Toruń

Toruń
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
HerbFlaga
HerbFlaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Aglomeracja

bydgosko-toruńska

Data założenia

X wiek[1]

Prawa miejskie

28 grudnia 1232

Prezydent

Michał Zaleski

Powierzchnia

115,72 km²

Wysokość

34–95 m n.p.m.

Populacja (30.06.2022)
• liczba ludności
• gęstość


198 273[2]
1510,9 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

87-100 do 87-120

Tablice rejestracyjne

CT

Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Położenie na mapie Polski
Ziemia53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111
TERC (TERYT)

0463011

SIMC

0982724

Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski
Wały gen. Władysława Sikorskiego 8
87-100 Toruń
Strona internetowa
BIP
Wisła na wysokości Starego Miasta w Toruniu

Toruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba władz samorządowych województwa kujawsko - pomorskiego - marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych[3], a także jednej z najlepszych uczelni w Polsce - Uniwersytetu Mikołaja Kopernika[4]. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego[5] oraz centralnym ośrodkiem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego[6]. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim[7]. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na Pomorzu, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach[8].

Toruń, z liczbą 198 273 stałych mieszkańców, zajmuje 16. miejsce pod względem liczby ludności w Polsce (dane ze spisu powszechnego 2021r.)[9]. Jest dużym ośrodkiem gospodarczym i handlowym oraz ważnym węzłem drogowym i kolejowym. Pod Toruniem działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna[10]. Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny[11]. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc[12]. Toruń jest także siedzibą Garnizonu Toruń, orkiestry wojskowej i kilku jednostek wojskowych[13]. Znajduje się tu 6 konsulatów honorowych[13].

W Toruniu odbywa się szereg krajowych i międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. Motoarena Toruń im. Mariana Rosego, lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego i Arena Toruń, na której w 2021 roku odbyły się 36. Halowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce[14].

W Toruniu swoją siedzibę mają liczne instytucje szczebla wojewódzkiego, m.in. Wojewódzki Urząd Pracy i Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej.

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku[15]). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego[16], miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu[17]. Miastem posiadającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[18]. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi[19]. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika[20].

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO[21]. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca[22].

Położenie

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych[23]:

Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej[24].

Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw[25].

Środowisko przyrodnicze

Ukształtowanie powierzchni

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa)[26]. Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty[27].

Klimat

Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta – Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy[28].

Średnia temperatura i opady dla Torunia
MiesiącStyLutMarKwiMajCzeLipSieWrzPaźLisGruRoczna
Średnie temperatury w dzień [°C]116121821222218126212
Średnie temperatury w nocy [°C]-4-4-138111312951-24
Opady [mm] 27.925.422.930.548.368.681.358.440.627.935.635.6513,1
Źródło: Weatherbase[29] 17.12.2008

Wody

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Zespół Staromiejski zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku[30], natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.

Parki i tereny zielone

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko Zespołu Staromiejskiego.

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły[31] oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:

Historia

Obelisk w Starym Toruniu, upamiętniający miejsce pierwotnej lokalizacji Torunia
Średniowieczna Krzywa Wieża w systemie murów obronnych (XIII w.)
Toruń z mostem przez Wisłę z 1500 r.
Toruń twierdzą od 1641 r.
Oblężenie Torunia przez armię szwedzką w 1658, z dzieła Pufendorfa Caroli gustavi... vita et res gestae, 1697, grafika E.J. Dahlberga
Toruń na litografii Napoleona Ordy (1880)[32]
Pocztówka z panoramą Torunia (1897); na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893–1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)
Budynek Policji Miejskiej i aresztu z 1902 roku. Dziś Urząd Miasta.
Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII
Areszt śledczy, tzw. Okrąglak, 1866
Południowa część dzielnicy Rubinkowo

Pierwotna osada, piastowskie Królestwo Polskie i rozbicie dzielnicowe Polski (przed 1228)

Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku[33].

W państwie krzyżackim (1228–1454)

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233[34][35] roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego.

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Pierwotne miasto zajmowało obszar wielkości ok. 500 na 200 metrów. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki[36]. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy[33]. XIII-XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793)

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną.

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody[37]. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (Polacy pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.[38] do 20 tys. mieszkańców[39]. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa)[40].

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 roku została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

W Królestwie Prus (1793–1806)

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa PrusPrus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.

W Księstwie Warszawskim (1807–1815)

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Okres zaboru pruskiego (1815–1920)

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła płynąca Drwęca przez podtoruński Lubicz. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Rychtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej BerlinWystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre[41].

W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Katowic, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji. Kolejną niezwykle ważną dla Polaków instytucją związaną z miastem było powołane 16 grudnia 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu, grupujące przede wszystkim polskich ziemian i kler katolicki z polskich ziem wcielonych w okresie zaboru niemieckiego do Prus Zachodnich. Na jego czele w latach 1897-1914 stał ks. Stanisław Kujot, wybitny badacz przeszłości Pomorza[42].

Na początku XX w. doszło do nasilenia konfliktu narodowego między Niemcami a Polakami. Przyczyniły się do tego działania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa o stowarzyszeniach, w której zakazano używania języka polskiego na otwartych zebraniach publicznych. Tuż przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez Polskę miasto liczyło 46 tysięcy mieszkańców, w tym 55-60% Niemców (większość z nich w wyniku napływu Niemców podczas zaborów), 38-43% Polaków i ok. 2% Żydów[42]. Zaś powiat toruński znajdujący się w granicach zaboru niemieckiego był zamieszkały w ponad 70% przez Polaków.

Powrót do Polski (1920–1939)

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz[43].

W 1936 roku policja podczas manifestacji bezrobotnych zabiła robotnika, członka KPP Juliana Nowickiego[44].

II wojna światowa (1939–1945)

7 września 1939 roku do miasta wkroczył Wehrmacht. Dekretem Hitlera Pomorze wraz z Toruniem wcielono do III Rzeszy (Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie). Okupację hitlerowską w mieście cechowały bezwzględne akcje, mające na celu wyniszczenie ludności polskiej.

Jesienią 1939 roku w ramach tzw. Intelligenzaktion okupanci rozpoczęli masowe aresztowania przedstawicieli polskiej elity społecznej i intelektualnej z Torunia i okolicznych miejscowości. W wyniku jednej tylko obławy, przeprowadzonej w dniach 17–21 października, zatrzymano od 600 do 1200 mieszkańców Torunia i powiatu. Aresztantów umieszczano w obozie dla internowanych zorganizowanym na terenie Fortu VII Twierdzy Toruń. Od października do grudnia 1939 roku więźniowie obozu byli masowo rozstrzeliwani przez SS i Selbstschutz w podmiejskim lesie Barbarka. Zamordowano tam co najmniej 600 Polaków[42].

Egzekucje Polaków odbywały się również w żwirowni Olek koło Torunia. Liczba ludności polskiej spadła do ok. 15 tys. (w roku 1938 ok. 78 tys.). W listopadzie 1940 roku założono obóz przesiedleńczy Szmalcówka, a po roku przekształcono go w obóz karno-represyjny. Przeszło przez niego ok. 20 tys. osób, a zginęło ok. 3000 (w tym ok. 400 dzieci). W lipcu 1943 roku obóz został zlikwidowany, a osadzonych skierowano do obozów w Stutthofie i Potulicach[45].

W styczniu 1945 roku ponad 18 tys. żołnierzy hitlerowskich broniło Torunia zmienionego w twierdzę. 23 – 25 stycznia jednostki 70 armii 2 Frontu Białoruskiego otoczyły miasto na którego przedpolach toczono walki. W nocy z 30 na 31 stycznia Niemcy przełamali okrążenie, przebijając się w kierunku Grudziądza. 1 lutego 1945 roku Toruń został zdobyty przez Armię Czerwoną. W walkach o miasto zginęło prawie 2200 jej żołnierzy. Ciała 269 poległych pochowano na skwerze przed dawnym Arsenałem (później część zwłok ekshumowano, a na miejscu mogiły postawiono Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej[46]).

Okres PRL (1945–1989)

Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. 8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę[47]. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego[47][47].

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu[48].

Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia[49]. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej[50].

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku.

Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową[51]. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników[52] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy[51]. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście[53]

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców.

Toruń po wojnie stał się także ważnym ośrodkiem kulturalnym. Błyskawicznie odradza się życie kulturalne w mieście: już 24 lutego ma miejsce pierwszy seans kinowy po wyzwoleniu a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim[47]. W październiku 1945 roku rozpoczyna działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”[54]. Od 1958 roku rozpoczynają funkcjonowanie coroczne Festiwale Teatrów Polski Północnej[54]. Od 1963 roku rozpoczyna działalność Galeria i Ośrodek Plastyczny Twórczości Dziecka, jedyna tego rodzaju placówka w Polsce[55]. W 1973 roku Książnica Miejska otrzymuje nową siedzibę przy ul. Słowackiego[56]. Ważną rolę kulturotwórczą odgrywa założone w 1976 roku Toruńskie Towarzystwo Kulturalne[56].

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955-1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957 -1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976)[56].

1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego[57][58].

W latach 1980–1981 Toruń stał się kolebką tzw. struktur poziomych w PZPR. Była to grupa młodych członków partii (głównie wywodzących się z pracowników naukowych Uniwersytetu Toruńskiego), którzy zakładali, że należy zastąpić dotychczasowe zhierarchizowane struktury partii i jej aparat siecią oddolnych demokratycznych komórek partyjnych[59].

Po 1989 roku

Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa.

W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.

Administracja

Status administracyjny miasta

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Torunia od 1807 roku
OkresPaństwoZwierzchnośćJednostka administracyjnaStatus miastaFunkcja miasta
1807–1815Księstwo WarszawskieCesarstwo Francuskiedepartament bydgoski (Département de Bydgoszcz)miasto municypalnesiedziba podprefekta (starosty)
1815–1824Królestwo PrusProvinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerdermiasto wydzielone podległe rejencji*siedziba landrata (starosty)
1824–1878Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo NiemieckieProvinz Preußen, Regierungsbezirk Marienwerdermiasto wydzielone podległe rejencji*siedziba landrata
1878–1900Cesarstwo NiemieckieWestpreußen, Regierungsbezirk Marienwerdermiasto wydzielone podległe rejencji*siedziba landrata
1900–1920Cesarstwo NiemieckieWestpreußen, Regierungsbezirk Marienwerdermiasto wydzielone**powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskiemiasto wydzielone**stolica województwa
1939–1945III Rzesza NiemieckaReichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk BrombergMiasto wydzielone**powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty-kwiecień*** Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskieMiasto wydzielone**stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskieMiasto wydzielone**powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952Rzeczpospolita Polskawojewództwo bydgoskieMiasto wydzielone**powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975Polska Rzeczpospolita Ludowawojewództwo bydgoskieMiasto wydzielone**powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989Polska Rzeczpospolita Ludowawojewództwo toruńskiemiastostolica województwa
1989–1998Rzeczpospolita Polskawojewództwo toruńskiemiastostolica województwa, siedziba urzędu rejonowego
od 1999Rzeczpospolita Polskawojewództwo kujawsko-pomorskiemiasto na prawach powiatustolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu


* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu[60]

** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim

*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu

Stan obecny

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie[61].

Siedziba m.in. prezydenta Torunia i Rady Miasta

Samorząd miejski

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski[62][63]. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.

Samorząd wojewódzki

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

Podział miasta

Fragment Rubinkowa

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze} wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych[64][65]. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia[65].

Części urzędowe Torunia:

Torun - czesci1.svg

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)[66]
Nazwa jednostki urbanistycznejLiczba osób zameldowanych
na pobyt stały
Liczba osób zameldowanych
na pobyt czasowy
Chełmińskie Przedmieście309471537
Rubinkowo22151509
Na Skarpie21131265
Bydgoskie Przedmieście20870726
Wrzosy15746378
Mokre12697495
Stawki10917249
Podgórz10194259
Jakubskie Przedmieście8677299
Stare Miasto4714602
Bielany4196377
Bielawy308548
Grębocin nad Strugą304679
Kaszczorek243433
Czerniewice214717
Grębocin przy lesie144822
Rudak84620
Starotoruńskie Przedmieście17411
Katarzynka341
Barbarka50
Razem1754595927

Aglomeracja

Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

Toruński Obszar Funkcjonalny

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce[67].

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego[68].

Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

18 czerwca 2021 podpisano porozumienie tworzące Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia.

Demografia

Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu

Liczba mieszkańców

Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157[69].

Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.), obecnie następuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest proces eksurbanizacji.

  • Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.


Źródła:

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.

Struktura demograficzna

Rozwój przestrzenny Torunia

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010[70]:

OpisOgółemKobietyMężczyźni
Jednostkaosób%osób%osób%
Populacja205 312100110 35753,7594 95546,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)33 98716,5516 7248,1517 2638,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat)136 31166,3968 55133,3967 76033
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)35 01417,0525 08212,2299324,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku[71].

Piramida wieku Torun.png

Gminy podmiejskie

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Rozwój terytorialny

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.

Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina[72].

Sądownictwo

Toruń to ważny i prężny ośrodek prawniczy w Polsce. To na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika kształci się od blisko 70 lat przeszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy i innych, a cały rozległy proces dydaktyczny i naukowy prowadzi na 26 katedrach aktualnie blisko 120 nauczycieli akademickich, w tym 20 profesorów tytularnych, 13 doktorów habilitowanych na stanowisku profesora UMK i 6 doktorów habilitowanych[73].

Polityka

Parlamentarzyści

Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej, siedziba biur poselskich toruńskich posłów Platformy Obywatelskiej

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

Biura poselskie

Posłowie mający biura poselskie w mieście[74][75]:

Biuro Senatorskie w mieście:

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

Instytucje wyborcze

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Dyplomacja

Rys historyczny

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Konsulaty honorowe

Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

  • Peru Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
  • Słowenia Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku[76]
  • Litwa Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
  • Finlandia Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku[77]
  • Mołdawia Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku[78]
  • Tunezja Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku[79]

Ponadto w Torunia działa:

Placówki dydaktyczne

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej)[81].

Związki i organizacje

Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji[82]:

Gospodarka

Charakterystyka

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę[83] oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8[84][85]. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych[86], co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej[87]. Miasto jest również drugim pod względem ważności ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie[88].

O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których według „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a według publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny[89][90].

Przedsiębiorstwa

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny)[91][92].

Na terenie miasta do dziś działają przedsiębiorstwa z wieloletnią tradycją:

Branża IT

W Toruniu znajdują się placówki wielu przedsiębiorstw z branży IT[114][115]. W grudniu 2015 były to m.in. OpusCapita (F&A), Telmon (Call Center), Atos (IT), Grant Thornton (HR, F&A), Contact Centre (Call Center), Grupa Allegro (IT), Cyfrowy Polsat (Call Center), Manpower (HR), Randstad (HR), CDTP (Call Center), IT Util (IT).

Instytucje finansowe

W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba skarbowa, Urząd Kontroli Skarbowej, Regionalna izba obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne

Handel

W Toruniu w 2018 roku znajdowało się 11 hipermarketówCastorama, Auchan, Kaufland, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketówJysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np. Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu[116].

Największe centra handlowe

Transport

Autostrada A1 w okolicy Torunia
Skrzyżowanie Szosy Lubickiej z ulicami Jamontta i Ślaskiego w Toruniu

Transport drogowy

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

Węzły drogowe w okolicach Torunia

Wykaz dróg

  • A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
  • S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
  • drogi krajowe:
10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy
15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna
80 w kierunku Bydgoszczy
91 w kierunku Gdańska i Łodzi
200 (Wielka NieszawkaCierpice)
257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)
258 (Toruń – ZłotoriaSilno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)
273 (Mała NieszawkaWielka NieszawkaCierpice)
552 RóżankowoLubicz
553 w kierunku Różankowa
572 (Lubicz – stacja PKP)
585 (Podgórska – Dybowska)
654 (Toruń – ZłotoriaSilno)
657 (ZłotoriaLubicz)

Administracja drogowa

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg[121], do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA[122], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego[123].

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu[124] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego[125].

Obiekty inżynierskie

W Toruniu i jego sąsiedztwie znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej w pobliżu miasta, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej.

Komunikacja miejska

Niskopodłogowy MAN Lion’s City należący do MZK w Toruniu
Dworzec autobusowy w Toruniu – perony komunikacji dalekobieżnej

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Przewoźnik obsługuje 41 linii autobusowych[126] (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne)[127]. Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z placu św. Katarzyny (104, 105, 106)[128]. Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice[129].

Pozostałe środki transportu

Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje Arriva Bus Transport Polska (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego[130].

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych[131].

Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku[132]. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego[133].

Transport kolejowy

Lokomotywownia Toruń-Kluczyki – Sekcja Utrzymania Taboru Trakcyjnego
Budynek główny dworca Toruń Główny po rewitalizacji

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

Instytucje związane z kolejnictwem

Toruń jest od 2015 roku siedzibą dla spółki kolejowej Arriva RP[134], której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki[135], mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna.

Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: PKP Intercity Remtrak (siedziba spółki)[136], Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Polregio[137], PKP Cargo Zakład Przewozów Towarowych Sekcja Przewozów i Ekspedycji, PKP CargoTabor Zakład Naprawy Taboru[138], PKP Energetyka Sekcja Zasilania Elektroenergetycznego Toruń, Zakład Linii Kolejowych Sekcja Eksploatacji Toruń Wschodni, Sekcja Eksploatacji Toruń Główny, Dział Rachunkowości i Finansów oraz posterunek Straży Ochrony Kolei[139].

W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu[140], Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów[141].

W Toruniu działa także Stowarzyszenie Przyjaciół Kolei i Zabytków Techniki[142] oraz Izba Tradycji Toruńskiego Węzła Kolejowego[143]

Lotnisko

Aeroklub Pomorski – sekcje m.in. samolotowa, szybowcowa, spadochronowa i balonowa

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.

Od kwietnia 2021 roku działa tu baza LOT Flight Academy[144].

Transport lotniczy

Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od 8 kwietnia 2013 roku)[145], Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku)[146] oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku)[147]. Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo[148].

Lądowiska

Ponadto w Toruniu swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze[151].

Transport wodny

Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu, kształci m.in. wioślarzy

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

  • AKS
  • AZS z Bazą Wioślarską
  • KS Budowlani
  • Szkwał, Port Drzewny
  • Towimo, Port Drzewny
  • Walter, Port Drzewny
  • Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
  • Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną[152]

Transport turystyczny

W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:

Komunikacja rowerowa

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się blisko 100 km dróg rowerowych[153][154]: głównych – łączących dzielnice i prowadzących za miasto, zbiorczych – rozprowadzających ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe[155] oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów[156].

Toruński Rower Miejski

Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 27 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy[157].

Turystyka

Ulica Szeroka w czasie sezonu turystycznego

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem[158]. Tradycja wypieków pierników przyczyniła się do założenia w 2006 roku Żywego Muzeum Piernika, pierwszego w Europie muzeum poświęconemu piernikom. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka[159]. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln[160].

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”[159].

Zabytki

Kamienice przy ulicy Szczytnej i Łaziennej

Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków[161]. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski wojewódzki konserwator zabytków[162]. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami.

Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki.

Zespół Staromiejski

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków[163][164].

Główne i najcenniejsze zabytki sakralne

Katedralny dzwon Tuba Dei (Trąba Boża) – największy średniowieczny dzwon w Polsce i jeden z największych średniowiecznych dzwonów kołysanych w Europie Środkowej

Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:

Główne i najcenniejsze zabytki świeckie

Tama Gotycka z końca XIII w., wchodząca w skład zamkowego systemu obronnego

Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:

Mury obronne

Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego[165].

Bramy i baszty

Bramy i baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś[166]:

Spichrze

Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej[167].

Inne dzielnice, okolice Torunia

Zabytki świeckie poza Zespołem Staromiejskim:

Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:

Kościół gotycki

Zabytki militarne

XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku[168]. Wykaz fortów (nazwy polskie):

Najwyższe budynki mieszkalne

Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie[169].

Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941–1943[170].

Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień[171].

Kultura i sztuka

Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, Miejska Instytucja Kultury Dom Muz, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy[172].

W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, zaczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc[173].

Teatry

Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.

Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier[174][175].

Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów[176][177].

W Toruniu istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu[175].

Kina

W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami[178].

Imprezy

Jedna z projekcji podczas Festiwalu Światła SKYWAY na fasadzie Kościoła św. Ducha

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.

Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.

Muzea

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych. Do najstarszych tego typu placówek bez wątpienia należy Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są[181]:

Pozostałe to:

Centra kultury i nauki

Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta[187]

Pozostałe instytucje kultury to[188]:

Muzyka

Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku. Warto dodać, że już pod koniec lat 30. XX wieku ówczesne władze miasta wraz z istniejącym wówczas Konserwatorium podjęły próbę utworzenia w mieście orkiestry symfonicznej oraz budowy filharmonii[202]. Wybuch II wojny światowej zaprzepaścił te plany. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku[203].

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku)[204].

Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej[205]. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester[206] oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski.

Galerie

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii[207]. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka – placówkę prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą, inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy[208] oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście[207].

Ponadto w Toruniu znajdują się:

Oświata

Placówki oświatowe

W Toruniu działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla[215]

  • 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)[216][217]
  • 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
  • 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
  • 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
  • 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej)
  • 3 licea profilowane
  • 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
  • 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)

Gimnazjum i Liceum Akademickie UMK

W Toruniu działa jedyne w województwie i w kraju Uniwersyteckie Liceum Ogólnokształcące. Placówka ta powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2022 zajęło drugie miejsce w rankingu liceów ogólnokształcących Perspektywy[218].

Szkolnictwo artystyczne

Szkolnictwo medyczne

Szkolnictwo sportowe

  • Szkoła Mistrzostwa Sportowego – szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku

Szkolnictwo specjalne

Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS[222]

Inne instytucje

W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak „Młody Las”, rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny[223].

Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli

W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu[224], Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna[225], Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży[226].

W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli[227]

Nauka

Charakterystyka

Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika[228]. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu)[229][230].

Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin[231].

Uczelnie

NazwaRok założeniaUwagi
Uniwersytet Mikołaja Kopernika1945największa uczelnia w województwie kujawsko-pomorskim. Posiada ona 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum. Uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. Uczelnia kieruje również Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym w Toruniu[232]
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej1993jurysdykcję kanoniczną nad Seminarium sprawuje biskup toruński
Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej1996niepubliczna szkoła muzyczna, prowadzona przez diecezję toruńską
Wyższa Szkoła Bankowa1998największa biznesowa uczelnia niepubliczna w województwie kujawsko-pomorskim[233]
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej2001uczelnia niepubliczna należąca do Fundacji Lux Veritatis
Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema2002jednostka szkolnictwa Wojska Polskiego
Toruńska Szkoła Wyższa2003uczelnia niepubliczna
Wyższa Szkoła Gospodarki w BydgoszczyWydział Techniczny i Wydział Pielęgniarstwa i Położnictwa2011uczelnia niepubliczna
Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej – Wydział Zamiejscowy Toruń-Lubiczuczelnia niepubliczna

Jednostki naukowo-badawcze

Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to:

Biblioteki

Biblioteki

Szczególną rolę na mapie naukowej Torunia zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne[239][240][241]. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996[242].

Archiwa

Toruń jest znaczącym ośrodkiem archiwistyki w Polsce. To na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika od ponad 60 lat kształceni są archiwiści (jako jedyna uczelnia w Polsce na osobnym kierunku pn.: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją). W jego ramach działa jedyny w Polsce Instytut Historii i Archiwistyki, na którym wykładają bądź wykładali wybitni specjaliści z zakresu archiwistyki m.in. Ryszard Mienicki, Franciszek Paprocki, Andrzej Tomczak, Bohdan Ryszewski czy Halina Robótka.

Toruń w końcu jest również siedzibą wielu archiwów. Wśród archiwów wchodzących w skład państwowej sieci archiwalnej pierwszorzędną rolę odgrywa Archiwum Państwowe. Zaliczane jest do najstarszych i najwartościowszych pod względem posiadanego zasobu w Polsce. Jego początki sięgają założenia miasta w XIII wieku. Do 1951 roku działało jako Archiwum Miejskie z siedzibą od początku swojego istnienia w Ratuszu Staromiejskim, następnie włączone zostało do sieci archiwalnej. Od tego momentu podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Na zasób archiwum składa się około 6 tys. akt. Najcenniejsze materiały Archiwum stanowią dokumenty i akta z okresu staropolskiego (m.in. przywileje królewskie dla Torunia, przywilej lokacyjny Miasta Torunian, czy bulle papieskie). W zbiorach zachował się też jeden z największych w Europie zespół tabliczek woskowych połączonych w poliptyki. W 2003 roku tabliczki te zostały wpisane na krajową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO[243][244].

Miasteczko Akademickie

Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku[245].

Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową[246].

W styczniu 2020 roku osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków[247].

Media

Budynek Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, uruchomionej 15 stycznia 1935 roku
Nowości – redakcja

Telewizja

Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN24 i TTV[248][249], a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4[250]. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń.

Radio

Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5[251][252]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji[253][254].

Maszty radiowe i telewizyjne

W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii RadiowychMoniuszki”. Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku[255].

Prasa, internet

W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe.

Inne

W Toruniu swoich korespondentów mają: Rzeczpospolita, Polska Agencja Prasowa, Katolicka Agencja Informacyjna oraz TVN News and Services Agency.

Opieka zdrowotna

Rozbudowa Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu (stan z października 2018 roku)

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska[256] czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych[257].

Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa[258], Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej[259] i inne

Szpitale

Bezpieczeństwo publiczne

Komenda Miejska Policji przy Grudziądzkiej 17

W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)[264]. Centrum przyjmuje zgłoszenia numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999

Policja

W Toruniu znajduje się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą:

  1. Komisariat Policji – Toruń Śródmieście, ul. PCK 2
  2. Komisariat Policji – Toruń Rubinkowo, ul. Dziewulskiego 1
  3. Komisariat Policji – Toruń Podgórz, ul. Poznańska 127/129
  4. Komisariat Policji w Chełmży, ul. Sądowa 2
  5. Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ul. Popiełuszki 3 – to jedyny tego typu komisariat w województwie[265]
  6. Komisariat Policji w Dobrzejewicach[266]
  7. Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej, ul. Słoneczna 10

Państwowa Straż Pożarna

W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:

  1. Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre)
  2. Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
  3. Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
  4. Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.

Inne instytucje

Pozostałe instytucje to: Straż Miejska[267], Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, centrum szkoleniowe dla strażaków[268], Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński

Pomnik Artylerii Polskiej na placu Towarzystwa Miłośników Torunia, uzupełniony w 1993 roku o tablicę pamiątkową Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu
Koszary przy ul. Sienkiewicza – 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)[269].

Uczelnie wojskowe

  • Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia
  • Ośrodek Strzelców Wyborowych[270]
  • Szkoła Podoficerska SONDA (planowana) – ma kształcić kandydatów na podoficerów w zakresie łączności i informatyki, a także podoficerów WOT o specjalności „piechota”[271]

W Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika działa Zakład Historii Wojskowej. Prowadzi on unikatową specjalizację – „Historia wojskowa, służb mundurowych i specjalnych”, to drugi taki kierunek w Polsce na uczelni cywilnej[272].

Instytucje i jednostki WP

Religia

Kościół greckokatolicki

W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.

Kościół prawosławny

W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Kościół rzymskokatolicki

Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV[290][291].

Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej.

W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki)

Kościół starokatolicki

W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Kościoły protestanckie

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP[292][293].

Kościoły protestanckie działające w Toruniu:

Cmentarze

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza.

Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha[306][307].

Toruńskie pomniki

Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w TOruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika[308].

Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne.

Sport

Peloton Tour de Pologne 2006 roku na ulicach Torunia
Adrian Miedziński, jeden z żużlowców KS Toruń

Zawodowe kluby sportowe

Obiekty sportowe

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa[309].

Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty został w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu[310].

W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń[311].

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Torunia.jpg
Miasto partnerskieKrajOd kiedy
 Filadelfia Stany Zjednoczone1976
 Getynga Niemcy1978
 Lejda Holandia1988
 Hämeenlinna Finlandia1989
 Czadca Słowacja1996
 Swindon Anglia2003
 Łuck Ukraina2008
 Novo Mesto Słowenia2009
 Guilin Chiny2010
 Angers Francja2016


W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z jedenastoma takimi miastami[312].

Związani z Toruniem

Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia

ORP Toruń wpływający do portu szczecińskiego

Zobacz też

Przypisy

  1. Istnienie osady przedlokacyjnej na terenie zamku krzyżackiego jest potwierdzone od X w., nie wykluczone, że istniała ona już w końcu VIII w. Patrz: Historia Torunia, M. Biskup (red.), t. I, W czasach średniowiecza (do roku 1454), s. 61.
  2. {{{tytuł}}}.
  3. Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 28 lipca 1998 r. – Dz. U. 1998.96.603 mówi: Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń,. Ww. ustawa nie określa terminu stolica województwa kujawsko-pomorskiego jako obowiązującego, choć w potocznym rozumieniu oba miasta nazywane są „stolicami” bądź „współstolicami”, co odnotować można również w czwartym akapicie „Podział administracyjny Polski 2006” na witrynie KSNG.
  4. Resort nauki ogłosił listę 10 uczelni badawczych, Nauka w Polsce [dostęp 2022-05-02] (pol.).
  5. Zintegrowane Inwestycje Terytorialne, zit.btof.pl [dostęp 2019-01-07].
  6. https://www.pozatorun.pl/powstanie-miejski-obszar-funkcjonalny-torunia-porozumienie-podpisane/
  7. Nasze największe miasta w statystyce, kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2019-01-07].
  8. Toruń, Atrakcje Torunia, Przewodnik po Toruniu, Zwiedzanie Torunia z przewodnikiem, Przewodnicy miejscy Toruń przewodnik miejski Informacja turystyczna, Zabytki Torunia i kujawsko-pomorskiego, Muzea, Historia, Pierniki toruńskie, Twierdza Toruń, turystyka.torun.pl [dostęp 2019-01-07] (pol.).
  9. {{{tytuł}}}.
  10. https://web.archive.org/web/20170812051227/http://www.bppt.pl/pl,inwestor,47,Specjalna-Strefa-Ekonomiczna.html.
  11. Wyborcza.pl, torun.wyborcza.pl [dostęp 2019-01-07].
  12. Toruńskie instytucje kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2019-01-07].
  13. a b Jednostki-Wojskowe.pl, jednostki-wojskowe.pl [dostęp 2019-01-07].
  14. Halowe Mistrzostwa Europy 2021 w Toruniu!, pzla.pl [dostęp 2019-01-07] (ang.).
  15. Maciej Dorna, About the date when the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń, „Zapiski Historyczne”, T. LXXX: 2015, s. 84–120.
  16. Bogucka M.: Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w., Warszawa 2009.
  17. Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 133.
  18. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42. oraz: Respublica Thorunensis: Toruń w czasach nowożytnych.
  19. Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 48.
  20. k, Kopernik nie urodził się w... Domu Kopernika, nowosci.com.pl [dostęp 2019-01-07] (pol.).
  21. Toruń na liście UNESCO | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2019-01-07].
  22. Św. Jan Chrzciciel, Patron Torunia. torun.pl.
  23. Położenie geograficzne. torun.pl.
  24. Przewodnik Torun. Warszawa: Sport i Turystyka, 1971, s. 7.
  25. O Toruniu. turystyka.torun.pl.
  26. Ukształtowanie powierzchni terenu oraz budowa geologiczna. [dostęp 2010-04-03].
  27. Lasy Torunia. miaster.pl. [dostęp 2018-05-30].
  28. Środowisko geograficzno-przyrodnicze. powiaty.torun.pl. [dostęp 2018-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-08)].
  29. Weatherbase: Historical Weather for Torun, Poland. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  30. Worki czekają w gotowości. „Nowości”, s. 7, 2010-05-20. 
  31. Otwarcie przystani i terenów rekreacyjnych na Bulwarze Filadelfijskim | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2015-12-27].
  32. Napoleon Orda, Album widoków historycznych Polski. Poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, W Warszawie: lit. M. Fajansa, 1880.
  33. a b http://www.toruntour.pl/111/historia-torunia
  34. Tomasz Jasiński, Toruń XIII – XIV wiek w: Dzieje Torunia pod red. M. Biskup, 1991.
  35. Za: Tomasz Jasiński w „Dzieje Torunia pod red. Mariana Biskupa: „W XIII w. najczęściej, chociaż nie zawsze, liczono nowy rok od Bożego Narodzenia, czyli od 25 grudnia [...] Za datą 28 XII 1233 r. przemawiają też okoliczności historyczne oraz lista świadków tego dokumentu.
  36. Odkryto miejsce pierwszej lokalizacji Torunia, „Nauka w Polsce”, 25 października 2018 [dostęp 2018-10-25] (pol.).
  37. Szymon Spandowski „Duch dziedzica nad kuflem piwa”.
  38. Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 372, ISBN 83-04-01701-6.
  39. K. Mikułowski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
  40. Nieujarzmiona natura. W: Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka: Historia powszechna: Wiek XVI-XVII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 26. ISBN 978-83-01-16762-2.
  41. Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871–1920. Warszawa: Neriton, 2004.
  42. a b c https://www.torun.pl/pl/kultura/z-historii-miasta
  43. Przewodnik Toruń. Sport i Turystyka, 1971, s. 18.
  44. Dominika Czarnecka „Pomniki Wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej”, IPN 2015, ISBN 978-83-7629-777-4, s. 233.
  45. Przewodnik Toruń. Sport i Turystyka, 1971.
  46. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 753.
  47. a b c d Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 21.
  48. Mariusz Lesław Krogulski, Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), forumemjot, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
  49. Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – słowa I sekretarza Komitetu Miejskiego PPR, Antoniego Alstera, protokół z plenum Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy z 1.09.1945, Archiwum Państwowe w Bydgoszczy.
  50. Dominujemy nad Toruniem już od ponad 160 lat. turystyka.bydgoszcz.pl. [dostęp 2016-10-20].
  51. a b Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 23.
  52. „Stracone szanse?” -„Przegląd” nr 21 z 2016 r., s. 10.
  53. Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 24.
  54. a b Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 27.
  55. Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 91.
  56. a b c Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, s. 26.
  57. Toruń w latach 1966–1970. 1965.
  58. Rubinkowo. Kultowe osiedle Torunia. pomorska.pl. [dostęp 2012-09-17].
  59. Kazimierz Barcikowski „U szczytów władzy” Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1998, ISBN 83-87168-20-3, s. 232.
  60. Niedzielska M., Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, pod red. M. Biskupa, t. 3, cz. 1, Toruń 2003, s. 363–370.
  61. Historia, nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-19].
  62. Rada Miasta Torunia. torun.pl.
  63. Prezydent Torunia. torun.pl.
  64. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 105.
  65. a b Dzielnice i osiedla. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
  66. Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w Toruniu, według podziału na jednostki urbanistyczne i stanu na 31.03.2022 r.. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
  67. ZIT: Porozumienie podpisane. torun.pl. [dostęp 2014-04-08].
  68. Obszar funkcjonalny Bydgoszczy i Torunia (BiT) oraz jego związki z pozostałą częścią województwa.
  69. Toruń w przyroście naturalnym jest regionalnym liderem. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
  70. Bank Danych Lokalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2011-07-21].
  71. Toruń w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2015-05-28] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  72. Czy jest szansa na powiększenie Torunia o przylegające do niego tereny?. nowości.com.pl.
  73. Strona Wydziału. law.uni.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-28)].
  74. Wyniki wyborów parlamentarnych w Toruniu 2019: oficjalne dane PKW i frekwencja wyborcza w Kujawsko-Pomorskiem. Oni zdobyli najwięcej głosów | Nowości Dziennik Toruński, nowosci.com.pl [dostęp 2019-11-13] (pol.).
  75. WYNIKI WYBORÓW 2019 Toruń, torun.wyborcza.pl [dostęp 2019-11-13] (pol.).
  76. Konsulat Honorowy Republiki Słowenii w Toruniu. wiadomosci.wp.pl. [dostęp 2003-06-24].
  77. Mamy konsulat Finlandii. torun.pl. [dostęp 2014-05-29].
  78. Mołdawia ma konsulat w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2014-06-24].
  79. Consular posts, msz.gov.pl [dostęp 2019-02-26].
  80. Toruń ma już 5 konsulatów honorowych. nowości.com.pl. [dostęp 2014-06-24].
  81. Otwarcie Confucius Classroom w Toruniu | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-05-25].
  82. BIP torunski. torun.pl.
  83. Jak nam płacą w Toruniu?. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
  84. Bezrobocie w Kujawsko-Pomorskiem spadło, ale ciągle wysokie, onet.pl, 31 grudnia 2014 [dostęp 2014-12-31] [zarchiwizowane z adresu 2015-01-06].
  85. Stopa bezrobocia w województwie | WUP Toruń, wup.torun.pl [dostęp 2015-02-22].
  86. Toruń liderem wykorzystania unijnych pieniędzy. samorzad.lex.pl.
  87. Toruń atrakcyjny Inwestycyjne. torun.pl. [dostęp 2012-11-28].
  88. Największe firmy w regionie. Bydgoszcz w cieniu Torunia. torun.gazeta.pl. [dostęp 2014-04-29].
  89. Ranking okresu wschodzącego słońca w regionie. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
  90. Centrum gospodarcze jest w Toruniu. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16].
  91. Diamenty odkryte w Toruniu, czyli toruńskie firmy w prestiżowym rankingu. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-05-14].
  92. Lista 500 Największych polskich firm. lista500.polityka.pl.
  93. Historia Towimor. towimor.com.pl.
  94. Tomasz Ciechoński, Dawny Polmos już się podniósł po upadku. Co planuje?, Wyborcza.pl, 30 stycznia 2015 [dostęp 2015-01-30].
  95. Historia zakładu. metron.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  96. Historia. kopernik.com.pl.
  97. Historia Cergii SA. edftorun.pl.
  98. historia. mzk-torun.pl.
  99. Zakład Mleczarski w Toruniu. mleczarna.lowicz.pl. [dostęp 2018-05-30].
  100. Apteka Pod Złotym Lwem. turystyka.torun.pl.
  101. Historia. pokojski.com.pl.
  102. Historia. lenkiewicz.net.
  103. Historia. mpo.torun.pl.
  104. Nasze korzenie. wodociagi.torun.com.pl.
  105. Hotel Pod Orłem. podorlemtorun.pl.
  106. Historia. torun.pl.
  107. Historia. polonia.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-10)].
  108. O oddziale. energa-operator.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-27)].
  109. Podgórz. Turystyka.torun.pl.
  110. Historia firmy. piekarniabartkowscy.pl.
  111. Historia. elana.pl.
  112. Historia firmy. torseed.pl.
  113. historia. urbitor.pl.
  114. Cyfrowy Polsat otwiera w Toruniu centrum obsługi klienta. Jest szansa na pracę nawet dla kilkuset osób, pomorska.pl [dostęp 2015-12-04].
  115. Województwo Kujawsko-Pomorskie Centrum Obsługi Investora w Toruniu, coi.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02].
  116. Zakupy w Toruniu. turystyka.torun.pl.
  117. Plaza już nie jest taka dzika. nowosci.com.pl. [dostęp 2010-09-03].
  118. Nowa galeria Atrium Copernicus na początku 2015 r.. torun.pl. [dostęp 2014-09-05].
  119. Autostrada A1 z nowym, „toruńskim” oznakowaniem. Od dziś jedziemy na Toruń Południe!. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-10-23].
  120. Węzeł musi być rozpoznawalny. nowosci.com.pl.
  121. MZD TORUN. mzd.torun.pl.
  122. Rejon Dróg w Toruniu. gddkia.gov.pl.
  123. RDW Toruń. zdw-bydgoszcz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-07)].
  124. WORD Toruń. word.torun.pl.
  125. Strona internetowa rady. k-pwrbrd.word.torun.pl.
  126. Rozkład jazdy komunikacji miejskiej | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-09-12].
  127. Komunikacja miejska w Toruniu UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
  128. Komunikacja miejska na stronie Informacji Turystycznej w Toruniu. it.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-06)]. [dostęp 2015-01-05].
  129. Do Kamionek dojedziesz autobusem MZK. Zobacz rozkład jazdy.. torunmiast.pl, 2014-06-25. [dostęp 2018-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-06)].
  130. Strona Arriva Bus Polska [dostęp 2015-01-05].
  131. Postoje TAXI strona UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
  132. kursów linii E, Gazeta Pomorska [dostęp 2015-01-05].
  133. A-linia kurs na zamiany czy plajtuje? Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-05].
  134. Arriva zmienia adres i przenosi się z Warszawy do Torunia. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-06-23].
  135. Przewozy Regionalne z zyskiem, nowymi etatami i Pesą. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-06-25].
  136. PKP Intercity Remtrak Sp. z o.o, remtrak.pl [dostęp 2019-09-29] (pol.).
  137. Toruń: majówka z Przewozami Regionalnymi. kurier-kolejowy.pl. [dostęp 2012-05-15].
  138. https://web.archive.org/web/20190928094045/https://cargotabor.pl/.
  139. Posterunki. kgsok.pl.
  140. Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP Z Siedzibą w Toruniu. krs-pobierz.pl.
  141. MIĘDZYZAKŁADOWY NADWIŚLAŃSKI ZWIĄZEK ZAWODOWY MASZYNISTÓW. bisnode.pl.
  142. STOWARZYSZENIA MIŁOŚNIKÓW KOLEI. kmd.pl.
  143. Święto Kolejarza na Kluczykach – Toruń Główny, Toruń Główny [dostęp 2015-12-15].
  144. https://dlapilota.pl/wiadomosci/lot-flight-academy/lot-flight-academy-otwiera-baze-w-toruniu
  145. Wojciech Giedrys: Autobusem z Torunia prosto na lotnisko w Gdańsku. pomorska.pl, 2013-04-08. [dostęp 2018-06-03].
  146. Dojazd z Torunia na Lotnisko Modlin. modlinbus.pl.
  147. Z TORUNIA AUTOBUSEM NA BYDGOSKIE LOTNISKO. torun.pl. [dostęp 2015-03-27].
  148. Toruń dokłada do bydgoskiego lotniska. Słusznie?. rynekinfrastruktury.pl. [dostęp 2014-10-20].
  149. Lądowisko dla helikopterów. torun.pl. [dostęp 2002-05-07].
  150. Przygotowania do rozbudowy Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego wchodzą w decydującą fazę. nowosci.com.pl.
  151. Leśne Bazy Lotnicze (LBL). torun.lasy.gov.pl.
  152. Raj dla kajakarzy. torun.pl. [dostęp 2015-05-12].
  153. Ścieszki rowerowe. torun.pl.
  154. Przybywa tras dla rowerów | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2015-12-15].
  155. Pierwszy w Toruniu zadaszony parking rowerowy jest niemal gotowy. Brakuje mu tylko... dachu. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-12].
  156. Darmowe stacje naprawy rowerów w trzech miejscach. gazeta.pl. [dostęp 2015-05-05].
  157. Toruński Rower Miejski się rozpędza – 25 stacji. torun.gazeta.pl. [dostęp 2015-01-29].
  158. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 100.
  159. a b Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 104.
  160. Wojciech Pierzchalski: Toruń. Ilu turystów odwiedziło miasto? Jest lepiej niż rok temu, ale do rekordu trochę brakuje. torun.naszemiasto.pl, 2022-04-27. [dostęp 2022-07-02].
  161. Miejscy Konserwatorzy. torun.wkz.gov.pl.
  162. Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków. torun.wkz.gov.pl.
  163. Zabytki. torun.pl.
  164. Zabytki Torunia. turystyka.torun.pl.
  165. Mury obronne. torun.pl.
  166. Bramy i baszty. torun.pl.
  167. SPICHRZE. turystyka.torun.pl.
  168. Twierdza Toruń. torun.pl.
  169. Szymon Spandowski, Najwyższe i najniższe miejsca w Toruniu, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-09].
  170. Kolejowa wieża ciśnień.
  171. SkyscraperCity.
  172. Toruńskie instytucje kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-12].
  173. Toruń porusza kulturą, torun.pl [dostęp 2017-01-05].
  174. Strona Teatru Zaczarowany Świat. teatrzaczarowanyswiat.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-04)]..
  175. a b Teatry w Toruniu.
  176. Strona Teatru Muzycznego.
  177. Wywiad z dyrektorką Teatru.
  178. Kina | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  179. Kino Centrum – Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, „Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu”, 6 lipca 2015 [dostęp 2017-01-14] (pol.).
  180. Nowe kino w toruńskim Dworze Artusa już ruszyło. pomorska.pl. [dostęp 2014-05-05]. (pol.).
  181. Strona Muzeum Okręgowego – Historia. muzeum.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-04)]..
  182. W Toruniu otwarto muzeum piernika, onet.pl, 19 czerwca 2015 [dostęp 2015-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-20].
  183. Muzeum Sportu Żużlowego | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-06-27].
  184. Szymon Spandowski, Toruń. Muzeum Twierdzy Toruń ma powstać w forcie obok dworca autobusowego, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-05].
  185. https://nowosci.com.pl/w-toruniu-powstaje-muzeum-rycerzy-i-zolnierzykow-co-w-nim-zobaczymy-oto-zdjecia/ar/c13-15704404
  186. Fort świętego Jakuba bazą generał „Zo”?, owosci.com.pl [dostęp 2017-11-27].
  187. Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy [dostęp 2015-12-04] (pol.).
  188. Centra Kultury w Toruniu.
  189. Strona główna « Toruńska Agenda Kulturalna, tak.torun.pl [dostęp 2017-10-12] (pol.).
  190. Centrum Popularyzacji Kosmosu „Planetarium – Toruń”, Centrum Popularyzacji Kosmosu [dostęp 2017-01-14].
  191. ORBITARIUM – wystawa – Centrum Popularyzacji Kosmosu, „Centrum Popularyzacji Kosmosu” [dostęp 2017-01-14].
  192. JW Web Development, Toruń, Atrakcje Torunia, Przewodnik po Toruniu, Zwiedzanie Torunia z przewodnikiem, Przewodnicy miejscy Toruń przewodnik miejski Informacja turystyczna, Zabytki Torunia i kujawsko-pomorskiego, Muzea, Historia, Pierniki toruńskie, Twierdza Toruń, turystyka.torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  193. Dwór Artusa Toruń, Dwór Artusa Toruń [dostęp 2017-01-14] (pol.).
  194. odnowa, odnowa.umk.pl [dostęp 2017-01-14].
  195. Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży, mcsm.torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  196. AKTUALNOŚCI – ZAMEK KRZYŻACKI TORUŃ, ckzamek.torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  197. Maciej Janowski, Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza”, domharcerza.torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  198. Od wrześnią w Toruniu ruszą filie Domu Harcerza. pomorska.pl. [dostęp 2015-05-29]. (pol.).
  199. Dom Muz, dommuz.pl [dostęp 2017-01-14].
  200. Strona Główna – Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu, Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu [dostęp 2017-01-14] (pol.).
  201. Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-14].
  202. 3xw.pl 2011r, Toruńska Orkiestra Symfoniczna, tos.art.pl [dostęp 2017-01-13].
  203. Mirosława Kruczkiewicz, Multicamerata ma już 25 lat, „nowosci.com.pl” [dostęp 2017-01-13].
  204. Orkiestry i chóry | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2017-01-13].
  205. Wylęgarnia rocka! Tego brakowało w Toruniu, „pomorska.pl” [dostęp 2017-01-14].
  206. Orkiestry i chóry w Toruniu
  207. a b Galerie w Toruniu.
  208. Strona GiOPTD. galeriadziecka-eduart.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-04)]..
  209. Paweł Rekowski, Galeria Rusz :: news, galeriarusz.art.pl [dostęp 2017-01-14].
  210. Galeria Na Piętrze – ZPAP Toruń: cennik, bilety, godziny otwarcia, Nocowanie.pl [dostęp 2017-01-14].
  211. http://dommuz.pl.
  212. Galeria Forum UMK, galeria-forum.umk.pl [dostęp 2017-01-14].
  213. W Toruniu powstała nowa galeria. Nazywa się Miłość. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-09-26]. (pol.).
  214. Super User, Mała Galeria Fotografii, zpaf-okp.pl [dostęp 2017-01-14] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-16].
  215. Kuratorium Oświaty [dostęp 2015-01-04].
  216. Szkoły podstawowe w Toruniu, strona urzędu miasta [dostęp 2015-01-04].
  217. Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-04].
  218. Ranking Liceów Ogólnokształcących Perspektywy 2022. licea.perspektywy.pl. [dostęp 2022-07-02].
  219. Policealne Studium Edukacji i Praktyk Teatralnych. psept.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
  220. O szkole. new.art.pl. [dostęp 2018-06-03].
  221. Zespół Szkół Muzycznych. zsm.torun.pl.
  222. Szkoły specjalne. uran.um.torun.pl. [dostęp 2015-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-28)].
  223. strona ośrodka w Toruniu. k-poa.torun.pl.
  224. Kuratorium Oświaty. kuratorium.bydgoszcz.uw.gov.pl.
  225. Poradnia Psychologiczno -Pedagogiczna w Toruniu. ppp.torun.pl.
  226. Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe. bazy.ngo.pl.
  227. Kujawsko – Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Toruniu. kpcen-torun.edu.pl.
  228. [założona w 1945, kształci ponad 30 tys., najwięcej w regionie, najlepsza według rankingów np. Perspektywy, według którego jest 5. uniwersytetem w kraju].
  229. Szkolnictwo wyższe i działalność badawczo-rozwojowa w województwie, Kujawsko-pomorskie Centrum Obsługi Inwestora w Toruniu [dostęp 2015-01-10].
  230. Dzieje TNT. tnt.torun.pl. [dostęp 2018-06-03].
  231. Doktoranci w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 roku, Urząd Statystyczny w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-10].
  232. Toruńskie uczelnie | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-12-29].
  233. [według rankingów: „Rzeczpospolita” i „Perspektywy”, „Polityka”, „Home & Market”, Medal Europejski Business Centre Club].
  234. Pracownia słownika polszczyzny XVI wieku. Instytut Badań Literackich PAN w Warszawie [dostęp 2015-01-10].
  235. Strona Instytutu Matematycznego PAN [dostęp 2015-01-10].
  236. Strona zakładu [dostęp 2015-01-10].
  237. Strona zakładu. igipz.pan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-15)]. [dostęp 2015-01-10].
  238. Zakład Dziejów Pomorza. ihpan.edu.pl. [dostęp 2018-05-30].
  239. O Książnicy Kopernikańskiej. ksiaznica.torun.pl:8888. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-27)]. [dostęp 2015-01-04].
  240. Dawne biblioteki toruńskie Toruński Serwis Turystyczny [dostęp 2015-01-04].
  241. O bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
  242. Biblioteczny egzemplarz obowiązkowy w Toruniu [dostęp 2015-02-19].
  243. Strona internetowa AP w Toruniu. torun.ap.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-10)]. [dostęp 2015-01-04].
  244. Charakterystyka Archiwum na stronie NDAP [dostęp 2015-01-04].
  245. Szymon Spandowski, Toruń. miasteczko akademickie trafi do rejestru zabytków [ZDJĘCIA], nowosci.com.pl [dostęp 2019-01-10] (pol.).
  246. Polskie Radio PiK, Linia tramwajowa na Bielany oficjalnie otwarta – Polskie Radio PiK, radiopik.pl [dostęp 2019-01-10] (pol.).
  247. Wiadomości – Głos Uczelni – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, glos.umk.pl [dostęp 2020-04-15].
  248. Oddziały lokalne – Toruń. tvnfakty.pl.
  249. TVN24 oszczędza. W Toruniu zamiast oddziału będzie biuro korespondenta. wirtualnemedia.pl. [dostęp 2012-11-30].
  250. Redakcja Toruńska TVP S.A [dostęp 2015-01-09].
  251. Historia Radia w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
  252. O nas – Polskie Radio PiK [dostęp 2015-01-09].
  253. Paweł Balinowski reporterem RMF fm w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
  254. Ludzie RMF FM – Paweł Balinowski [dostęp 2015-01-09].
  255. Koniec testowej emisji DAB+. Od 1 maja 2015 poszerzenie zasięgu. radiopik.pl. [dostęp 2015-04-22].
  256. Strona KPOIL w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
  257. Informacje na stronie Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych. nipip.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-10)]. [dostęp 2015-01-09].
  258. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. mapa.targeo.pl.
  259. Stacja Sanitarno – Epidemiologiczna w Toruniu. torun.psse.gov.pl.
  260. o Szpitalu.
  261. W Toruniu powstał Bank Mleka Kobiecego, onet.pl, 28 maja 2013 [dostęp 2013-05-28] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-21].
  262. Lech Kamiński: Bank szpiku w Toruniu zacznie działać za rok. pomorska.pl, 2014-10-29. [dostęp 2022-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-14)].
  263. 3xw.pl, Cito Care, citomed.pl [dostęp 2017-02-04].
  264. Strona urzędu miasta. torun.pl.
  265. Komenda Miejska Policji Posterunek Wodny w Toruniu – Informator miejski w Toruniu, torun.dlastudenta.pl [dostęp 2018-12-31].
  266. Otwarcie komisariatu w Dobrzejewicach | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2018-09-13] (pol.).
  267. STRAŻ MIEJSKA DLA SZKÓŁ. torun.pl. [dostęp 2014-08-25].
  268. Pod Toruniem ma powstać nowoczesne centrum szkolenia straży pożarnej. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-15].
  269. jednostki wojskowe. jednostki-wojskowe.pl.
  270. „Szkoła duchów”, jedyna taka w Polsce. Tu uczą się przyszli strzelcy wyborowi. innpoland.pl.
  271. Ministerstwo Obrony Narodowej tworzy nową szkołę podoficerską SONDA – Łódź, lodz.onet.pl [dostęp 2019-09-13] (pol.).
  272. Wojskoznawstwo na UMK w Toruniu. uczelnie.info.pl.
  273. CZST Łukasz Mydlarski www.czst.wp.mil.pl 2008, CZST Patryk Rydzyk www.czst.wp.mil.pl 2008, ..:: 1 Baza Materiałowo – Techniczna w Toruniu :: Dowództwo, Organizacja, Zadania ::.., 1bmt.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-28] (pol.).
  274. CZST|made by Marcin Kuhiwczak & Piotr Makuracki & Łukasz Mydlarski-Rudzewicz|design by Patryk Rydzyk|approved by mjr Piotr Makuracki|www.rczpi.wp.mil.pl|2011, ..:: 12 Wojskowy Oddział Gospodarczy :: Aktualności ::.., 12wog.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-28] (pol.).
  275. Wojskowi geografowie mają patrona | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-09-15].
  276. Wojskowa Komenda Uzupełnień w Kołobrzegu – Nabór do Centrum Szkolenia WOT w Toruniu, wkukolobrzeg.wp.mil.pl [dostęp 2018-11-20] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-20] (ang.).
  277. Dowództwo WOT będzie w Toruniu | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2018-06-27] (pol.).
  278. Kujawsko-Pomorskie: powstaną trzy brygady WOT, „Onet Kujawsko-Pomorskie”, 13 stycznia 2017 [dostęp 2018-06-27] (pol.).
  279. CZST|made by Marcin Kuhiwczak & Łukasz Mydlarski-Rudzewicz|design by Patryk Rydzyk|approved by mjr Piotr Makuracki|www.czst.wp.mil.pl|2010, ..:: Archiwum Wojskowe w Toruniu :: STRONA GŁÓWNA ::.., awwt.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
  280. Create by RCZPI / Design by Patryk Rydzyk 2009, ..:: WKU Toruń :: WKU w Toruniu ::.., torun.wku.wp.mil.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
  281. Placówka Żandarmerii Wojskowej, Henryka Sienkiewicza 35, Toruń 87-100 – Obiekt wojskowy, numer telefonu, mapa.targeo.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
  282. BW, Garnizon, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28].
  283. BW, Orkiestra, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28].
  284. Strona główna, Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Toruniu [dostęp 2018-06-28] (ang.).
  285. Zamatmedia.pl – Agencja Kreacji Wizerunku Internetowego, Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy, muzeumwl.pl [dostęp 2018-06-28].
  286. Witamy na stronie Muzeum Historyczno – Wojskowego w Toruniu!, 1lo.home.pl [dostęp 2018-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-15] (pol.).
  287. Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria AB IV, torun.fortyfikacje.pl [dostęp 2018-06-28].
  288. Super User, Parafia Garnizonowa w Toruniu – Parafia Garnizonowa w Toruniu, garnizonowytorun.pl [dostęp 2018-06-28] (pol.).
  289. Poligon, csaiu.torun.pl [dostęp 2018-06-28].
  290. Ks. bp Andrzej Suski, torun.plpl.
  291. Ksiądz biskup Andrzej Wojciech Suski, umk.pl [dostęp 2013-08-11].
  292. Protestantyzm w Toruniu, protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  293. Protestanci świętują u siebie, pomorska.pl [dostęp 2022-12-05].
  294. Zbory, adwent.pl [dostęp 2022-12-05].
  295. O nas, dlawszystkich.pl [dostęp 2022-12-05].
  296. Adresy kościołów, kosciolbozy.pl [dostęp 2022-12-05].
  297. Kościół Boży w Toruniu, kosciolbozytorun.com [dostęp 2022-12-05].
  298. Zbory, baptysci.pl [dostęp 2022-12-05].
  299. Toruń. luteranie.pl. [dostęp 2022-12-05].
  300. Zbory KECh w Polsce, kech.pl [dostęp 2022-12-05].
  301. Kontakt, koscioldlatorunia.pl [dostęp 2022-12-05].
  302. Kontakt, kosciolwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  303. Znajdź Kościół, kz.pl [dostęp 2022-12-05].
  304. Kontakt – Zbory, zboryboze.pl [dostęp 2022-12-05].
  305. Nabożeństwa, protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  306. Toruńskie cmentarze. torun.pl.
  307. Kwesta na cmentarzu św. Jerzego. torun.pl. [dostęp 2014-10-27].
  308. Toruński Serwis Turystyczny. turystyka.torun.pl.
  309. Hala sportowo-widowiskowa. torun.pl.
  310. Informacja o stadionie. speedway.torun.pl. [dostęp 2018-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-11)].
  311. Tor-Tor zmodernizowany. torun.pl. [dostęp 2006-09-06].
  312. Miasta bliźniacze Torunia. torun.pl. [dostęp 2013-04-07].
  313. Siostrzane miasta Angers i Toruń | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-11-14].

Bibliografia

  • Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk. Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia. „Turystyka Kulturowa”. 5, 2019. 

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Kuyavian-Pomeranian Voivodeship location map.svg
(c) SANtosito, CC BY-SA 4.0
Location map of Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.83 N
  • S: 52.28 N
  • W: 17.16 E
  • E: 19.88 E
Flag of Finland.svg
Flaga Finlandii
Flag of the United States.svg
The flag of Navassa Island is simply the United States flag. It does not have a "local" flag or "unofficial" flag; it is an uninhabited island. The version with a profile view was based on Flags of the World and as a fictional design has no status warranting a place on any Wiki. It was made up by a random person with no connection to the island, it has never flown on the island, and it has never received any sort of recognition or validation by any authority. The person quoted on that page has no authority to bestow a flag, "unofficial" or otherwise, on the island.
Flag of England.svg
Flag of England. Saint George's cross (a red cross on a white background), used as the Flag of England, the Italian city of Genoa and various other places.
POL location map.svg
Autor: Hiuppo, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Location map of Poland
Godło II Rzeczypospolitej.png
Godło Rzeczypospolitej Polskiej ustalone Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach (Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980)
Hanseatenwimpel.svg
Hanseatic Flag
Haupthandelsroute Hanse.png
Main trading routes of the Hanseatic League in northern Europe.
Hansestadt Lubeck Tatiana Yagunova Watercolor painting 2014.jpg
Autor: Tatiana Yagunova / Татьяна Ягунова, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lubeka (Akwarela Tatiany Yagunovej) — główne miejsce Ligi Hanzeatyckiej. Związek Hanzeatycki — organizację kupiecką pod kierownictwem doświadczonego racjonalnego ośrodka kupieckiego — Wolnego Miasta Lubeki. Opublikowano:
Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, czerwiec 2019.jpg
Autor: Andreas Ederus Thorunensis, Licencja: CC BY-SA 4.0
Biurowiec Toruńskich Zakładów Materiałów Opatrunkowych w czerwcu 2019.
POL województwo pomorskie II RP COA.svg

Herb województwa pomorskiego II Rzeczypospolitej

Uwaga ta grafika jest wzorowana na projektowanym herbie województwa z 1928 r. Ostateczne projekty autorstwa Zygmunta Lorenca zostały opracowane w 1929 r. Jeśli masz do nich dostęp bardzo proszę o kontakt Poznaniak
Kaplica św. Barbary w Toruniu5.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kaplica św. Barbary w Toruniu
POL Toruń flag.svg
Flaga Torunia
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu
Torun most Zawackiej 9 12 2013 (1).jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nowy most drogowy im. Elżbiety Zawackiej w Toruniu w trakcie otwarcia, 9 grudnia 2013.
Łódka Katarzynka – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Łódka Katarzynka – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
Lądowisko przy Wojewódzkim Szpitalu Dziecięcym w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lądowisko przy Wojewódzkim Szpitalu Dziecięcym w Toruniu
12 Podgórska Street in Toruń 1.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dawny budynek radiostacji w Toruniu przy ul. Podgórskiej 12 z 1934 r, proj. Antoni Dygat. Przebudowany po 1945 r.
Peleton TDP 06 Torun.jpg
Autor: Sebastian Maćkiewicz, Licencja: CC BY-SA 2.5
Peloton Tour de Pologne 2006 na ulicach Torunia. Feld on Toruń streets, Tour de Pologne 2006.
Fragment ulicy Łyskowskiego w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment ulicy Łyskowskiego w Toruniu
Wiadukt im. Tadeusza Kościuszki w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
wiadukt im. Tadeusza Kościuszki w Toruniu
Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu
Fragment toruńskiego lotniska2.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment toruńskiego lotniska2
Torun dzwon Tuba dei.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Fabryka Cukiernicza "Kopernik" w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fabryka Cukiernicza "Kopernik" w Toruniu
Gdanisko w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gdanisko w Toruniu
Katedra w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katedra w Toruniu
Koszary 6. sog.jpg
Autor: Darek Tyfus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok od ul. Sienkiewicza na ścianę koszar 6. Samodzielnego Oddziału Geograficznego w Toruniu
CSW w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
CSW w Toruniu
Internment camp at Fort VII Toruń.JPG
Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII Twierdzy Toruń. Przed bramą widoczni aresztowani Polacy i ich strażnicy – członkowie paramilitarnego Selbstschutzu. W pierwszych miesiącach okupacji przez Fort VII przeszło kilka tysięcy Polaków. Co najmniej 600 z nich rozstrzelano w pobliskim lesie Barbarka.
WSD torun.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
WSD torun
Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu
MOF Toruń map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Torunia
Dworzec autobusowy w Toruniu2.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dworzec autobusowy w Toruniu2
Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu
Cereal Partners Poland Toruń Pacific w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cereal Partners Poland Toruń Pacific w Toruniu
TRM w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
TRM w Toruniu
Wydzial prawa umk.jpeg
Autor: Tommmek, Licencja: CC BY 3.0
Wydział Prawa UMK w Toruniu
MAN Lion's City - MZK Toruń nr 539.jpg
Autor: Sebastian Maćkiewicz, Licencja: CC BY-SA 2.5
MAN NL283 Lion's City (#539) z 2006 roku, należący do MZK Toruń, na sezonowej pętli Barbarka, Toruń.
Towarzystwo Naukowe w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Towarzystwo Naukowe w Toruniu
Budowa WSZ w Toruniu2.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Budowa WSZ w Toruniu2
Złotoria.JPG
Ulica we wsi Złotoria, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim, w gminie Lubicz.
Policja w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Policja w Toruniu
Şehir merkezinden bir kolaj Torun,Polanya.jpg
Autor: Frkinhere, Licencja: CC BY-SA 4.0
Üstte:Belediye Binası, Stary Rynek; Ortada: Dąmbski aile sarayı, Ana kapı, Nikolas Kopernik anıtı; Altta: Toruń orta çağ kent merkezi
Przystań AZS Toruń.JPG
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Przystań AZS Toruń
Centrum handlowe Toruń Plaza1.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum handlowe Toruń Plaza1
Album widokow przedstawiajacych miejsca historyczne Ksiestwa Poznanskiego i Prus Zachodnich 1880 (5414467) (cropped).jpg
Tytuł: Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich
Adres wydawniczy: W Warszawie : lit. M. Fajansa , 1880
Gatunek: albumy; grafika polska; litografia
Forma i typ: grafiki i rysunki
Opis fizyczny: [2] s., [30] k. tabl. : il. ; 32x46 cm
Współtwórcy: Fajans, Maksymilian (1827-1890) Wyd
Data wg nadr. cenzury.
Torun kosciol sw Szczepana 01.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dawny kościół ewangelicko-reformowany pw. św. Szczepana w Toruniu, obecnie kościół ewangelicko-augsburski, 1902-1904, proj. Richard Gans.
Toruń - Bulwary Wisły 01.JPG
Autor: Lestat (Jan Mehlich), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Widok na Stare Miasto i Wisłę z Mostu Piłsudskiego w Toruniu.
Torun Ksiaznica.jpg
Książnica Kopernikańska w Toruniu
Urząd marszałkowski w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
urząd marszałkowski w Toruniu
Detention Center in Torun.jpg
Autor: LukaszKatlewa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Detention Center in Torun
Geofizyka w Toruniu44.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Geofizyka w Toruniu44
ORP Torun kz1.jpg
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
ORP Toruń wpływający do portu szczecińskiego
Miasta partnerskie Torunia.jpg
Autor: Jacek 767, Licencja: CC BY-SA 3.0
Miasta partnerskie Torunia
Piramida wieku Torun.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Torunia, 2014
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, sala główna.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, sala główna
Park przy ulicy Chopina w Toruniu56.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Park przy ulicy Chopina w Toruniu56
Torun panorama 1897.jpg
Pocztówka z panoramą Torunia. Na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893-1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)
Toruń Park Etnograficzny- chata bogatego chłopa 04.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń - Park Etnograficzny - chata bogatego chłopa, wnętrze
Torun Mokre ul Bazynskich z Grudziadzkiej 55-57.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Toruń-Mokre, widok z bloku przy ul. Grudziądzkiej 55-57. W centrum ulica Bażyńskich.
Pierwszy Urząd Skarbowy w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pierwszy Urząd Skarbowy w Toruniu
Torun Merian 1641.jpg
Toruń, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Widok miasta z 1641 r. Mateusza Meriana.
Autostrada A1 w okolicy Torunia.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Autostrada A1 w okolicy Torunia
Pl-Toruń.ogg
(c) Halibutt, CC-BY-SA-3.0
Pronunciation of Toruń in Polish. Male voice.
Ruiny zamku krzyżackiego w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ruiny zamku krzyżackiego w Toruniu
Przedszkola Miejskiego nr 4 w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Przedszkola Miejskiego nr 4 w Toruniu
Adrian Miedzinski (2009).jpg
Autor: Andrzej, Licencja: CC BY 2.0
Polski żużlowiec Adrian Miedziński podczas spotkania derbowego Polonia Bydgoszcz vs. Unibax Toruń (19 kwietnia 2009)
Toruń, ul. Prosta 32.JPG
Autor: Ola Zaparucha, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń, ul. Prosta 32 - budynek główny Miejskiej Straży Ogniowej, 1901-1903 (zabytek nr A/87)
10 Wały Generała Sikorskiego in Toruń (01).JPG
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Budynek przy Wałach Generała Sikorskiego 10 w Toruniu, dawniej posterunek policji, obecnie wydziały Urzędu Miasta.
Kaplica polskokatolicka - torun.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kaplica polskokatolicka - torun
Muzeum Toruńskiego Piernika22.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Muzeum Toruńskiego Piernika22
Marian Jaroczynski II Pokoj Torunski MO Torun.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Obraz Mariana Jaroczyńskiego II Traktat Toruński z 1873 r. w Muzeum Okręgowym w Toruniu.
ED72A-003 in Toruń Kluczyki.JPG
Autor: Bardrock, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zmodernizowana ED72A-003 na hali Sekcji Utrzymania Taboru Trakcyjnego w Toruniu Kluczyki
Torun Rubinkowo ul. Dziewulskiego.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rubinkowo, widok na ul. Dziewulskiego z bloku przy ul. Łyskowskiego 13.
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki w Toruniu92.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki w Toruniu92
Torun - czesci1.svg
Autor: Praca własna, Licencja: CC BY-SA 3.0
Podział Torunia na części urzędowe.
1. Starotoruńskie Przedmieście
2. Barbarka
3. Bielany
4. Bydgoskie Przedmieście
5. Wrzosy
6. koniuchy
7. Chełmińskie Przedmieście
8. Rybaki
9. Stare Miasto
10. Katarzynka
11. Mokre
12. Jakubskie Przedmieście
13. Rubinkowo
14. Winnica
15. Grębocin Nad Strugą
16. Bielawy
17. Na Skarpie
18. Kaszczorek
19. Piaski
20. Podgórz
21. Glinki
22. Stawki
23. Rudak
24. Czerniewice
Archiwum Państwowe w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Archiwum Państwowe w Toruniu
Pomnik Artylerii Polskiej w Toruniu558.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Artylerii Polskiej w Toruniu
Stary Toruń Monument.jpg
Autor: Margoz, Licencja: CC BY-SA 4.0
kamień w Starym Toruniu, upamiętniający domniemane miejsce pierwotnej lokalizacji Torunia
Twierdza Torun Fort I 2011.jpg
Autor: Michał Madajewski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Fort I Twierdzy Toruń - brama wjazdowa
Szkoła medyczna w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szkoła medyczna w Toruniu
Widok na osiedle Rubinkowo 2 w Toruniu.jpg
Autor: Grzegorznadolski, Licencja: CC0
Widok na osiedle Rubinkowo 2 w Toruniu - zdjęcie zrobione na najwyższym piętrze z okna klatki schodowej wieżowca Ślaskiego 6
Toruń, ul. Szeroka (2) (Ola Z.).JPG
Autor: Ola Zaparucha, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Toruń - ulica Szeroka w zespole dzielnicy staromiejskiej
Stadion unibax.jpg
Speedway stadium in Toruń
Torun Muzeum Diecezjalne 03.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wnętrze Muzeum Diecezjalnego w Toruniu, ul. Żeglarska 7.
Miasteczko Uniwersyteckie w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Miasteczko Uniwersyteckie w Toruniu
Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu
Budynek główny dworca Toruń Główny.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Budynek główny dworca Toruń Główny
Most Piłsudskiego s3.jpg
Autor: Spens03, Licencja: CC BY-SA 3.0
Most Piłsudskiego w Toruniu
Toruński Park Technologiczny44.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Toruński Park Technologiczny44
Redakcje gazety - Nowości w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
redakcje gazety - Nowości w Toruniu
Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej w Toruniu
UM w Toruniu.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
UM w Toruniu
Rektorat UMK w Toruniu1.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rektorat UMK w Toruniu1