przy powstającym Osiedlu Jar
Historia
Pierwotna osada, piastowskie Królestwo Polskie i rozbicie dzielnicowe Polski (przed 1228)
Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.
W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku[33].
W państwie krzyżackim (1228–1454)
Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233[34][35] roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego.
W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Pierwotne miasto zajmowało obszar wielkości ok. 500 na 200 metrów. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki[36]. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.
Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy[33]. XIII-XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.
1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.
W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793)
W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną.
Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.
Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody[37]. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (Polacy pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.
W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.[38] do 20 tys. mieszkańców[39]. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.
Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.
Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa)[40].
Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 roku została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.
I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.
W Królestwie Prus (1793–1806)
II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.
W Księstwie Warszawskim (1807–1815)
Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.
Okres zaboru pruskiego (1815–1920)
Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła płynąca Drwęca przez podtoruński Lubicz. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Rychtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre[41].
W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Katowic, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji. Kolejną niezwykle ważną dla Polaków instytucją związaną z miastem było powołane 16 grudnia 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu, grupujące przede wszystkim polskich ziemian i kler katolicki z polskich ziem wcielonych w okresie zaboru niemieckiego do Prus Zachodnich. Na jego czele w latach 1897-1914 stał ks. Stanisław Kujot, wybitny badacz przeszłości Pomorza[42].
Na początku XX w. doszło do nasilenia konfliktu narodowego między Niemcami a Polakami. Przyczyniły się do tego działania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa o stowarzyszeniach, w której zakazano używania języka polskiego na otwartych zebraniach publicznych. Tuż przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez Polskę miasto liczyło 46 tysięcy mieszkańców, w tym 55-60% Niemców (większość z nich w wyniku napływu Niemców podczas zaborów), 38-43% Polaków i ok. 2% Żydów[42]. Zaś powiat toruński znajdujący się w granicach zaboru niemieckiego był zamieszkały w ponad 70% przez Polaków.
Powrót do Polski (1920–1939)
Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz[43].
W 1936 roku policja podczas manifestacji bezrobotnych zabiła robotnika, członka KPP Juliana Nowickiego[44].
II wojna światowa (1939–1945)
7 września 1939 roku do miasta wkroczył Wehrmacht. Dekretem Hitlera Pomorze wraz z Toruniem wcielono do III Rzeszy (Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie). Okupację hitlerowską w mieście cechowały bezwzględne akcje, mające na celu wyniszczenie ludności polskiej.
Jesienią 1939 roku w ramach tzw. Intelligenzaktion okupanci rozpoczęli masowe aresztowania przedstawicieli polskiej elity społecznej i intelektualnej z Torunia i okolicznych miejscowości. W wyniku jednej tylko obławy, przeprowadzonej w dniach 17–21 października, zatrzymano od 600 do 1200 mieszkańców Torunia i powiatu. Aresztantów umieszczano w obozie dla internowanych zorganizowanym na terenie Fortu VII Twierdzy Toruń. Od października do grudnia 1939 roku więźniowie obozu byli masowo rozstrzeliwani przez SS i Selbstschutz w podmiejskim lesie Barbarka. Zamordowano tam co najmniej 600 Polaków[42].
Egzekucje Polaków odbywały się również w żwirowni Olek koło Torunia. Liczba ludności polskiej spadła do ok. 15 tys. (w roku 1938 ok. 78 tys.). W listopadzie 1940 roku założono obóz przesiedleńczy Szmalcówka, a po roku przekształcono go w obóz karno-represyjny. Przeszło przez niego ok. 20 tys. osób, a zginęło ok. 3000 (w tym ok. 400 dzieci). W lipcu 1943 roku obóz został zlikwidowany, a osadzonych skierowano do obozów w Stutthofie i Potulicach[45].
W styczniu 1945 roku ponad 18 tys. żołnierzy hitlerowskich broniło Torunia zmienionego w twierdzę. 23 – 25 stycznia jednostki 70 armii 2 Frontu Białoruskiego otoczyły miasto na którego przedpolach toczono walki. W nocy z 30 na 31 stycznia Niemcy przełamali okrążenie, przebijając się w kierunku Grudziądza. 1 lutego 1945 roku Toruń został zdobyty przez Armię Czerwoną. W walkach o miasto zginęło prawie 2200 jej żołnierzy. Ciała 269 poległych pochowano na skwerze przed dawnym Arsenałem (później część zwłok ekshumowano, a na miejscu mogiły postawiono Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej[46]).
Okres PRL (1945–1989)
Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. 8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę[47]. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego”[47][47].
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu[48].
Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia[49]. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej[50].
W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku.
Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.
Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową[51]. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników[52] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy[51]. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście[53]
Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców.
Toruń po wojnie stał się także ważnym ośrodkiem kulturalnym. Błyskawicznie odradza się życie kulturalne w mieście: już 24 lutego ma miejsce pierwszy seans kinowy po wyzwoleniu a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim[47]. W październiku 1945 roku rozpoczyna działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”[54]. Od 1958 roku rozpoczynają funkcjonowanie coroczne Festiwale Teatrów Polski Północnej[54]. Od 1963 roku rozpoczyna działalność Galeria i Ośrodek Plastyczny Twórczości Dziecka, jedyna tego rodzaju placówka w Polsce[55]. W 1973 roku Książnica Miejska otrzymuje nową siedzibę przy ul. Słowackiego[56]. Ważną rolę kulturotwórczą odgrywa założone w 1976 roku Toruńskie Towarzystwo Kulturalne[56].
W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955-1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957 -1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976)[56].
1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego[57][58].
W latach 1980–1981 Toruń stał się kolebką tzw. struktur poziomych w PZPR. Była to grupa młodych członków partii (głównie wywodzących się z pracowników naukowych Uniwersytetu Toruńskiego), którzy zakładali, że należy zastąpić dotychczasowe zhierarchizowane struktury partii i jej aparat siecią oddolnych demokratycznych komórek partyjnych[59].
Po 1989 roku
Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.
W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa.
W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.
Administracja
Status administracyjny miasta
Okres | Państwo | Zwierzchność | Jednostka administracyjna | Status miasta | Funkcja miasta |
---|---|---|---|---|---|
1807–1815 | Księstwo Warszawskie | Cesarstwo Francuskie | departament bydgoski (Département de Bydgoszcz) | miasto municypalne | siedziba podprefekta (starosty) |
1815–1824 | Królestwo Prus | Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata (starosty) | |
1824–1878 | Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie | Provinz Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata | |
1878–1900 | Cesarstwo Niemieckie | Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata | |
1900–1920 | Cesarstwo Niemieckie | Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder | miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1920–1939 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | miasto wydzielone** | stolica województwa | |
1939–1945 | III Rzesza Niemiecka | Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg | Miasto wydzielone** | powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego | |
1945 luty-kwiecień*** | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Miasto wydzielone** | stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1945–1950 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1950–1952 | Rzeczpospolita Polska | województwo bydgoskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1952–1975 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo bydgoskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1975–1989 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo toruńskie | miasto | stolica województwa | |
1989–1998 | Rzeczpospolita Polska | województwo toruńskie | miasto | stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego | |
od 1999 | Rzeczpospolita Polska | województwo kujawsko-pomorskie | miasto na prawach powiatu | stolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu |
* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu[60]
** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim
*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu
Stan obecny
Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie[61].
Samorząd miejski
Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski[62][63]. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.
Samorząd wojewódzki
Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.
Podział miasta
Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze} wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych[64][65]. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia[65].
Części urzędowe Torunia:
Nazwa jednostki urbanistycznej | Liczba osób zameldowanych na pobyt stały | Liczba osób zameldowanych na pobyt czasowy |
---|---|---|
Chełmińskie Przedmieście | 30947 | 1537 |
Rubinkowo | 22151 | 509 |
Na Skarpie | 21131 | 265 |
Bydgoskie Przedmieście | 20870 | 726 |
Wrzosy | 15746 | 378 |
Mokre | 12697 | 495 |
Stawki | 10917 | 249 |
Podgórz | 10194 | 259 |
Jakubskie Przedmieście | 8677 | 299 |
Stare Miasto | 4714 | 602 |
Bielany | 4196 | 377 |
Bielawy | 3085 | 48 |
Grębocin nad Strugą | 3046 | 79 |
Kaszczorek | 2434 | 33 |
Czerniewice | 2147 | 17 |
Grębocin przy lesie | 1448 | 22 |
Rudak | 846 | 20 |
Starotoruńskie Przedmieście | 174 | 11 |
Katarzynka | 34 | 1 |
Barbarka | 5 | 0 |
Razem | 175459 | 5927 |
Aglomeracja
Toruński Obszar Funkcjonalny
Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce[67].
Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego[68].
Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia
18 czerwca 2021 podpisano porozumienie tworzące Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia.
Demografia
Liczba mieszkańców
Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157[69].
Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.), obecnie następuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest proces eksurbanizacji.
- Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.
Źródła:
Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.
Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.
Struktura demograficzna
Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010[70]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 205 312 | 100 | 110 357 | 53,75 | 94 955 | 46,25 |
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 33 987 | 16,55 | 16 724 | 8,15 | 17 263 | 8,41 |
Wiek produkcyjny (18–65 lat) | 136 311 | 66,39 | 68 551 | 33,39 | 67 760 | 33 |
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 35 014 | 17,05 | 25 082 | 12,22 | 9932 | 4,84 |
Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku[71].
Gminy podmiejskie
Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.
Rozwój terytorialny
Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.
Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina[72].
Sądownictwo
Toruń to ważny i prężny ośrodek prawniczy w Polsce. To na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika kształci się od blisko 70 lat przeszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy i innych, a cały rozległy proces dydaktyczny i naukowy prowadzi na 26 katedrach aktualnie blisko 120 nauczycieli akademickich, w tym 20 profesorów tytularnych, 13 doktorów habilitowanych na stanowisku profesora UMK i 6 doktorów habilitowanych[73].
Polityka
Parlamentarzyści
Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.
Biura poselskie
Posłowie mający biura poselskie w mieście[74][75]:
- Jan Ardanowski – PiS, Zbigniew Girzyński – PiS, Mariusz Kałużny – PiS, Iwona Michałek – Polska Razem, Arkadiusz Myrcha – PO, Tomasz Lenz – PO, Iwona Hartwich – PO, Joanna Scheuring-Wielgus – SLD, Robert Kwiatkowski – SLD, Paweł Szramka – PSL
Biuro Senatorskie w mieście:
Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:
Instytucje wyborcze
W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.
Dyplomacja
Rys historyczny
Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.
W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.
Konsulaty honorowe
Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:
- Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
- Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku[76]
- Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
- Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku[77]
- Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku[78]
- Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku[79]
Ponadto w Torunia działa:
Placówki dydaktyczne
W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej)[81].
Związki i organizacje
Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji[82]:
- Federacja Miast Kopernikowskich, od 1983 roku
- Związek Miast Polskich, od 1992 roku
- Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich, od 1993 roku
- Lokalna Organizacja Turystyczna Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO (siedziba), od 2005 roku
- OWHC – Organizacja Miast Światowego Dziedzictwa, od 1998 roku
- Stowarzyszenie EUROB (Europejski Szlak Gotyku Ceglanego), od 2008 roku
- Związek Miast Nadwiślańskich (siedziba), od 1997 roku
- Międzynarodowy Związek Miast Nowej Hanzy, od 1998 roku
- Regionalna Agencja Poszanowania Energii, od 1998 roku
- Stowarzyszenie Miast, Gmin i Powiatów Dorzecza Drwęcy, od 2003 roku
- Stowarzyszenie Miast Autostrady A1, od 1996 roku
- Lokalna organizacja turystyczna, od 2003 roku
- Stowarzyszenie Zielone Płuca Polski, od 2006 roku
- Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, od 2011 roku
- Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Orędowników Pokoju, od 2011 roku
Gospodarka
Charakterystyka
Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).
Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę[83] oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8[84][85]. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych[86], co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej[87]. Miasto jest również drugim pod względem ważności ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie[88].
O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których według „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a według publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny[89][90].
Przedsiębiorstwa
Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny)[91][92].
Na terenie miasta do dziś działają przedsiębiorstwa z wieloletnią tradycją:
- Toruńskie Zakłady Ceramiki Budowlanej, obecnie Wienerberger Toruń
- Zakłady Urządzeń Okrętowych „Towimor” – 1905 rok[93]
- Polmos Toruń (Toruńskie Wódki Gatunkowe) – 1884 rok[94]
- Fabryka Zintegrowanych Systemów Opomiarowania i Rozliczeń „Metron” – 1920 rok[95]
- Fabryka Cukiernicza „Kopernik” – 1751 rok[96]
- Toruńska Energetyka Cergia – 1975 rok[97]
- Miejski Zakład Komunikacji – 1891 rok[98]
- Zakład Mleczarski (Łowicz)[99]
- Apteka „Pod Złotym Lwem” – 1624 rok[100]
- Piekarnia Grochowalski
- Piekarnia-Ciastkarnia Górscy
- Cukiernia Franciszek Pokojski – 1932 rok[101]
- Cukiernia Lenkiewicz – 1945 rok[102]
- Miejski Zakład Oczyszczania – 1778 rok[103]
- Toruńskie Wodociągi – 1893 rok[104]
- Hotel „Pod Orłem” – 1886 rok[105]
- Hotel „Pod Trzema Koronami”[106]
- Hotel Polonia – 1890 rok[107]
- Zakład Energetyczny Toruń (Energa-Operator)[108]
- Toruńskie Zakłady Wytwórcze Serów Topionych (Lacpol) – 1951 rok[109]
- Piekarnia-Cukiernia Bartkowscy – 1927 rok[110]
- Elana (Boryszew) – 1963 rok[111]
- Przedsiębiorstwo Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa Torseed[112]
- Urbitor – 1958 rok[113]
- Drukarnia Zapolex
- Toruńskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego – 1950 rok
Branża IT
W Toruniu znajdują się placówki wielu przedsiębiorstw z branży IT[114][115]. W grudniu 2015 były to m.in. OpusCapita (F&A), Telmon (Call Center), Atos (IT), Grant Thornton (HR, F&A), Contact Centre (Call Center), Grupa Allegro (IT), Cyfrowy Polsat (Call Center), Manpower (HR), Randstad (HR), CDTP (Call Center), IT Util (IT).
Instytucje finansowe
W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba skarbowa, Urząd Kontroli Skarbowej, Regionalna izba obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne
Handel
W Toruniu w 2018 roku znajdowało się 11 hipermarketów – Castorama, Auchan, Kaufland, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketów – Jysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np. Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu[116].
Największe centra handlowe
- Toruń Plaza[117]
- Galeria Atrium Copernicus[118]
- Centrum Nowe Bielawy
- Centrum Handlowe Kometa
- Galeria Wnętrz AMC
- Powszechny Dom Towarowy
Transport
Transport drogowy
Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.
Węzły drogowe w okolicach Torunia
- Toruń Południe[119] – A1/S10
- Lubicz – (Toruń Wschód) A1/S10[120]
- Turzno – (Toruń Północ) A1/15
- Toruń Zachód – S10/15
Wykaz dróg
- A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
- S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
- drogi krajowe:
- 10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy
- 15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna
- 80 w kierunku Bydgoszczy
- 91 w kierunku Gdańska i Łodzi
- 15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna
- 200 (Wielka Nieszawka – Cierpice)
- 257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)
- 258 (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)
- 273 (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice)
- 552 Różankowo – Lubicz
- 553 w kierunku Różankowa
- 572 (Lubicz – stacja PKP)
- 585 (Podgórska – Dybowska)
- 654 (Toruń – Złotoria – Silno)
- 657 (Złotoria – Lubicz)
- 257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)
Administracja drogowa
Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg[121], do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA[122], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego[123].
Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu[124] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego[125].
Obiekty inżynierskie
W Toruniu i jego sąsiedztwie znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej w pobliżu miasta, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej.
Komunikacja miejska
Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Przewoźnik obsługuje 41 linii autobusowych[126] (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne)[127]. Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z placu św. Katarzyny (104, 105, 106)[128]. Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice[129].
Pozostałe środki transportu
Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje Arriva Bus Transport Polska (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego[130].
W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych[131].
Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku[132]. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego[133].
Transport kolejowy
Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:
- 18 Kutno – Piła Główna
- 353 Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj
- 734 Nieszawka – Toruń Główny
- 207 Toruń Wschodni – Malbork
- 27 Nasielsk – Toruń Wschodni
- 246 Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)
- 734 Grębocin – Katarzynka
W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin
Instytucje związane z kolejnictwem
Toruń jest od 2015 roku siedzibą dla spółki kolejowej Arriva RP[134], której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki[135], mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna.
Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: PKP Intercity Remtrak (siedziba spółki)[136], Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Polregio[137], PKP Cargo Zakład Przewozów Towarowych Sekcja Przewozów i Ekspedycji, PKP CargoTabor Zakład Naprawy Taboru[138], PKP Energetyka Sekcja Zasilania Elektroenergetycznego Toruń, Zakład Linii Kolejowych Sekcja Eksploatacji Toruń Wschodni, Sekcja Eksploatacji Toruń Główny, Dział Rachunkowości i Finansów oraz posterunek Straży Ochrony Kolei[139].
W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu[140], Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów[141].
W Toruniu działa także Stowarzyszenie Przyjaciół Kolei i Zabytków Techniki[142] oraz Izba Tradycji Toruńskiego Węzła Kolejowego[143]
Lotnisko
W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.
Od kwietnia 2021 roku działa tu baza LOT Flight Academy[144].
Transport lotniczy
Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od 8 kwietnia 2013 roku)[145], Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku)[146] oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku)[147]. Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo[148].
Lądowiska
- Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ulica Konstytucji 3 Maja[149]
- Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ulica św. Józefa (planowane)[150]
Ponadto w Toruniu swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze[151].
Transport wodny
Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:
- Port Drzewny – ul. Starotoruńska
- Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)
Istnieje także osiem przystani żeglarskich:
- AKS
- AZS z Bazą Wioślarską
- KS Budowlani
- Szkwał, Port Drzewny
- Towimo, Port Drzewny
- Walter, Port Drzewny
- Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
- Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny
Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną[152]
Transport turystyczny
W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:
- Łódka Katarzynka II – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
- Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle)
- Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle)
- Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po starówce)
- Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim)
- Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursuje po istniejących torowiskach m.in. podczas obchodów szczególnych wydarzeń) – dla wycieczek.
Komunikacja rowerowa
Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się blisko 100 km dróg rowerowych[153][154]: głównych – łączących dzielnice i prowadzących za miasto, zbiorczych – rozprowadzających ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe[155] oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów[156].
Toruński Rower Miejski
Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 27 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy[157].
Turystyka
Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem[158]. Tradycja wypieków pierników przyczyniła się do założenia w 2006 roku Żywego Muzeum Piernika, pierwszego w Europie muzeum poświęconemu piernikom. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka[159]. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln[160].
Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”[159].
Zabytki
Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków[161]. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski wojewódzki konserwator zabytków[162]. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami.
Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki.
Zespół Staromiejski
Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków[163][164].
Główne i najcenniejsze zabytki sakralne
Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:
- Kościoły gotyckie
- Kościół późnobarokowy
- Kościół neoromański
- Kościoły neogotyckie
- Kościół św. Szczepana z 1903 roku
- Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku
- Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku
Główne i najcenniejsze zabytki świeckie
Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:
- Rynek Staromiejski
- Rynek Nowomiejski
- Ratusz Staromiejski – jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej monumentalnych osiągnięć średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie. Wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego.
- ruiny zamku krzyżackiego – siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku.
- gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
- zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV-XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul. Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe
- barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku)
- Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku
- spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
- Pomnik Mikołaja Kopernika
- Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889–1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
- Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
- siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku
- budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku
- Łuk Cezara
- „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku
- Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku
- Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku
- dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7
Mury obronne
Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego[165].
Bramy i baszty
Bramy i baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś[166]:
Spichrze
Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej[167].
Inne dzielnice, okolice Torunia
Zabytki świeckie poza Zespołem Staromiejskim:
- Architektura secesji
- Architektura modernistyczna, klasycystyczna, funkcjonalistyczna
- Architektura szachulcowa
- Zabytki przyrodnicze
- Ogród Zoobotaniczny – najstarszy w Polsce (1797 rok)
- Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
- Pomniki przyrody – występują na terenie całego miasta (Pomniki przyrody w Toruniu)
- Zamki
- ruiny zamku Dybowskiego – zbudowany w latach 1424–1428
- ruiny zamku w Złotorii – powstały w połowie XIV wieku, jedna z ważniejszych warowni w strefie konfliktów polsko-krzyżackich
- Zamek Bierzgłowski – gotycki, wzniesiony w latach 1270–1305. Od 1992 roku właścicielem zamku jest Diecezja Toruńska
- Zamek w Małej Nieszawce
- Architektura przemysłowa
Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:
Kościół gotycki
- Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek
- Kościół barokowy
- Kościoły neogotyckie
- poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej – Rudak
- poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego – Mokre
- Kościoły szachulcowe
- Kościół modernistyczny
- Kościół konstruktywistyczny
- Kościół drewniany
Zabytki militarne
XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku[168]. Wykaz fortów (nazwy polskie):
- Fort I – Jan III Sobieski
- Fort II – Stefan Czarniecki
- Fort III – Stanisław Jabłonowski
- Fort IV – Stanisław Żółkiewski
- Fort V – Jan Karol Chodkiewicz
- Fort VI – Jarema Wiśniowiecki
- Fort VII – Tadeusz Kościuszko
- Fort VIII – Kazimierz Wielki
- Fort IX – Bolesław Chrobry
- Fort X – Bateria Nadbrzeżna
- Fort XI – Stefan Batory
- Fort XII – Władysław Jagiełło
- Fort XIII – Karol Kniaziewicz
- Fort XIV – Józef Bem
- Fort XV – Henryk Dąbrowski
- Fort kolejowy
Najwyższe budynki mieszkalne
Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie[169].
Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941–1943[170].
Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień[171].
Kultura i sztuka
Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, Miejska Instytucja Kultury Dom Muz, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy[172].
W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, zaczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc[173].
Teatry
Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.
Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier[174][175].
Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów[176][177].
W Toruniu istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu[175].
Kina
W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami[178].
- Kino Centrum (studyjne) – znajduje się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu[179]
- Cinema City – multipleks (12 sal)
- Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal)
- Niebieski Kocyk – znajduje się w Klubie Studenckim Od Nowa
- Kino Tumult – znajduje się w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult
- Kino Diecezjalne – znajduje się w piwnicach Kościoła św. Józefa
- Artus Art Cinema – znajduje się w piwnicach Dworu Artusa[180]
Imprezy
Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.
Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta.
Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.
Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.
Muzea
W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych. Do najstarszych tego typu placówek bez wątpienia należy Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są[181]:
- Ratusz Staromiejski – wystawy stałe to m.in. Galeria sztuki gotyckiej, Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233–1793, Mennice i monety toruńskie 1233/1238 – 1765, Sala Mieszczańska z galerią portretu mieszczańskiego XVI-XVIII w., Sala Królewska. Poczet królów polskich
- Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów – wystawy stałe to: Toruń i jego historia, Księga Toruń 3D
- Muzeum Toruńskiego Piernika – mieści się w specjalnie zaadaptowanych XIX-wiecznych zabudowaniach fabryki pierników Gustawa Weesego. Prezentuje ponad 600-letnią historię słynnych toruńskich korzennych wypieków[182]
- Kamienica pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
- Dom Kopernika – wystawy stałe to: Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, Makieta średniowiecznego Torunia
- Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika – prezentuje pamiątki po tym podróżniku
Pozostałe to:
- Muzeum Etnograficzne
- skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
- oddział muzeum w Toruniu-Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
- Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień)
- Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”)
- Żywe Muzeum Piernika w Toruniu
- Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
- Muzeum Artylerii w Toruniu
- Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)
- Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu)
- Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji
- Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń
- Muzeum Diecezjalne w Toruniu
- Dom PRL-u
- Muzeum Sportu Żużlowego[183]
- Muzeum Twierdzy Toruń[184]
- Muzeum Rycerzy i Żołnierzyków[185]
- Muzeum Pamięć i Tożsamość im. św. Jana Pawła II (w budowie)
- Centrum Historyczne im. gen. E. Zawackiej (planowane)[186]
Centra kultury i nauki
Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta[187]
Pozostałe instytucje kultury to[188]:
- Toruńska Agenda Kulturalna[189] Toruńska Agenda Kulturalna,
- Planetarium im. Władysława Dziewulskiego[190]
- Orbitarium[191]
- Obserwatorium Astronomiczne[192]
- Centrum Kultury „Dwór Artusa”[193]
- Klub Studencki Od Nowa[194]
- Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży[195]
- Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”
- Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki”[196]
- Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza”[197] z czterema oddziałami: przy Zespole Szkół nr 24, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, Zespole Szkół nr 15 i V LO[198]
- Miejska Instytucja Kultury „Dom Muz” – posiada oddziały na Podgórzu i Rudaku[199]
- Młodzieżowy Dom Kultury[200]
- Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury[201]
- Młyn Kultury (w budowie)
- Space EduHUB Toruń (w budowie)
Muzyka
Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku. Warto dodać, że już pod koniec lat 30. XX wieku ówczesne władze miasta wraz z istniejącym wówczas Konserwatorium podjęły próbę utworzenia w mieście orkiestry symfonicznej oraz budowy filharmonii[202]. Wybuch II wojny światowej zaprzepaścił te plany. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku[203].
Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku)[204].
Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej[205]. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester[206] oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski.
Galerie
W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii[207]. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka – placówkę prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą, inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy[208] oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście[207].
Ponadto w Toruniu znajdują się:
- Galeria Rusz – prezentuje sztukę na bilbordach w przestrzeni publicznej[209]
- Galeria „Na Piętrze” ZPAP – prowadzona przez oddział toruński ZPAP[210]
- Galeria Domu Muz i Fotogaleria[211]
- Galeria Forum – Galeria Wydziału Sztuk Pięknych UMK[212]
- Galeria Miłość[213]
- Mała Galeria Fotografii – Galeria Kujawsko-Pomorskiego Okręgu Związku Polskich Artystów Fotografików[214]
- Galeria Dworzec Zachodni – działa od 2012 roku
Oświata
Placówki oświatowe
W Toruniu działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla[215]
- 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)[216][217]
- 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 3 licea profilowane
- 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
- 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
Gimnazjum i Liceum Akademickie UMK
W Toruniu działa jedyne w województwie i w kraju Uniwersyteckie Liceum Ogólnokształcące. Placówka ta powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2022 zajęło drugie miejsce w rankingu liceów ogólnokształcących Perspektywy[218].
Szkolnictwo artystyczne
- Policealne Studium Edukacji Praktyk Teatralnych[219] – studium działa od 2000 roku
- Szkoła Muzyczna Yamaha – istnieje od 2001 roku[220]
- Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu[221] – nadzór pedagogiczny nad Szkołą sprawuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, powstała w 1921 roku
Szkolnictwo medyczne
- Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego – organem prowadzącym Szkołę jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, istnieje od 1959 roku
- Policealna Szkoła Opiekunów Medycznych
Szkolnictwo sportowe
- Szkoła Mistrzostwa Sportowego – szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku
Szkolnictwo specjalne
Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS[222]
Inne instytucje
W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak „Młody Las”, rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny[223].
Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli
W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu[224], Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna[225], Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży[226].
W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli[227]
Nauka
Charakterystyka
Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika[228]. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu)[229][230].
Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin[231].
Uczelnie
Nazwa | Rok założenia | Uwagi |
---|---|---|
Uniwersytet Mikołaja Kopernika | 1945 | największa uczelnia w województwie kujawsko-pomorskim. Posiada ona 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum. Uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. Uczelnia kieruje również Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym w Toruniu[232] |
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej | 1993 | jurysdykcję kanoniczną nad Seminarium sprawuje biskup toruński |
Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej | 1996 | niepubliczna szkoła muzyczna, prowadzona przez diecezję toruńską |
Wyższa Szkoła Bankowa | 1998 | największa biznesowa uczelnia niepubliczna w województwie kujawsko-pomorskim[233] |
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej | 2001 | uczelnia niepubliczna należąca do Fundacji Lux Veritatis |
Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema | 2002 | jednostka szkolnictwa Wojska Polskiego |
Toruńska Szkoła Wyższa | 2003 | uczelnia niepubliczna |
Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy – Wydział Techniczny i Wydział Pielęgniarstwa i Położnictwa | 2011 | uczelnia niepubliczna |
Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej – Wydział Zamiejscowy Toruń-Lubicz | uczelnia niepubliczna |
Jednostki naukowo-badawcze
Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to:
- Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich[234]
- Instytut Matematyczny oddział w Toruniu[235]
- Zakład Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika[236]
- Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania[237]
- Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich Instytutu Historii[238]
- Zespół Fizyki Plazmy Pracownia w Obserwatorium Astronomicznym w Piwnicach pod Toruniem
Biblioteki
Biblioteki
Szczególną rolę na mapie naukowej Torunia zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne[239][240][241]. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996[242].
Archiwa
Toruń jest znaczącym ośrodkiem archiwistyki w Polsce. To na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika od ponad 60 lat kształceni są archiwiści (jako jedyna uczelnia w Polsce na osobnym kierunku pn.: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją). W jego ramach działa jedyny w Polsce Instytut Historii i Archiwistyki, na którym wykładają bądź wykładali wybitni specjaliści z zakresu archiwistyki m.in. Ryszard Mienicki, Franciszek Paprocki, Andrzej Tomczak, Bohdan Ryszewski czy Halina Robótka.
Toruń w końcu jest również siedzibą wielu archiwów. Wśród archiwów wchodzących w skład państwowej sieci archiwalnej pierwszorzędną rolę odgrywa Archiwum Państwowe. Zaliczane jest do najstarszych i najwartościowszych pod względem posiadanego zasobu w Polsce. Jego początki sięgają założenia miasta w XIII wieku. Do 1951 roku działało jako Archiwum Miejskie z siedzibą od początku swojego istnienia w Ratuszu Staromiejskim, następnie włączone zostało do sieci archiwalnej. Od tego momentu podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Na zasób archiwum składa się około 6 tys. akt. Najcenniejsze materiały Archiwum stanowią dokumenty i akta z okresu staropolskiego (m.in. przywileje królewskie dla Torunia, przywilej lokacyjny Miasta Torunian, czy bulle papieskie). W zbiorach zachował się też jeden z największych w Europie zespół tabliczek woskowych połączonych w poliptyki. W 2003 roku tabliczki te zostały wpisane na krajową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO[243][244].
Miasteczko Akademickie
Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku[245].
Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową[246].
W styczniu 2020 roku osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków[247].
Media
Telewizja
Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN24 i TTV[248][249], a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4[250]. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń.
Radio
Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5[251][252]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji[253][254].
Maszty radiowe i telewizyjne
W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii Radiowych „Moniuszki”. Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku[255].
Prasa, internet
W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe.
Inne
W Toruniu swoich korespondentów mają: Rzeczpospolita, Polska Agencja Prasowa, Katolicka Agencja Informacyjna oraz TVN News and Services Agency.
Opieka zdrowotna
W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska[256] czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych[257].
Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa[258], Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej[259] i inne
Szpitale
- Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ul. św. Józefa 53-59[260]
- Bank Mleka Kobiecego, ul. św. Józefa 53-59[261]
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ul. Konstytucji 3 Maja 42
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, ul. Krasińskiego 4/4a
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny, ul. Mickiewicza 24/26, ul. M. Skłodowskiej-Curie 27/29
- Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika, ul. Batorego 17/19
- Banku Komórek Macierzystych, ul. Batorego 17/19[262],
- Szpital Specjalistyczny Matopat, ul. Storczykowa 8/10
- Szpital Cito Care, ul. Skłodowskiej-Curie 73[263]
Bezpieczeństwo publiczne
W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)[264]. Centrum przyjmuje zgłoszenia numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999
Policja
W Toruniu znajduje się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą:
- Komisariat Policji – Toruń Śródmieście, ul. PCK 2
- Komisariat Policji – Toruń Rubinkowo, ul. Dziewulskiego 1
- Komisariat Policji – Toruń Podgórz, ul. Poznańska 127/129
- Komisariat Policji w Chełmży, ul. Sądowa 2
- Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ul. Popiełuszki 3 – to jedyny tego typu komisariat w województwie[265]
- Komisariat Policji w Dobrzejewicach[266]
- Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej, ul. Słoneczna 10
Państwowa Straż Pożarna
W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:
- Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre)
- Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
- Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
- Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.
Inne instytucje
Pozostałe instytucje to: Straż Miejska[267], Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, centrum szkoleniowe dla strażaków[268], Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.
Garnizon toruński
Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)[269].
Uczelnie wojskowe
- Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia
- Ośrodek Strzelców Wyborowych[270]
- Szkoła Podoficerska SONDA (planowana) – ma kształcić kandydatów na podoficerów w zakresie łączności i informatyki, a także podoficerów WOT o specjalności „piechota”[271]
W Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika działa Zakład Historii Wojskowej. Prowadzi on unikatową specjalizację – „Historia wojskowa, służb mundurowych i specjalnych”, to drugi taki kierunek w Polsce na uczelni cywilnej[272].
Instytucje i jednostki WP
- 1. Baza Materiałowo-Techniczna – jest jednostką logistyki stacjonarnej, jedyną o takim charakterze w Siłach Zbrojnych RP, w skład której wchodzą[273]:
- Warsztaty techniki lotniczej
- 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza[274]
- Skład numer 1
- Skład numer 2
- 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego[275]
- Wojskowa Komenda Transportu
- Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej[276]
- 8. Kujawsko-Pomorska Brygada Wojsk Obrony Terytorialnej[277]
- 81 batalion lekkiej piechoty Toruń[278]
- Archiwum Wojskowe[279]
- Wojskowa Komenda Uzupełnień[280]
- Żandarmeria Wojskowa[281]
- Komenda Garnizonu Toruń[282]
- Orkiestra Wojskowa[283]
- Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej[284]
- Muzeum Wojsk Lądowych[285]
- Muzeum Historyczno-Wojskowe[286]
- Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń[287]
- parafia garnizonowa św. Katarzyny[288]
- Wojskowa Straż Pożarna[289]
Religia
Kościół greckokatolicki
W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.
Kościół prawosławny
W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Kościół rzymskokatolicki
Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV[290][291].
Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej.
W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki)
Kościół starokatolicki
W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
Kościoły protestanckie
Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP[292][293].
Kościoły protestanckie działające w Toruniu:
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego[294]
- Kościół Boży w Polsce – Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Toruniu, Kościół Boży HESED w Toruniu[295][296]
- Kościół Boży w Toruniu[297]
- Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, Placówka K5N w Toruniu[298]
- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu[299]
- Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP – Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu[300]
- Kościół Zielonoświątkowy w RP – Kościół w Toruniu, Kościół Dla Torunia „Freedom”[301][302][303]
- Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie[304]
- Zbór Braterski w Toruniu[305]
Cmentarze
W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza.
Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha[306][307].
Toruńskie pomniki
Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w TOruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika[308].
Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne.
Sport
Zawodowe kluby sportowe
- KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
- KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga)
- Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
- FC Toruń – futsal (ekstraklasa)
- Energa KTS Toruń – tenis stołowy (superliga)
- KS Pomorzanin Toruń
- sekcja hokeja na trawie (I liga),
- sekcja piłkarska (IV liga),
- sekcja bokserska
- Budowlani Toruń
- sekcja siatkówki żeńskiej
- sekcja szermierki
- sekcja wioślarska
- Twarde Pierniki Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
- TKP Elana Toruń – piłka nożna (III liga)
- AZS Toruń
- sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
- sekcja koszykówki (II liga)
- sekcja wioślarska
- Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
- KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
- MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
- KS Laguna 24 Toruń – pływanie
Obiekty sportowe
Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa[309].
Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty został w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu[310].
W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń[311].
Miasta partnerskie
Miasto partnerskie | Kraj | Od kiedy |
---|---|---|
Filadelfia | Stany Zjednoczone | 1976 |
Getynga | Niemcy | 1978 |
Lejda | Holandia | 1988 |
Hämeenlinna | Finlandia | 1989 |
Czadca | Słowacja | 1996 |
Swindon | Anglia | 2003 |
Łuck | Ukraina | 2008 |
Novo Mesto | Słowenia | 2009 |
Guilin | Chiny | 2010 |
Angers | Francja | 2016 |
W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z jedenastoma takimi miastami[312].
- Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski
- Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego im. Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński
- Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku
- Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku
- Kaliningrad – umowa z Toruniem w latach 1995-2022. 3 marca 2022 r. zerwała umowę z tym miastem z powodu Rosyjskiej agresji zbrojnej na Ukrainę, która Rosja jest sprawcą inwazji na ten kraj.
- Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu
- Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku
- Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku
- Novo Mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku
- Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku
- Angers – umowa z Toruniem od 2016 roku[313]
Związani z Toruniem
Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia
- ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
- ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
- MS Uniwersytet Toruński
- SY Województwo Toruńskie
Zobacz też
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
- Cmentarz żydowski w Toruniu
- Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach
- Planetoida 12999 Toruń
Przypisy
- ↑ Istnienie osady przedlokacyjnej na terenie zamku krzyżackiego jest potwierdzone od X w., nie wykluczone, że istniała ona już w końcu VIII w. Patrz: Historia Torunia, M. Biskup (red.), t. I, W czasach średniowiecza (do roku 1454), s. 61.
- ↑ {{{tytuł}}} .
- ↑ Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 28 lipca 1998 r. – Dz. U. 1998.96.603 mówi: Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń,. Ww. ustawa nie określa terminu stolica województwa kujawsko-pomorskiego jako obowiązującego, choć w potocznym rozumieniu oba miasta nazywane są „stolicami” bądź „współstolicami”, co odnotować można również w czwartym akapicie „Podział administracyjny Polski 2006” na witrynie KSNG.
- ↑ Resort nauki ogłosił listę 10 uczelni badawczych, Nauka w Polsce [dostęp 2022-05-02] (pol.).
- ↑ Zintegrowane Inwestycje Terytorialne, zit.btof.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ https://www.pozatorun.pl/powstanie-miejski-obszar-funkcjonalny-torunia-porozumienie-podpisane/
- ↑ Nasze największe miasta w statystyce, kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ Toruń, Atrakcje Torunia, Przewodnik po Toruniu, Zwiedzanie Torunia z przewodnikiem, Przewodnicy miejscy Toruń przewodnik miejski Informacja turystyczna, Zabytki Torunia i kujawsko-pomorskiego, Muzea, Historia, Pierniki toruńskie, Twierdza Toruń, turystyka.torun.pl [dostęp 2019-01-07] (pol.).
- ↑ {{{tytuł}}} .
- ↑ https://web.archive.org/web/20170812051227/http://www.bppt.pl/pl,inwestor,47,Specjalna-Strefa-Ekonomiczna.html.
- ↑ Wyborcza.pl, torun.wyborcza.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ Toruńskie instytucje kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ a b Jednostki-Wojskowe.pl, jednostki-wojskowe.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ Halowe Mistrzostwa Europy 2021 w Toruniu!, pzla.pl [dostęp 2019-01-07] (ang.).
- ↑ Maciej Dorna, About the date when the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń, „Zapiski Historyczne”, T. LXXX: 2015, s. 84–120.
- ↑ Bogucka M.: Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w., Warszawa 2009.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 133.
- ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42. oraz: Respublica Thorunensis: Toruń w czasach nowożytnych.
- ↑ Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 48.
- ↑ k, Kopernik nie urodził się w... Domu Kopernika, nowosci.com.pl [dostęp 2019-01-07] (pol.).
- ↑ Toruń na liście UNESCO | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2019-01-07] .
- ↑ Św. Jan Chrzciciel, Patron Torunia. torun.pl.
- ↑ Położenie geograficzne. torun.pl.
- ↑ Przewodnik Torun. Warszawa: Sport i Turystyka, 1971, s. 7.
- ↑ O Toruniu. turystyka.torun.pl.
- ↑ Ukształtowanie powierzchni terenu oraz budowa geologiczna. [dostęp 2010-04-03].
- ↑ Lasy Torunia. miaster.pl. [dostęp 2018-05-30].
- ↑ Środowisko geograficzno-przyrodnicze. powiaty.torun.pl. [dostęp 2018-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-08)].
- ↑ Weatherbase: Historical Weather for Torun, Poland. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
- ↑ Worki czekają w gotowości. „Nowości”, s. 7, 2010-05-20.
- ↑ Otwarcie przystani i terenów rekreacyjnych na Bulwarze Filadelfijskim | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2015-12-27] .
- ↑ Napoleon Orda , Album widoków historycznych Polski. Poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, W Warszawie: lit. M. Fajansa, 1880 .
- ↑ a b http://www.toruntour.pl/111/historia-torunia
- ↑ Tomasz Jasiński , Toruń XIII – XIV wiek w: Dzieje Torunia pod red. M. Biskup, 1991 .
- ↑ Za: Tomasz Jasiński w „Dzieje Torunia pod red. Mariana Biskupa: „W XIII w. najczęściej, chociaż nie zawsze, liczono nowy rok od Bożego Narodzenia, czyli od 25 grudnia [...] Za datą 28 XII 1233 r. przemawiają też okoliczności historyczne oraz lista świadków tego dokumentu.
- ↑ Odkryto miejsce pierwszej lokalizacji Torunia, „Nauka w Polsce”, 25 października 2018 [dostęp 2018-10-25] (pol.).
- ↑ Szymon Spandowski „Duch dziedzica nad kuflem piwa”.
- ↑ Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 372, ISBN 83-04-01701-6.
- ↑ K. Mikułowski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
- ↑ Nieujarzmiona natura. W: Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka: Historia powszechna: Wiek XVI-XVII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 26. ISBN 978-83-01-16762-2.
- ↑ Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871–1920. Warszawa: Neriton, 2004.
- ↑ a b c https://www.torun.pl/pl/kultura/z-historii-miasta
- ↑ Przewodnik Toruń. Sport i Turystyka, 1971, s. 18.
- ↑ Dominika Czarnecka „Pomniki Wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej”, IPN 2015, ISBN 978-83-7629-777-4, s. 233.
- ↑ Przewodnik Toruń. Sport i Turystyka, 1971.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 753.
- ↑ a b c d Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 21.
- ↑ Mariusz Lesław Krogulski , Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), forumemjot, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
- ↑ Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – słowa I sekretarza Komitetu Miejskiego PPR, Antoniego Alstera, protokół z plenum Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy z 1.09.1945, Archiwum Państwowe w Bydgoszczy.
- ↑ Dominujemy nad Toruniem już od ponad 160 lat. turystyka.bydgoszcz.pl. [dostęp 2016-10-20].
- ↑ a b Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 23.
- ↑ „Stracone szanse?” -„Przegląd” nr 21 z 2016 r., s. 10.
- ↑ Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 24.
- ↑ a b Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 27.
- ↑ Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 91.
- ↑ a b c Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 26.
- ↑ Toruń w latach 1966–1970. 1965.
- ↑ Rubinkowo. Kultowe osiedle Torunia. pomorska.pl. [dostęp 2012-09-17].
- ↑ Kazimierz Barcikowski „U szczytów władzy” Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1998, ISBN 83-87168-20-3, s. 232.
- ↑ Niedzielska M., Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, pod red. M. Biskupa, t. 3, cz. 1, Toruń 2003, s. 363–370.
- ↑ Historia, nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-19] .
- ↑ Rada Miasta Torunia. torun.pl.
- ↑ Prezydent Torunia. torun.pl.
- ↑ Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 105.
- ↑ a b Dzielnice i osiedla. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
- ↑ Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w Toruniu, według podziału na jednostki urbanistyczne i stanu na 31.03.2022 r.. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
- ↑ ZIT: Porozumienie podpisane. torun.pl. [dostęp 2014-04-08].
- ↑ Obszar funkcjonalny Bydgoszczy i Torunia (BiT) oraz jego związki z pozostałą częścią województwa.
- ↑ Toruń w przyroście naturalnym jest regionalnym liderem. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
- ↑ Bank Danych Lokalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2011-07-21].
- ↑ Toruń w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2015-05-28] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Czy jest szansa na powiększenie Torunia o przylegające do niego tereny?. nowości.com.pl.
- ↑ Strona Wydziału. law.uni.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-28)].
- ↑ Wyniki wyborów parlamentarnych w Toruniu 2019: oficjalne dane PKW i frekwencja wyborcza w Kujawsko-Pomorskiem. Oni zdobyli najwięcej głosów | Nowości Dziennik Toruński, nowosci.com.pl [dostęp 2019-11-13] (pol.).
- ↑ WYNIKI WYBORÓW 2019 Toruń, torun.wyborcza.pl [dostęp 2019-11-13] (pol.).
- ↑ Konsulat Honorowy Republiki Słowenii w Toruniu. wiadomosci.wp.pl. [dostęp 2003-06-24].
- ↑ Mamy konsulat Finlandii. torun.pl. [dostęp 2014-05-29].
- ↑ Mołdawia ma konsulat w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2014-06-24].
- ↑ Consular posts, msz.gov.pl [dostęp 2019-02-26] .
- ↑ Toruń ma już 5 konsulatów honorowych. nowości.com.pl. [dostęp 2014-06-24].
- ↑ Otwarcie Confucius Classroom w Toruniu | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-05-25] .
- ↑ BIP torunski. torun.pl.
- ↑ Jak nam płacą w Toruniu?. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
- ↑ Bezrobocie w Kujawsko-Pomorskiem spadło, ale ciągle wysokie, onet.pl, 31 grudnia 2014 [dostęp 2014-12-31] [zarchiwizowane z adresu 2015-01-06] .
- ↑ Stopa bezrobocia w województwie | WUP Toruń, wup.torun.pl [dostęp 2015-02-22] .
- ↑ Toruń liderem wykorzystania unijnych pieniędzy. samorzad.lex.pl.
- ↑ Toruń atrakcyjny Inwestycyjne. torun.pl. [dostęp 2012-11-28].
- ↑ Największe firmy w regionie. Bydgoszcz w cieniu Torunia. torun.gazeta.pl. [dostęp 2014-04-29].
- ↑ Ranking okresu wschodzącego słońca w regionie. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
- ↑ Centrum gospodarcze jest w Toruniu. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
- ↑ Diamenty odkryte w Toruniu, czyli toruńskie firmy w prestiżowym rankingu. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-05-14].
- ↑ Lista 500 Największych polskich firm. lista500.polityka.pl.
- ↑ Historia Towimor. towimor.com.pl.
- ↑ Tomasz Ciechoński , Dawny Polmos już się podniósł po upadku. Co planuje?, Wyborcza.pl, 30 stycznia 2015 [dostęp 2015-01-30] .
- ↑ Historia zakładu. metron.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Historia. kopernik.com.pl.
- ↑ Historia Cergii SA. edftorun.pl.
- ↑ historia. mzk-torun.pl.
- ↑ Zakład Mleczarski w Toruniu. mleczarna.lowicz.pl. [dostęp 2018-05-30].
- ↑ Apteka Pod Złotym Lwem. turystyka.torun.pl.
- ↑ Historia. pokojski.com.pl.
- ↑ Historia. lenkiewicz.net.
- ↑ Historia. mpo.torun.pl.
- ↑ Nasze korzenie. wodociagi.torun.com.pl.
- ↑ Hotel Pod Orłem. podorlemtorun.pl.
- ↑ Historia. torun.pl.
- ↑ Historia. polonia.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-10)].
- ↑ O oddziale. energa-operator.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-27)].
- ↑ Podgórz. Turystyka.torun.pl.
- ↑ Historia firmy. piekarniabartkowscy.pl.
- ↑ Historia. elana.pl.
- ↑ Historia firmy. torseed.pl.
- ↑ historia. urbitor.pl.
- ↑ Cyfrowy Polsat otwiera w Toruniu centrum obsługi klienta. Jest szansa na pracę nawet dla kilkuset osób, pomorska.pl [dostęp 2015-12-04] .
- ↑ Województwo Kujawsko-Pomorskie Centrum Obsługi Investora w Toruniu, coi.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02] .
- ↑ Zakupy w Toruniu. turystyka.torun.pl.
- ↑ Plaza już nie jest taka dzika. nowosci.com.pl. [dostęp 2010-09-03].
- ↑ Nowa galeria Atrium Copernicus na początku 2015 r.. torun.pl. [dostęp 2014-09-05].
- ↑ Autostrada A1 z nowym, „toruńskim” oznakowaniem. Od dziś jedziemy na Toruń Południe!. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-10-23].
- ↑ Węzeł musi być rozpoznawalny. nowosci.com.pl.
- ↑ MZD TORUN. mzd.torun.pl.
- ↑ Rejon Dróg w Toruniu. gddkia.gov.pl.
- ↑ RDW Toruń. zdw-bydgoszcz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-07)].
- ↑ WORD Toruń. word.torun.pl.
- ↑ Strona internetowa rady. k-pwrbrd.word.torun.pl.
- ↑ Rozkład jazdy komunikacji miejskiej | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-09-12] .
- ↑ Komunikacja miejska w Toruniu UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Komunikacja miejska na stronie Informacji Turystycznej w Toruniu. it.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-06)]. [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Do Kamionek dojedziesz autobusem MZK. Zobacz rozkład jazdy.. torunmiast.pl, 2014-06-25. [dostęp 2018-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-06)].
- ↑ Strona Arriva Bus Polska [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Postoje TAXI strona UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
- ↑ kursów linii E, Gazeta Pomorska [dostęp 2015-01-05].
- ↑ A-linia kurs na zamiany czy plajtuje? Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Arriva zmienia adres i przenosi się z Warszawy do Torunia. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-06-23].
- ↑ Przewozy Regionalne z zyskiem, nowymi etatami i Pesą. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-06-25].
- ↑ PKP Intercity Remtrak Sp. z o.o, remtrak.pl [dostęp 2019-09-29] (pol.).
- ↑ Toruń: majówka z Przewozami Regionalnymi. kurier-kolejowy.pl. [dostęp 2012-05-15].
- ↑ https://web.archive.org/web/20190928094045/https://cargotabor.pl/.
- ↑ Posterunki. kgsok.pl.
- ↑ Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP Z Siedzibą w Toruniu. krs-pobierz.pl.
- ↑ MIĘDZYZAKŁADOWY NADWIŚLAŃSKI ZWIĄZEK ZAWODOWY MASZYNISTÓW. bisnode.pl.
- ↑ STOWARZYSZENIA MIŁOŚNIKÓW KOLEI. kmd.pl.
- ↑ Święto Kolejarza na Kluczykach – Toruń Główny, Toruń Główny [dostęp 2015-12-15] .
- ↑ https://dlapilota.pl/wiadomosci/lot-flight-academy/lot-flight-academy-otwiera-baze-w-toruniu
- ↑ Wojciech Giedrys: Autobusem z Torunia prosto na lotnisko w Gdańsku. pomorska.pl, 2013-04-08. [dostęp 2018-06-03].
- ↑ Dojazd z Torunia na Lotnisko Modlin. modlinbus.pl.
- ↑ Z TORUNIA AUTOBUSEM NA BYDGOSKIE LOTNISKO. torun.pl. [dostęp 2015-03-27].
- ↑ Toruń dokłada do bydgoskiego lotniska. Słusznie?. rynekinfrastruktury.pl. [dostęp 2014-10-20].
- ↑ Lądowisko dla helikopterów. torun.pl. [dostęp 2002-05-07].
- ↑ Przygotowania do rozbudowy Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego wchodzą w decydującą fazę. nowosci.com.pl.
- ↑ Leśne Bazy Lotnicze (LBL). torun.lasy.gov.pl.
- ↑ Raj dla kajakarzy. torun.pl. [dostęp 2015-05-12].
- ↑ Ścieszki rowerowe. torun.pl.
- ↑ Przybywa tras dla rowerów | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2015-12-15] .
- ↑ Pierwszy w Toruniu zadaszony parking rowerowy jest niemal gotowy. Brakuje mu tylko... dachu. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-12].
- ↑ Darmowe stacje naprawy rowerów w trzech miejscach. gazeta.pl. [dostęp 2015-05-05].
- ↑ Toruński Rower Miejski się rozpędza – 25 stacji. torun.gazeta.pl. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 100.
- ↑ a b Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 104.
- ↑ Wojciech Pierzchalski: Toruń. Ilu turystów odwiedziło miasto? Jest lepiej niż rok temu, ale do rekordu trochę brakuje. torun.naszemiasto.pl, 2022-04-27. [dostęp 2022-07-02].
- ↑ Miejscy Konserwatorzy. torun.wkz.gov.pl.
- ↑ Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków. torun.wkz.gov.pl.
- ↑ Zabytki. torun.pl.
- ↑ Zabytki Torunia. turystyka.torun.pl.
- ↑ Mury obronne. torun.pl.
- ↑ Bramy i baszty. torun.pl.
- ↑ SPICHRZE. turystyka.torun.pl.
- ↑ Twierdza Toruń. torun.pl.
- ↑ Szymon Spandowski , Najwyższe i najniższe miejsca w Toruniu, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-09] .
- ↑ Kolejowa wieża ciśnień.
- ↑ SkyscraperCity.
- ↑ Toruńskie instytucje kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-12] .
- ↑ Toruń porusza kulturą, torun.pl [dostęp 2017-01-05] .
- ↑ Strona Teatru Zaczarowany Świat. teatrzaczarowanyswiat.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-04)]..
- ↑ a b Teatry w Toruniu.
- ↑ Strona Teatru Muzycznego.
- ↑ Wywiad z dyrektorką Teatru.
- ↑ Kina | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Kino Centrum – Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, „Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu”, 6 lipca 2015 [dostęp 2017-01-14] (pol.).
- ↑ Nowe kino w toruńskim Dworze Artusa już ruszyło. pomorska.pl. [dostęp 2014-05-05]. (pol.).
- ↑ Strona Muzeum Okręgowego – Historia. muzeum.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-04)]..
- ↑ W Toruniu otwarto muzeum piernika, onet.pl, 19 czerwca 2015 [dostęp 2015-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-20] .
- ↑ Muzeum Sportu Żużlowego | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-06-27] .
- ↑ Szymon Spandowski , Toruń. Muzeum Twierdzy Toruń ma powstać w forcie obok dworca autobusowego, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-05] .
- ↑ https://nowosci.com.pl/w-toruniu-powstaje-muzeum-rycerzy-i-zolnierzykow-co-w-nim-zobaczymy-oto-zdjecia/ar/c13-15704404
- ↑ Fort świętego Jakuba bazą generał „Zo”?, owosci.com.pl [dostęp 2017-11-27] .
- ↑ Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy [dostęp 2015-12-04] (pol.).
- ↑ Centra Kultury w Toruniu.
- ↑ Strona główna « Toruńska Agenda Kulturalna, tak.torun.pl [dostęp 2017-10-12] (pol.).
- ↑ Centrum Popularyzacji Kosmosu „Planetarium – Toruń”, Centrum Popularyzacji Kosmosu [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ ORBITARIUM – wystawa – Centrum Popularyzacji Kosmosu, „Centrum Popularyzacji Kosmosu” [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ JW Web Development , Toruń, Atrakcje Torunia, Przewodnik po Toruniu, Zwiedzanie Torunia z przewodnikiem, Przewodnicy miejscy Toruń przewodnik miejski Informacja turystyczna, Zabytki Torunia i kujawsko-pomorskiego, Muzea, Historia, Pierniki toruńskie, Twierdza Toruń, turystyka.torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Dwór Artusa Toruń, Dwór Artusa Toruń [dostęp 2017-01-14] (pol.).
- ↑ odnowa, odnowa.umk.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży, mcsm.torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ AKTUALNOŚCI – ZAMEK KRZYŻACKI TORUŃ, ckzamek.torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Maciej Janowski , Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza”, domharcerza.torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Od wrześnią w Toruniu ruszą filie Domu Harcerza. pomorska.pl. [dostęp 2015-05-29]. (pol.).
- ↑ Dom Muz, dommuz.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Strona Główna – Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu, Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu [dostęp 2017-01-14] (pol.).
- ↑ Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ 3xw.pl 2011r, Toruńska Orkiestra Symfoniczna, tos.art.pl [dostęp 2017-01-13] .
- ↑ Mirosława Kruczkiewicz , Multicamerata ma już 25 lat, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-13] .
- ↑ Orkiestry i chóry | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-13] .
- ↑ Wylęgarnia rocka! Tego brakowało w Toruniu, „pomorska.pl” [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Orkiestry i chóry w Toruniu
- ↑ a b Galerie w Toruniu.
- ↑ Strona GiOPTD. galeriadziecka-eduart.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-04)]..
- ↑ Paweł Rekowski , Galeria Rusz :: news, galeriarusz.art.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ Galeria Na Piętrze – ZPAP Toruń: cennik, bilety, godziny otwarcia, Nocowanie.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ http://dommuz.pl.
- ↑ Galeria Forum UMK, galeria-forum.umk.pl [dostęp 2017-01-14] .
- ↑ W Toruniu powstała nowa galeria. Nazywa się Miłość. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-09-26]. (pol.).
- ↑ Super User , Mała Galeria Fotografii, zpaf-okp.pl [dostęp 2017-01-14] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-16] .
- ↑ Kuratorium Oświaty [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Szkoły podstawowe w Toruniu, strona urzędu miasta [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Ranking Liceów Ogólnokształcących Perspektywy 2022. licea.perspektywy.pl. [dostęp 2022-07-02].
- ↑ Policealne Studium Edukacji i Praktyk Teatralnych. psept.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
- ↑ O szkole. new.art.pl. [dostęp 2018-06-03].
- ↑ Zespół Szkół Muzycznych. zsm.torun.pl.
- ↑ Szkoły specjalne. uran.um.torun.pl. [dostęp 2015-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-28)].
- ↑ strona ośrodka w Toruniu. k-poa.torun.pl.
- ↑ Kuratorium Oświaty. kuratorium.bydgoszcz.uw.gov.pl.
- ↑ Poradnia Psychologiczno -Pedagogiczna w Toruniu. ppp.torun.pl.
- ↑ Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe. bazy.ngo.pl.
- ↑ Kujawsko – Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Toruniu. kpcen-torun.edu.pl.
- ↑ [założona w 1945, kształci ponad 30 tys., najwięcej w regionie, najlepsza według rankingów np. Perspektywy, według którego jest 5. uniwersytetem w kraju].
- ↑ Szkolnictwo wyższe i działalność badawczo-rozwojowa w województwie, Kujawsko-pomorskie Centrum Obsługi Inwestora w Toruniu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Dzieje TNT. tnt.torun.pl. [dostęp 2018-06-03].
- ↑ Doktoranci w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 roku, Urząd Statystyczny w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Toruńskie uczelnie | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-12-29] .
- ↑ [według rankingów: „Rzeczpospolita” i „Perspektywy”, „Polityka”, „Home & Market”, Medal Europejski Business Centre Club].
- ↑ Pracownia słownika polszczyzny XVI wieku. Instytut Badań Literackich PAN w Warszawie [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona Instytutu Matematycznego PAN [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona zakładu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona zakładu. igipz.pan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-15)]. [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Zakład Dziejów Pomorza. ihpan.edu.pl. [dostęp 2018-05-30].
- ↑ O Książnicy Kopernikańskiej. ksiaznica.torun.pl:8888. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-27)]. [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Dawne biblioteki toruńskie Toruński Serwis Turystyczny [dostęp 2015-01-04].
- ↑ O bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Biblioteczny egzemplarz obowiązkowy w Toruniu [dostęp 2015-02-19].
- ↑ Strona internetowa AP w Toruniu. torun.ap.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-10)]. [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Charakterystyka Archiwum na stronie NDAP [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Szymon Spandowski , Toruń. miasteczko akademickie trafi do rejestru zabytków [ZDJĘCIA], nowosci.com.pl [dostęp 2019-01-10] (pol.).
- ↑ Polskie Radio PiK , Linia tramwajowa na Bielany oficjalnie otwarta – Polskie Radio PiK, radiopik.pl [dostęp 2019-01-10] (pol.).
- ↑ Wiadomości – Głos Uczelni – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, glos.umk.pl [dostęp 2020-04-15] .
- ↑ Oddziały lokalne – Toruń. tvnfakty.pl.
- ↑ TVN24 oszczędza. W Toruniu zamiast oddziału będzie biuro korespondenta. wirtualnemedia.pl. [dostęp 2012-11-30].
- ↑ Redakcja Toruńska TVP S.A [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Historia Radia w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ O nas – Polskie Radio PiK [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Paweł Balinowski reporterem RMF fm w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Ludzie RMF FM – Paweł Balinowski [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Koniec testowej emisji DAB+. Od 1 maja 2015 poszerzenie zasięgu. radiopik.pl. [dostęp 2015-04-22].
- ↑ Strona KPOIL w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Informacje na stronie Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych. nipip.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-10)]. [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. mapa.targeo.pl.
- ↑ Stacja Sanitarno – Epidemiologiczna w Toruniu. torun.psse.gov.pl.
- ↑ o Szpitalu.
- ↑ W Toruniu powstał Bank Mleka Kobiecego, onet.pl, 28 maja 2013 [dostęp 2013-05-28] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-21] .
- ↑ Lech Kamiński: Bank szpiku w Toruniu zacznie działać za rok. pomorska.pl, 2014-10-29. [dostęp 2022-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-14)].
- ↑ 3xw.pl, Cito Care, citomed.pl [dostęp 2017-02-04] .
- ↑ Strona urzędu miasta. torun.pl.
- ↑ Komenda Miejska Policji Posterunek Wodny w Toruniu – Informator miejski w Toruniu, torun.dlastudenta.pl [dostęp 2018-12-31] .
- ↑ Otwarcie komisariatu w Dobrzejewicach | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2018-09-13] (pol.).
- ↑ STRAŻ MIEJSKA DLA SZKÓŁ. torun.pl. [dostęp 2014-08-25].
- ↑ Pod Toruniem ma powstać nowoczesne centrum szkolenia straży pożarnej. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-15].
- ↑ jednostki wojskowe. jednostki-wojskowe.pl.
- ↑ „Szkoła duchów”, jedyna taka w Polsce. Tu uczą się przyszli strzelcy wyborowi. innpoland.pl.
- ↑ Ministerstwo Obrony Narodowej tworzy nową szkołę podoficerską SONDA – Łódź, lodz.onet.pl [dostęp 2019-09-13] (pol.).
- ↑ Wojskoznawstwo na UMK w Toruniu. uczelnie.info.pl.
- ↑ CZST Łukasz Mydlarski www.czst.wp.mil.pl 2008, CZST Patryk Rydzyk www.czst.wp.mil.pl 2008, ..:: 1 Baza Materiałowo – Techniczna w Toruniu :: Dowództwo, Organizacja, Zadania ::.., 1bmt.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-28] (pol.).
- ↑ CZST|made by Marcin Kuhiwczak & Piotr Makuracki & Łukasz Mydlarski-Rudzewicz|design by Patryk Rydzyk|approved by mjr Piotr Makuracki|www.rczpi.wp.mil.pl|2011, ..:: 12 Wojskowy Oddział Gospodarczy :: Aktualności ::.., 12wog.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-28] (pol.).
- ↑ Wojskowi geografowie mają patrona | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-09-15] .
- ↑ Wojskowa Komenda Uzupełnień w Kołobrzegu – Nabór do Centrum Szkolenia WOT w Toruniu, wkukolobrzeg.wp.mil.pl [dostęp 2018-11-20] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-20] (ang.).
- ↑ Dowództwo WOT będzie w Toruniu | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2018-06-27] (pol.).
- ↑ Kujawsko-Pomorskie: powstaną trzy brygady WOT, „Onet Kujawsko-Pomorskie”, 13 stycznia 2017 [dostęp 2018-06-27] (pol.).
- ↑ CZST|made by Marcin Kuhiwczak & Łukasz Mydlarski-Rudzewicz|design by Patryk Rydzyk|approved by mjr Piotr Makuracki|www.czst.wp.mil.pl|2010, ..:: Archiwum Wojskowe w Toruniu :: STRONA GŁÓWNA ::.., awwt.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
- ↑ Create by RCZPI / Design by Patryk Rydzyk 2009, ..:: WKU Toruń :: WKU w Toruniu ::.., torun.wku.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
- ↑ Placówka Żandarmerii Wojskowej, Henryka Sienkiewicza 35, Toruń 87-100 – Obiekt wojskowy, numer telefonu, mapa.targeo.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
- ↑ BW, Garnizon, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28] .
- ↑ BW, Orkiestra, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28] .
- ↑ Strona główna, Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Toruniu [dostęp 2018-06-28] (ang.).
- ↑ Zamatmedia.pl – Agencja Kreacji Wizerunku Internetowego , Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy, muzeumwl.pl [dostęp 2018-06-28] .
- ↑ Witamy na stronie Muzeum Historyczno – Wojskowego w Toruniu!, 1lo.home.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-15] (pol.).
- ↑ Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria AB IV, torun.fortyfikacje.pl [dostęp 2018-06-28] .
- ↑ Super User , Parafia Garnizonowa w Toruniu – Parafia Garnizonowa w Toruniu, garnizonowytorun.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
- ↑ Poligon, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28] .
- ↑ Ks. bp Andrzej Suski, torun.plpl .
- ↑ Ksiądz biskup Andrzej Wojciech Suski, umk.pl [dostęp 2013-08-11] .
- ↑ Protestantyzm w Toruniu, protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Protestanci świętują u siebie, pomorska.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Zbory, adwent.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ O nas, dlawszystkich.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Adresy kościołów, kosciolbozy.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Kościół Boży w Toruniu, kosciolbozytorun.com [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Zbory, baptysci.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Toruń. luteranie.pl. [dostęp 2022-12-05].
- ↑ Zbory KECh w Polsce, kech.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Kontakt, koscioldlatorunia.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Kontakt, kosciolwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Znajdź Kościół, kz.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Kontakt – Zbory, zboryboze.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Nabożeństwa, protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Toruńskie cmentarze. torun.pl.
- ↑ Kwesta na cmentarzu św. Jerzego. torun.pl. [dostęp 2014-10-27].
- ↑ Toruński Serwis Turystyczny. turystyka.torun.pl.
- ↑ Hala sportowo-widowiskowa. torun.pl.
- ↑ Informacja o stadionie. speedway.torun.pl. [dostęp 2018-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-11)].
- ↑ Tor-Tor zmodernizowany. torun.pl. [dostęp 2006-09-06].
- ↑ Miasta bliźniacze Torunia. torun.pl. [dostęp 2013-04-07].
- ↑ Siostrzane miasta Angers i Toruń | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-11-14] .
Bibliografia
- Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk. Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia. „Turystyka Kulturowa”. 5, 2019.
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona miejska
- Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .
- http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1947&q=Torun&d=0&t=0
Media użyte na tej stronie
(c) SANtosito, CC BY-SA 4.0
Location map of Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 53.83 N
- S: 52.28 N
- W: 17.16 E
- E: 19.88 E
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Flaga Finlandii
The flag of Navassa Island is simply the United States flag. It does not have a "local" flag or "unofficial" flag; it is an uninhabited island. The version with a profile view was based on Flags of the World and as a fictional design has no status warranting a place on any Wiki. It was made up by a random person with no connection to the island, it has never flown on the island, and it has never received any sort of recognition or validation by any authority. The person quoted on that page has no authority to bestow a flag, "unofficial" or otherwise, on the island.
Flag of England. Saint George's cross (a red cross on a white background), used as the Flag of England, the Italian city of Genoa and various other places.
Autor: Arvedui89, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rozwój przestrzenny Torunia na podstawie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia
Autor: Andreas Ederus Thorunensis, Licencja: CC BY-SA 4.0
Biurowiec Toruńskich Zakładów Materiałów Opatrunkowych w czerwcu 2019.
Herb województwa pomorskiego II Rzeczypospolitej
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kaplica św. Barbary w Toruniu
Flaga Torunia
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nowy most drogowy im. Elżbiety Zawackiej w Toruniu w trakcie otwarcia, 9 grudnia 2013.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Łódka Katarzynka – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lądowisko przy Wojewódzkim Szpitalu Dziecięcym w Toruniu
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dawny budynek radiostacji w Toruniu przy ul. Podgórskiej 12 z 1934 r, proj. Antoni Dygat. Przebudowany po 1945 r.
Autor: Sebastian Maćkiewicz, Licencja: CC BY-SA 2.5
Peloton Tour de Pologne 2006 na ulicach Torunia. Feld on Toruń streets, Tour de Pologne 2006.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment ulicy Łyskowskiego w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
wiadukt im. Tadeusza Kościuszki w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment toruńskiego lotniska2
Autor: N. Chylińska, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Szkoła Przemysłowa, ob. Collegium Maius UMK, 1907; ogrodzenie, mur/met Toruń, ul. Fosa Staromiejska 3, miasto Toruń
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fabryka Cukiernicza "Kopernik" w Toruniu
Autor: Darek Tyfus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok od ul. Sienkiewicza na ścianę koszar 6. Samodzielnego Oddziału Geograficznego w Toruniu
Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII Twierdzy Toruń. Przed bramą widoczni aresztowani Polacy i ich strażnicy – członkowie paramilitarnego Selbstschutzu. W pierwszych miesiącach okupacji przez Fort VII przeszło kilka tysięcy Polaków. Co najmniej 600 z nich rozstrzelano w pobliskim lesie Barbarka.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu
Autor: Michał Sulik, Licencja: CC BY 3.0
Kościół Świętego Ducha w Toruniu podczas Festiwalu Światła Skyway'09
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Torunia
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dworzec autobusowy w Toruniu2
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cereal Partners Poland Toruń Pacific w Toruniu
Hanseatic Flag
Autor: Sebastian Maćkiewicz, Licencja: CC BY-SA 2.5
MAN NL283 Lion's City (#539) z 2006 roku, należący do MZK Toruń, na sezonowej pętli Barbarka, Toruń.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Towarzystwo Naukowe w Toruniu
Ulica we wsi Złotoria, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim, w gminie Lubicz.
Autor: Frkinhere, Licencja: CC BY-SA 4.0
Üstte:Belediye Binası, Stary Rynek; Ortada: Dąmbski aile sarayı, Ana kapı, Nikolas Kopernik anıtı; Altta: Toruń orta çağ kent merkezi
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum handlowe Toruń Plaza1
Autor: Ola Zaparucha, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń - zabudowa ulic Szczytnej i Łaziennej w zespole dzielnicy staromiejskiej (zabytek nr A/275/244)
Tytuł: Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich
Adres wydawniczy: W Warszawie : lit. M. Fajansa , 1880
Gatunek: albumy; grafika polska; litografia
Forma i typ: grafiki i rysunki
Opis fizyczny: [2] s., [30] k. tabl. : il. ; 32x46 cm
Współtwórcy: Fajans, Maksymilian (1827-1890) Wyd
Data wg nadr. cenzury.
Autor: Tatiana Yagunova / Татьяна Ягунова, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lubeka (Akwarela Tatiany Yagunovej) — główne miejsce Ligi Hanzeatyckiej. Związek Hanzeatycki — organizację kupiecką pod kierownictwem doświadczonego racjonalnego ośrodka kupieckiego — Wolnego Miasta Lubeki. Opublikowano:
- Nikolay Yagunov, Tatiana Yagunova. Hanza po wiekach. Niemcy. Polska. Rosja. Litwa: album fotografii = Hanse centuries later. Germany. Poland. Russia. Lithuania: the album of photos. — Kaliningrad: Drukarina Bernardinum, 2014. — Pierwszy album.— 208 s. — 2000 egz. — ISBN 978-83-7823-473-9. — S.1 (tytuł książki).
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dawny kościół ewangelicko-reformowany pw. św. Szczepana w Toruniu, obecnie kościół ewangelicko-augsburski, 1902-1904, proj. Richard Gans.
Autor: Lestat (Jan Mehlich), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Widok na Stare Miasto i Wisłę z Mostu Piłsudskiego w Toruniu.
Main trading routes of the Hanseatic League in northern Europe.
Godło Rzeczypospolitej Polskiej ustalone Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach (Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980)
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
urząd marszałkowski w Toruniu
Autor: LukaszKatlewa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Detention Center in Torun
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
ORP Toruń wpływający do portu szczecińskiego
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Torunia, 2014
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, sala główna
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Park przy ulicy Chopina w Toruniu56
Pocztówka z panoramą Torunia. Na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893-1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń - Park Etnograficzny - chata bogatego chłopa, wnętrze
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Toruń-Mokre, widok z bloku przy ul. Grudziądzkiej 55-57. W centrum ulica Bażyńskich.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pierwszy Urząd Skarbowy w Toruniu
Toruń, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Widok miasta z 1641 r. Mateusza Meriana.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Autostrada A1 w okolicy Torunia
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ruiny zamku krzyżackiego w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Przedszkola Miejskiego nr 4 w Toruniu
Autor: Andrzej, Licencja: CC BY 2.0
Polski żużlowiec Adrian Miedziński podczas spotkania derbowego Polonia Bydgoszcz vs. Unibax Toruń (19 kwietnia 2009)
Autor: Ola Zaparucha, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń, ul. Prosta 32 - budynek główny Miejskiej Straży Ogniowej, 1901-1903 (zabytek nr A/87)
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Budynek przy Wałach Generała Sikorskiego 10 w Toruniu, dawniej posterunek policji, obecnie wydziały Urzędu Miasta.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kaplica polskokatolicka - torun
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Muzeum Toruńskiego Piernika22
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Obraz Mariana Jaroczyńskiego II Traktat Toruński z 1873 r. w Muzeum Okręgowym w Toruniu.
Autor: Bardrock, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zmodernizowana ED72A-003 na hali Sekcji Utrzymania Taboru Trakcyjnego w Toruniu Kluczyki
Autor: Sławomir Milejski, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Teatr Miejski, ob. im. Wiliama Horzycy, 1903-1904 Toruń, pl. Teatralny 1, miasto Toruń
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rubinkowo, widok na ul. Dziewulskiego z bloku przy ul. Łyskowskiego 13.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki w Toruniu92
Autor: Praca własna, Licencja: CC BY-SA 3.0
Podział Torunia na części urzędowe.
1. Starotoruńskie Przedmieście
2. Barbarka
3. Bielany
4. Bydgoskie Przedmieście
5. Wrzosy
6. koniuchy
7. Chełmińskie Przedmieście
8. Rybaki
9. Stare Miasto
10. Katarzynka
11. Mokre
12. Jakubskie Przedmieście
13. Rubinkowo
14. Winnica
15. Grębocin Nad Strugą
16. Bielawy
17. Na Skarpie
18. Kaszczorek
19. Piaski
20. Podgórz
21. Glinki
22. Stawki
23. Rudak
24. Czerniewice
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Archiwum Państwowe w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Artylerii Polskiej w Toruniu
Autor: Margoz, Licencja: CC BY-SA 4.0
kamień w Starym Toruniu, upamiętniający domniemane miejsce pierwotnej lokalizacji Torunia
Autor: Michał Madajewski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Fort I Twierdzy Toruń - brama wjazdowa
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szkoła medyczna w Toruniu
Autor: Grzegorznadolski, Licencja: CC0
Widok na osiedle Rubinkowo 2 w Toruniu - zdjęcie zrobione na najwyższym piętrze z okna klatki schodowej wieżowca Ślaskiego 6
Autor: Ola Zaparucha, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń - ulica Szeroka w zespole dzielnicy staromiejskiej
Speedway stadium in Toruń
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wnętrze Muzeum Diecezjalnego w Toruniu, ul. Żeglarska 7.
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Miasteczko Uniwersyteckie w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Budynek główny dworca Toruń Główny
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Toruński Park Technologiczny44
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń, Krzywa Wieża, XIV
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
redakcje gazety - Nowości w Toruniu
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej w Toruniu