Tove Jansson

Tove Jansson

Tove Jansson (1967)
Imię i nazwisko	Tove Marika Jansson
Data i miejsce urodzenia	9 sierpnia 1914 Helsinki
Data i miejsce śmierci	27 czerwca 2001 Helsinki
Narodowość	fińska
Język	szwedzki
Dziedzina sztuki	literatura dziecięca, malarstwo
Muzeum artysty	Muzeum Muminków w Tampere
Ważne dzieła
cykl o Muminkach
Odznaczenia
Strona internetowa

Tove Marika Jansson (wymowa szwedzka: [ˈtuːve ˈjaːnsɔn] (odsłuchaj) Tove Jansson, ur. 9 sierpnia 1914 w Helsinkach, zm. 27 czerwca 2001 tamże) – fińska pisarka, malarka, ilustratorka i rysowniczka komiksowa pochodzenia szwedzkiego. Znana jest najbardziej jako autorka ilustrowanych przez siebie książek dla dzieci o Muminkach, które przetłumaczono na ponad trzydzieści języków. Była także autorką książek dla dorosłych, twórczynią dzieł plastycznych (obrazów i fresków) i ilustratorką książek innych autorów. Pisała po szwedzku.

Życiorys

Młodość i pierwsze osiągnięcia artystyczne

Tove Jansson (1923)

Tove Jansson urodziła się 9 sierpnia 1914 w Helsinkach – do 1917 stolicy Wielkiego Księstwa Finlandii, wchodzącego w skład Imperium Rosyjskiego. Jej ojciec Viktor Jansson (1886–1958) był rzeźbiarzem wywodzącym się z fińskiej mniejszości szwedzkojęzycznej, a matka Signe Hammarsten-Jansson (1882–1970) graficzką i ilustratorką, urodzoną w Szwecji. Tove miała dwóch młodszych braci, którzy również zostali artystami: Per Olov Jansson (1920–2019) fotografem, a Lars Jansson (1926–2000) autorem tekstów i rysownikiem komiksowym^[1]. Podczas gdy ich dom znajdował się w Helsinkach, rodzina spędzała okres od końca maja do początku września w wynajętym domku na wyspie Pellinki (szw. Pellinge) w pobliżu Porvoo (szw. Borgå)^[2][1].

Tove już od dzieciństwa uwielbiała rysować, a jej rodzice pragnęli, by została artystką^[3]. W 1928 jej ilustracje ukazały się w kilku czasopismach, a w 1929 seria obrazkowa w siedmiu odcinkach o dwóch zakochanych larwach wydana została pod tytułem Prickinas och Fabians äventyr przez gazetę dla dzieci „Lunkentus”^[4]. Jej rysunki zamieszczało satyryczne pismo „Garm”, gdzie w latach 1929–1953 pojawiło się ponad 500 karykatur i ponad 100 obrazków na okładkę magazynu jej autorstwa. To tam po raz pierwszy na początku lat 40. ukazały się stworzenia podobne do Muminków – Tove nazywała je wówczas „Snorkami”^[5].

Gdy miała 15 lat przeniosła się do Szwecji, gdzie zamieszkała u rodziny matki^[1]. W latach 1930–1933 studiowała sztukę w Tekniska skolan (obecnie Konstfack) w Sztokholmie. Po powrocie do Helsinek w latach 1933–1937 uczęszczała do szkoły rysunku przy Ateneum, a w 1938 udała się do Paryża na naukę w École d'Adrien Holy i École des Beaux Arts. W latach 30. podróżowała kilka razy do Niemiec, Włoch i Francji^[2].

W 1933 wystawiła swój pierwszy obraz. W tym samym roku pod pseudonimem Vera Haij wydała Sara och Pelle och neckens bläckfiskar – pierwszą książkę, z własnymi ilustracjami, napisaną w wieku 14 lat. Brała udział w wystawach, m.in. w 1937 w Gildii Artystów w Helsinkach. Na przełomie lat 30. i 40. uważana była za wyróżniającą się fińską artystkę młodego pokolenia^[1][6][2]. Pisała w latach 1934–1940 ilustrowane własnoręcznie opowiadania, które publikowano w czasopismach i magazynach bożonarodzeniowych^[1].

Rozwój kariery

Tove Jansson z figurkami Muminków (1956)

Do 28 roku życia mieszkała w domu rodzinnym^[2]. W 1943 odbyła się jej pierwsza indywidualna wystawa – w galerii w Helsinkach, którą prowadził marszand Leonard Bäcksbacka. Jej kolejna wystawa w tej galerii, w 1946, odniosła komercyjny sukces^[2][7]. Wiosną 1944 przeprowadziła się do studia Ullanlinnankatu w Helsinkach, gdzie mieszkała i tworzyła przez 57 lat, do śmierci^[8].

W 1945 pojawił się w księgarniach pierwszy tom cyklu o Muminkach: Małe trolle i duża powódź, wydany zarówno w Helsinkach, jak i w Sztokholmie. Książka nie wzbudziła większego zainteresowania. Pojawiło się ono po dwóch kolejnych częściach: Komecie nad Doliną Muminków (1946), a zwłaszcza po W Dolinie Muminków (1948), kiedy Jansson stała się pisarką znaną i w Finlandii, i w Szwecji^[6].

Od 1947 do 1948 pracowała dla „Ny Tid”, gdzie wydawała co tydzień w odcinkach pierwszy komiks o Muminkach – Muminek i koniec świata, a od 1954 do 1959 przygotowywała komiks Moomin dla „The London Evening News”^[2][9].

Jansson w dalszym ciągu malowała – uważała się przede wszystkim za malarkę. W 1955 odbyła się jej trzecia wystawa indywidualna w Helsinkach – wówczas chętnie malowała martwą naturę, choć na malowanie miała coraz mniej czasu ze względu na pisanie i ilustrowanie kolejnych książek i komiksów o Muminkach^[10][1]. Jak sama wspominała w czerwcu 1955:

Jej malarstwo ewoluowało z czasem, czerpiąc zarówno ze sztuki abstrakcyjnej, jak i figuratywnej – krytyk sztuki Erik Kruskopf określił je jako „wyabstrahowany figuratywizm kolorystyczny”^[12]. W 1962 odbyła się kolejna wystawa jej prac w Helsinkach, a rok później w Tampere^[9].

W kolejnych latach wychodziły następne części serii o Muminkach, które ugruntowały jej coraz większą popularność, także poza Szwecją i Finlandią. Serię dziewięciu książek o Muminkach zakończyła wydana w 1970 Dolina Muminków w listopadzie. Autorka po 1968 skupiła się na twórczości kierowanej do dorosłych, pisząc intymne powieści i opowiadania o relacjach międzyludzkich^[1].

W 1978 otrzymała tytuł doctora honoris causa Åbo Akademi^[9]. W kolejnych latach wiele podróżowała odwiedzając m.in. Polskę (1978), Włochy (1979), Anglię i Irlandię (1982), Norwegię (1984), Hiszpanię (1985), Japonię (1990)^[13]. W 1995 otrzymała tytuł profesorski (honorowy)^[14].

Grób Tove Jansson na Cmentarzu Hietaniemi w Helsinkach

Zmarła 27 czerwca 2001. Pochowana została na cmentarzu Hietaniemi w Helsinkach^[15].

Życie prywatne

Tove Jansson mieszkała w Helsinkach, ale dużo czasu spędzała poza studiem – począwszy od 1965 przebywała latem w domku na wysepce Klovharu położonej na Zatoce Fińskiej^[1][16].

W latach 40. była zaręczona z lewicowym dziennikarzem i politykiem Atosem Wirtanenem^[1]. Jej partnerką, poznaną w 1955, była przez wiele lat (aż do śmierci) graficzka Tuulikki Pietilä, która była też autorką wielu rysunków do jej książek^[1][2][9]. Pietilä była pierwowzorem jednej z postaci z książek Tove Jansson – Too-tiki występującej w Zimie Muminków i Opowiadaniach z Doliny Muminków^[17].

Charakterystyka i recepcja twórczości

Książki i komiksy

Książki o Muminkach zostały przetłumaczone na ponad 30 języków i wydane w milionach egzemplarzy. Pierwsza z nich, Małe trolle i duża powódź, napisana częściowo już w czasie wojny radziecko-fińskiej 1939–1940, wydana została w 1945 (wyd. polskie 1995). Sławę przyniosły jej kolejne utwory przedstawiające świat Doliny Muminków. Kometa nad Doliną Muminków, która ukazała się w 1946 (wyd. polskie 1977), odniosła znaczący sukces, podobnie jak kolejne części serii. Dolina Muminków w listopadzie, ostatnia z cyklu, została wydana w 1970 (wyd. polskie 1980). Seria o Muminkach zyskała szczególną popularność dzięki unikatowej atmosferze świata przedstawionego, bezpośredniemu i humorystycznemu językowi, unikaniu moralizatorstwa, a także dzięki ilustracjom autorstwa samej Jansson. Zachowana jest w nich równowaga między światem dorosłych i światem dzieci. Chętnie są czytane nie tylko przez dzieci, ale również przez starszych czytelników. W serii tej doszukiwano się nawiązań do Biblii i inspiracji książkami takimi jak: Alicja w Krainie Czarów Lewisa Carrolla, seria o Tarzanie Edgara Rice’a Burroughsa i Przypadki Robinsona Kruzoe Daniela Defoe^[2][1].

W latach 1947–1948 oraz 1954–1959 Jansson tworzyła (niekiedy wspólnie z bratem Larsem Janssonem) komiksy o przygodach Muminków. Później seria była kontynuowana samodzielnie przez Larsa Janssona, który był autorem kolejnych komiksów, wydawanych do 1975^[18][19].

Jansson była także autorką książek dla dorosłego odbiorcy, takich jak historia jej dzieciństwa Bildhuggarens dotter (1968, wyd. polskie Córka rzeźbiarza, 1999^[20]) i zbiory opowiadań Lyssnerskan (1971^[21]) oraz Dockskåpet (1978 ^[22]), które jednak nie zdobyły takiego uznania jak seria o Muminkach^[23].

Listy

Wybranych 160 listów, spośród tych które Jansson pisała do bliskich w latach 1932–1988, opublikowano w 2014 w książce Brev från Tove Jansson (redakcja Boel Westin i Helen Svensson, wyd. polskie Listy Tove Jansson, 2016, przekład z języka szwedzkiego Justyna Czechowska). Najwcześniejsze listy w tym zbiorze pisane były do jej rodziców i młodszych braci (Per Olov Jansson i Lars Jansson). Opublikowano m.in. listy, które pisała na studiach w Sztokholmie oraz za granicą w latach 30. Korespondowała chętnie z osobami bliskimi, którymi były jej wieloletnia partnerka – graficzka Tuulikki Pietilä, fotografka Eva Konikoff, tłumaczka Maya Vanni, publicysta Atos Wirtanen, wydawca Åke Runnquist, dyrektor artystyczna Lilla Teater w Helsinkach Vivica Bandler. Opisywała w nich swoje życie, pracę, plany, nadzieje i niepowodzenia. Wspominała o miłości, przyjaźni, solidarności, także wypowiadała się na temat społeczeństwa, polityki, literatury i sztuki. Listy pisała po szwedzku, czasami dodając słowa lub zwroty po angielsku. Pisała je wyłącznie odręcznie, nigdy na maszynie do pisania. Niekiedy dodawała do nich ilustracje, zwykle przedstawiające ją w różnych sytuacjach. Jansson starała się odpisywać na listy także nieznajomym, a od 1954, kiedy jej twórczość stała się znana, otrzymywała ok. 2 tysiące listów rocznie^[24].

Obrazy i ilustracje

Jansson była doceniana także jako malarka i ilustratorka. Malowała chętnie autoportrety i karykatury^[25].

Była ilustratorką nie tylko swoich książek, ale także pisanych przez innych autorów, takich jak m.in. Hobbit, czyli tam i z powrotem Tolkiena i Alicja w Krainie Czarów Lewisa Carrolla^[26].

Nagrody i odznaczenia

Szwedzka autorka literatury dziecięcej Astrid Lindgren i Tove Jansson (1958)

• W 1952 została uhonorowana fińsko-szwedzką nagrodą literacką przyznawaną przez „Svenska Dagbladet”.
• W 1953 otrzymała medal Nilsa Holgerssona.
• W 1958 otrzymała medal Elsy Beskow w Szwecji i medal Rudolfa Koivu w Finlandii.
• W 1963 dostała nagrodę kulturalną „Stockholms-Tidningen”.
• W 1966 została odznaczona Medalem Hansa Christiana Andersena, przyznawanym przez Międzynarodową Izbę ds. Książek dla Młodych (IBBY) autorom i ilustratorom książek dla dzieci.
• W 1970 otrzymała, wraz z pisarką Astrid Lindgren, wyróżnienie Heffaklumpen, przyznano jej też w tym samym roku Nagrodę Szwedzkiego Towarzystwa Literackiego.
• W 1972 otrzymała Mårbackapriset.
• W 1976 dostała Medal Alberta Gebharda oraz Medal Pro Finlandia.
• 2 grudnia 1976 w Ambasadzie PRL w Helsinkach odebrała z rąk kanclerza Cezarego Leżeńskiego przyznany jej w 1975, na wniosek dzieci, Order Uśmiechu oraz legitymację z numerem 133.
• W 1977 otrzymała Wielką Nagrodę Fundacji do spraw Propagowania Literatury.
• W 1978 przyznano jej Nagrodę Topeliusa oraz Nagrodę Rudolfa Koivu.
• W 1980 została wyróżniona Helsińską Nagrodę Kulturalną.
• W 1972 otrzymała Finlandspriset.
• W 1994 została uhonorowana Nagrodą Akademii Szwedzkiej^[27].

Twórczość

Muminki

Seria książek o Muminkach składa się z 9 części:

• Małe trolle i duża powódź (Smatrollen och den stora översvämningen, 1945), tłumaczenie polskie Teresa Chłapowska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1995
• Kometa nad Doliną Muminków (Kometjakten, 1946; Kometen kommer, 1968), tłumaczenie polskie Teresa Chłapowska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1977
• W Dolinie Muminków (Trollkarlsen hatt, 1948), tłumaczenie polskie Irena Szuch-Wyszomirska; Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1964
• Pamiętniki Tatusia Muminka (Muminpappans bravader, 1950; Muminpappans memoarer, 1968), tłumaczenie polskie Teresa Chłapowska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1978
• Lato Muminków (Farlig midsommar, 1954), tłumaczenie polskie Irena Szuch-Wyszomirska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1967
• Zima Muminków (Trollvinter, 1957), tłumaczenie polskie Irena Szuch-Wyszomirska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1969
• Opowiadania z Doliny Muminków (Det osynliga barnet, 1962), tłumaczenie polskie Irena Szuch-Wyszomirska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1970
• Tatuś Muminka i morze (Pappan och havet, 1965), tłumaczenie polskie Teresa Chłapowska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1977
• Dolina Muminków w listopadzie (Sent i november, 1970), tłumaczenie polskie Teresa Chłapowska, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1980

Komiksy o Muminkach ukazywały się w następującej kolejności:

• Mumintrollet och jordens undergång (rok wydania oryginału: 1947/48), Muminek i koniec świata (powszechnie uznawane za część zerową, brak polskiego wydania)
• Mumintrollet (1954/55), Rabusie (wydane w Polsce w albumie Muminki i Marsjanie, Egmont 2006), Muminek i zbójcy (EneDueRabe 2015, w albumie Muminki – tom 1)
• Muminfamiljen (1955), Życie rodzinne (Wyspa Muminków, Egmont 2006), Muminek i życie rodzinne (EneDueRabe 2015, w albumie Muminki – tom 1)
• Mumin på Rivieran (1955), Muminki na Riwierze (Muminki na Riwierze, Egmont 2006), Muminki na Riwierze (EneDueRabe 2015, w albumie Muminki – tom 1)
• Den ensliga ön (1955), Wyspa Muminków (Wyspa Muminków, Egmont 2006), Muminki na bezludnej wyspie (EneDueRabe 2015, w albumie Muminki – tom 1)
• Den farliga vintern (1955), Niebezpieczna zima (Nowy dom Muminka, Egmont 2005)
• Låtsaslek (1956), Zabawa w udawanie (Zabawa w udawanie, Egmont 2006)
• Mumin bygger ett hus (1956), Nowy dom Muminka (Nowy dom Muminka, Egmont 2006)
• Mumin börjar ett nytt liv (1956), Nowe życie Muminków (Nowy dom Muminka, Egmont 2005)
• Mumin blir kär (1956), Zakochany Muminek (Wyspa Muminków, Egmont 2006)
• Mumindalen blir djungel (1956), Dżungla w Dolinie Muminków (Muminki i morze, Egmont 2005)
• Mumin och marsmänniskorna (1957), Muminki i Marsjanie (Muminki i Marsjanie, Egmont 2006)
• Mumin och havet (1957), Muminki i morze (Muminki i morze, Egmont 2005)
• Föreningsliv i Mumindalen (1957), Związkowcy w Dolinie Muminków (Lampa Muminka, Egmont 2007)
• Mumintrollet i vilda västern (brak polskiego wydania)
• Snorkfröken i rokoko (1958), Panna Migotka w dobie rokoko (Lampa Muminka, Egmont 2007)
• Mumin och medborgarkänslan (brak polskiego wydania)
• Mumin och kometen (brak polskiego wydania)
• Mumin och den gyllene svansen (1958), Złoty ogon Muminka (Tatuś Muminka i szpiedzy, Egmont 2006)
• Muminvinter (brak polskiego wydania)
• Mumin till sjöss (1959), Muminki zostają marynarzami (Muminki na Riwierze, Egmont 2006)
• Klåttdjurets frieri (1959), Zaloty nieboraka (Zabawa w udawanie, Egmont 2006)

Inne książki wydane w Polsce

• Książka o Mimbli, Muminku i Małej Mi – Co było potem? (Hur gick det sen, 1952), tłumaczenie Ewa Kozyra-Pawlak, EneDueRabe 2011.
• Kto pocieszy Maciupka? (Vem ska trösta Knyttet?, 1960), tłumaczenie Teresa Chłapowska, Nasza Księgarnia 1980.
• Niebezpieczna podróż (Den farliga resan, 1977), tłumaczenie Teresa Chłapowska, Nasza Księgarnia 1986.
• Kamienne pole (Stenåkern, 1984), tłumaczenie Teresa Chłapowska, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1989.
• Podróż z małym bagażem, Wydawnictwo Waza 1994, wybór i przekład Teresa Chłapowska, zbiór 12 opowiadań wybranych z wydań szwedzkich: Lyssnerskan (1971), Resa med latt bagage (1989) i Rent spel (1989).
• Lato (Sommarboken, 1972), tłumaczenie Zygmunt Łanowski, Nasza Księgarnia 1980.
• Córka rzeźbiarza (Bildhuggarens dotter, 1968), zbiór opowiadań, tłumaczenie Teresa Chłapowska, wydawnictwo Słowo/Obraz/Terytoria 1999.
• Uczciwa oszustka (Den ärliga bedragaren, 1982), tłumaczenie Halina Thylwe, Nasza Księgarnia 2013
• Wiadomość (Meddelande, 1998), zbiór opowiadań, tłumaczenie Teresa Chłapowska, Justyna Czechowska, Marginesy 2015.
• Słoneczne miasto, zbiór składający się z dwóch opowiadań: Słoneczne miasto (Solstaden, 1974) i Kamienne pole (Stenåkern, 1984), tłumaczenie Teresa Chłapowska, Justyna Czechowska, Marginesy 2017

Przypisy

Bibliografia

• Suvi Ahola: Jansson, Tove (1914 - 2001) (ang.). Biografiakeskus, 2008. [dostęp 2020-12-15].
• Petri Liukkonen: Tove (Marika) Jansson (1914-2001) (ang.). www.kirjasto.sci.fi, 2003. [dostęp 2020-12-15].
• Boel Westin: Tove Jansson. Mama Muminków. przekład Bogumiła Ratajczak. Warszawa: Marginesy, 2012. ISBN 978-83-93375-87-5.
• Boel Westin, Helen Svensson: Listy Tove Jansson. przekład Justyna Czechowska. Warszawa: Marginesy, 2016. ISBN 978-83-65282-50-7.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona artystki (fiń. • ang. • szw.)