Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Dziedzicach

Drużyna Sokoła w Dziedzicach w 1914, która wstąpiła do Legionu Śląskiego

Dziedzice, 10 września 1905, uroczystość otwarcia gniazda Sokoła

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Dziedzicach – jedno z najstarszych na Śląsku Cieszyńskim gniazd Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” utworzone w czerwcu 1905 w Dziedzicach z inicjatywy nauczycielstwa szkół powszechnych^[1].

Geneza

Pierwsze organizacje sokolskie tworzyły się na Śląsku już w XIX wieku. Idea tworzenia towarzystw gimnastycznych rozpowszechniła się wśród Polaków, przychodząc z Czech. Pierwsze polskie gniazdo ruchu sokolskiego zostało założone 7 lutego 1867 we Lwowie. Pod koniec XIX wieku tworzyli je także Polacy ze Śląska Cieszyńskiego, który znajdował się w granicach Austro-Węgier. Pierwsze śląskie gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” utworzone zostało w 1891 w Cieszynie. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Cieszynie było trzecim z kolei założonym w południowo-zachodniej części Polski (sześć lat po TG „Sokół” w Krakowie, a cztery lata po gnieździe w Wadowicach)^[2]. Gniazdo dziedzickie było piątym z kolei gniazdem sokolskim założonym na Śląsku Cieszyńskim na przełomie XIX i XX wieku^[3].

Historia

Założenie organizacji

Członkowie dziedzickiego Sokoła: Franciszek Łaszczok, ks. Ludwik Kozjar i Jan Siwy, którzy zasłużyli się podczas nabycia i przebudowy budynku przyszłej sokolni

„Dom Narodowy” (sokolnia) w Dziedzicach, gdzie mieściła się m.in. sala gimnastyczna TG „Sokół”

Pierwsze zebranie, na którym padła inicjatywa utworzenia gniazda Sokoła w Dziedzicach, odbyło w czerwcu 1905 z inicjatywy kierownika szkoły Stanisława Kmiecickiego i Karola Mazurka, nauczyciela Władysława Górnikiewicza, Aleksandra Schmida, Józefa Machalicy, Franciszka Janika i innych^[3].

Spotkanie założycielskie odbyło się pod koniec czerwca tego roku i liczyło 30 obywateli. Po odczytaniu statutu organizacji przez redaktora gazety „Głos Ludu Śląskiego” p. Friedla powołano organizację TG „Sokół” w Dziedzicach, która do końca 1905 liczyła 56 członków^[3][1]. Uroczyste otwarcie odbyło się 10 września 1905, na które przyjechali przedstawiciele polskich gniazd sokolich z okręgu krakowskiego, żywieckiego i lwowskiego oraz z Cieszyna, Górnego Śląska i Warszawy. W uroczystości uczestniczyło wielu górnośląskich działaczy sokolskich, w tym m.in. Wojciech Korfanty, Konstanty Wolny, Kazimierz Seyda, prezes wydziału dzielnicowego Sokoła w Bytomiu – Michał Wolski, naczelnik dzielnicy górnośląskiej Antoni Wolski i Jan Kędzior. Przybyli też prezes TG „Sokół” w Cieszynie dr^[4]Jan Galicz oraz naczelnik tego gniazda Klemens Matusiak^[5], a także wielu innych regionalnych działaczy sokolskich^[6][1].

Uroczystość rozpoczęła się nabożeństwem w kościele parafialnym. Patriotyczne kazanie wygłosił ówczesny proboszcz ks. Antoni Macoszek^[6]. Potem odbył się festyn sokoli, na który swoich łąk użyczyli okoliczni mieszkańcy – p. Kieloch oraz p. Budniok. Około^[5] 30 sokołów z Cieszyna wykonało szereg ćwiczeń wolnych ze zlotu lwowskiego w 1903^[7], a później zaprezentowano publiczności pierwszy lokalny pokaz gimnastyki sportowej z użyciem lanc, a także ćwiczenia na drążku^[8]. Do pokazu akompaniowała orkiestra z gniazda sokolskiego z Krakowa. Po pokazie odbyła się zabawa taneczna^[6].

Pierwszym prezesem został Stanisław Kmiecicki, a naczelnikiem inż. Władysław Koszko. Drugim prezesem był Józef Machalica^[9]. Później wieloletnim prezesem organizacji został Jan Stryczek. Następnie Franciszek Łaszczok (1920–1925) i Józef Jurczyk (1925–1928)^[10]. W 1937 funkcję prezesa pełnił dr Bronisław Wachulski (od 1928^[10]), sekretarza Ludwik Jurczyk, skarbnika Teofil Kolarczyk, a naczelnika Adolf Grygierczyk^[1].

Przed I wojną światową członkami dziedzickiego Sokoła byli też mieszkańcy Pszczyny, którzy dopiero w 1920 (lub w 1919^[11]) założyli własne gniazdo – Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Pszczynie. Jednak zanim to nastąpiło, to pierwszymi sokołami w Pszczynie i jej okolicach, którzy należeli do dziedzickiego gniazda, byli m.in.: Aleksy Fizia, Jan Kędzior, Paweł Wiera, Franciszek Jakubowski, Józef Lazar, bracia Stanisław i Leon Ringwelscy, Jan Jaromir oraz Stanisław Szoppa^[12].

Działalność

Członkowie TG „Sokół” w Dziedzicach w 1930

Męska sekcja gimnastyczna w 1930

Żeńska sekcja gimnastyczna w 1930

Sokół w Dziedzicach zainicjował w miejscowości działalność pierwszych sekcji gimnastycznych. We współpracy z Sokołem krakowskim gniazdo przeszkoliło instruktorów gimnastyki, a także zakupiło własne przyrządy gimnastyczne oraz zbierało środki finansowe na budowę tzw. sokolni, czyli budynku administracyjnego, sali ćwiczeń, boiska oraz całej infrastruktury służącej do uprawiania sportu^[9].

Chociaż organizacja zajmowała się głównie sportem, to jej członkowie utworzyli również instytucje kulturalne – kółko teatralne, chór mieszany i orkiestrę smyczkową pod kierownictwem Władysława Górnikiewicza. Ponadto 22 października 1911 w siedzibie Sokoła w Dziedzicach pszczyńscy członkowie dziedzickiego gniazda zawiązali koło Towarzystwa Czytelni Ludowych na powiat pszczyński, a wcześniej, w 1907, założyli oni w Pszczynie Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”^[13].

Sokół organizował w miejscowości imprezy oraz pokazy sportowe, sztuki teatralne, zabawy taneczne, koncerty muzyczne, odczyty oświatowe oraz wycieczki krajoznawcze. Cała ta praca skupiała się w lokalu Jana Stryczka, który w latach 1913–1920 pełnił funkcję prezesa gniazda^[9].

Działalność tę przerwał wybuch I wojny światowej, kiedy 42 członków organizacji 25 sierpnia 1914 wyruszyło spod kamienicy Jana Stryczka do Legionu Śląskiego w Cieszynie, który później wziął udział w walkach na froncie karpackim, wchodząc w skład II Brygady Legionów jako 2 kompania (śląska) 3 Pułku Piechoty pod dowództwem ppłk. Józefa Hallera^[14][15][16]. Jednak praca gniazda nie zamarła wówczas całkowicie. Druhowie, którzy pozostali w Dziedzicach, założyli nowe kółko teatralne i w latach 1915–1918 wystawili 22 przedstawienia, z których dochód przeznaczali m.in. na fundusz dla wdów po poległych legionistach, na cele Polskiej Organizacji Wojskowej i na pomoc zbiegłym z więzienia w Chust (węg. Huszt) ukrywającym się legionistom^[10].

Po zakończeniu wojny reaktywowano pełną działalność. W 1923 Sokół dziedzicki zakupił od wojska teren oraz barak, w którym urządził swoją siedzibę – sokolnię. W miejscu tym zorganizował salę gimnastyczną, czytelnię oraz scenę teatralną. Oficjalne otwarcie siedziby pod nazwą „Dom Narodowy” odbyło się 12 października 1924, a ceremonię poprowadził ks. Józef Londzin^[10].

W 1930 gniazdo dziedzickie Sokoła wydało własnym nakładem publikację poświęconą działalności organizacji pt. „Dwudziestopięciolecie »Sokoła« w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia »Sokoła« w Dziedzicach 3 sierpnia 1930”, która oparta była na relacjach uczestników – historię działalności opisał m.in. Stanisław Cyankiewicz^[1].

W dwudziestoleciu międzywojennym w ramach lokalnego Sokoła działały dwie sekcje drużyny gimnastycznej: żeńska oraz męska pod kierownictwem p. Szostaka oraz drużyna piłki nożnej o nazwie „Grażyna”, na której potrzeby zbudowano boisko sportowe. TG „Sokół” prowadziło również własne kino oraz przytułek^[10]. W 1935 koło liczyło 220 członków obojga płci^[1].

Rozwój organizacji przerwał w 1939 wybuch II wojny światowej. W okresie powojennym nie została ona reaktywowana, ponieważ członkowie oraz sama idea towarzystwa byli prześladowani przez władze komunistyczne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Organizacja miała zakaz działalności w PRL-u, a wszystkie informacje dotyczące jej historii podlegały peerelowskiej cenzurze prewencyjnej^[17].

Zobacz też

• Dzielnica Śląska Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”

Przypisy

Bibliografia

• Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”. Katowice: TG „Sokół” w Katowicach, 1937.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 223–224. ISBN 978-83-61344-70-4.
• Praca zbiorowa: Dwudziestopięciolecie „Sokoła” w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia „Sokoła” w Dziedzicach 3 sierpnia 1930. Dziedzice: TG „Sokół” w Dziedzicach, 1930.