Tosia Altman
Tosia Altman | |
Data i miejsce urodzenia | 24 sierpnia 1918 |
---|---|
Data i miejsce śmierci | 26 maja 1943 |
Przebieg służby | |
Stanowiska | łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej |
Główne wojny i bitwy | |
Odznaczenia | |
Tosia Altman, właściwie Tova Altman (ur. 24 sierpnia 1918 w Lipnie, zm. 26 maja 1943 w Warszawie) – żydowska działaczka ruchu oporu w czasie II wojny światowej, organizatorka podziemnych struktur Haszomer Hacair, uczestniczka powstania w getcie warszawskim.
Życiorys
W okresie poprzedzającym wybuch wojny była instruktorką w organizacji Haszomer Hacair, a od 1938 była członkiem jego centralnego dowództwa. Od początku okupacji niemieckiej zajmowała się organizacją żydowskiego ruchu oporu oraz podziemnych struktur Haszomer Hacair na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W 1941 wraz z Leą Koziebrodzką przebywała w Wilnie, organizując grupy samoobrony w tamtejszym getcie, a w roku następnym sporządziła raport o sytuacji ludności żydowskiej w gettach Grodna, Białegostoku oraz Śląska. Była działaczką Żydowskiej Organizacji Bojowej w Warszawie i łączniczką Arie Wilnera między gettem a stroną aryjską.
Podczas powstania w getcie warszawskim uczestniczyła w walkach w getcie centralnym. 8 maja 1943, po odkryciu przez pacyfikujący getto oddział Jürgena Stroopa bunkra przy ulicy Miłej 18, gdzie mieściła się kwatera główna ŻOB, jako jednej z nielicznych osób udało jej się wymknąć z obławy i ocalić życie. Kiedy Niemcy otoczyli bunkier i wpuścili do środka gaz, na hasło Arie Wilnera[1] większość bojowców popełniła samobójstwo. Altman była w nielicznej grupie sześciu osób, która wypełzła z bunkra na gruzy pobliskich domów przez jedyne nieodkryte przez Niemców wyjście (wyjść było 6, Niemcy zlokalizowali 5 z nich).
Nocą, ocalonych, ale poranionych i z obrażeniami od gazu, odnaleźli Cywia Lubetkin i Marek Edelman. W nocy z 8 maja na 9 maja wraz z grupą ok. 30 żydowskich bojowców Tosia przeszła kanałami z ulicy Franciszkańskiej na ulicę Prostą. 10 maja bojowcy zostali wyprowadzeni na aryjską stronę przez Symchę Ratajzera ps. „Kazik” i polskich kanalarzy współpracujących z GL, a następnie wywiezieni podstawioną ciężarówką do lasu w Łomiankach pod Warszawą. Do Warszawy wróciła w kilka dni później, by ukryć się z innymi członkami Haszomer Hacair w fabryce błon celuloidowych na warszawskiej Pradze (ul. 11 Listopada nr 10). 24 maja 1943 w fabryce przypadkowo zaprószono ogień.
Według Heleny Rufeisen-Schüpper – której Altman złożyła relację z tego, co stało się wcześniej w bunkrze na ul. Miłej – do zaprószenia ognia, który spowodował zapłon materiałów łatwopalnych (błon celuloidowych), a następnie pożar w fabryce miało dojść od ichtiolu w formie świeczki, który Tosia Altman topiła, wyrabiając z niego maść na swoją ranę na czole. W wyniku pożaru zginęło 8 żydowskich bojowców. Trojgu innym, ciężko poparzonym, udało się schronić na dachu. Tosia Altman była wśród tych, którym udało się przeżyć. Jednak wraz z poparzoną koleżanką została wydana Niemcom przez granatową policję. W szpitalu, do którego je zawieziono (obie z obszernymi ranami poparzenia), nie udzielono im jednak pomocy, co spowodowało śmierć obydwu kobiet. Tosia Altman zmarła 26 maja 1943 roku[2].
Tosia Altman była reprezentantką podziemnych struktur z okupowanej Polski w korespondencji z międzynarodowym ruchem Haszomer Hacair. W Palestynie trwały dyskusje o potrzebie otrzymania świadectwa z pierwszej ręki o Zagładzie. Wysłany do Turcji emisariusz Jiszuwu domagał się, by ruch zrobił wszystko, co możliwe, aby wydostać Tosię Altman z okupowanej Polski, by mogła złożyć świadectwo. Altman nie wiedziała o tych próbach uratowania jej[2].
Odznaczenia i upamiętnienie
Pośmiertnie, postanowieniem Prezydenta PRL z dnia 1 kwietnia 1948, za zasługi w walce konspiracyjnej w czasie okupacji, została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari[3][4].
W postać Tosi Altman w amerykańskim filmie Uprising (Powstanie) z 2001, w reżyserii Jona Avneta, wcieliła się Leelee Sobieski.
Nazwisko Tosi Altman widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta warszawskiego przy ulicy Prostej 51 w Warszawie.
W 2020, na 78. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, przy metrze Centrum osłonięto mural poświęcony kobietom walczącym w powstaniu. Została tam upamiętniona jako jedna z 9 Żydówek[5].
Przypisy
- ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001, s. 743. ISBN 83-87632-83-X.
- ↑ a b Tosia Altman, Jewish Women's Archive [dostęp 2021-04-16] (ang.).
- ↑ Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. T. I (A–G). Toruń: 2004, s. 52.
- ↑ Monitor Polski, 29 kwietnia 1948, nr. 43, poz. 192
- ↑ Poznaj bohaterki muralu, polin.pl [dostęp 2021-04-19] .
Bibliografia
- Anka Grupińska: Po kole. Rozmowy z żydowskimi żołnierzami. Warszawa: Alfa, 1991. ISBN 83-70014-75-5.
- Cywia Lubetkin: Zagłada i powstanie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1999. ISBN 83-05130-41-X.
- Vladka Meed: On Both Sides of the Wall. Memoirs from the Warsaw Ghetto. New York: Holocaust Libr., 1979. ISBN 0-89604-013-5.
- Israel Gutman: Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim. Warszawa: Rytm, 1998. ISBN 83-86678-86-0.
- Helena Rufeisen-Schüpper: Pożegnanie Miłej 18. Wspomnienia łączniczki Źydowskiej Organizacji Bojowej. Kraków: Beseder, 1996. ISBN 83-86995-01-7.
- Cezary Gmyz, Henryk Szafir: Zdrada przy Miłej. Tygodnik „Wprost”, Nr 1169 (pol.). [dostęp 2008-05-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-12)].
- Opis filmu Powstanie w serwisie filmweb.pl (pol.). [dostęp 2008-05-01].
Media użyte na tej stronie
Autor: Madelgarius, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tosia Altman (1918-1943)