Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie

Ten artykuł od 2015-02 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) – stowarzyszenie artystów i miłośników sztuki założone w 1854 w Krakowie z inicjatywy Walerego Wielogłowskiego.

Pod patronatem członków Towarzystwa i reprezentantów Rotary International, odbywają się prezentacje polskiej sztuki współczesnej jak wystawy prac ze zbiorów krakowskich Rotarian i ich rodzin. Pałac Sztuki gości wystawy artystów polskich i zagranicznych, organizuje aukcję dzieł sztuki. Powołano Instytut Badań i Dokumentacji dzieł sztuki będących własnością Towarzystwa. Wydaje katalogi dotyczące malarstwa, grafiki, rysunku i rzeźby.

Otwarcie wystawy prac malarskich Andrzeja Olesia w Pałacu Sztuki w Krakowie. Widoczni od lewej: sekretarz Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie Artur Schroeder, artysta malarz Andrzej Oleś, wicewojewoda krakowski Mieczysław Bilek, pani Kwaśniewska, wojewoda krakowski Mikołaj Kwaśniewski, prezydent Krakowa Władysław Belina-Prażmowski, wiceprezydent Krakowa Witold Ostrowski, wiceprezydent Krakowa Stanisław Klimecki (1931)

Historia

Członkowie TPSP wykupywali akcje, które upoważniały ich do udziału w corocznym losowaniu dzieł sztuki zakupionych przez Zarząd (jedną z takich nagród był np. „Stańczyk” Jana Matejki) oraz do otrzymania bezpłatnej premii w postaci doskonałej jakości grafiki (najczęściej reprodukcji jakiegoś znanego obrazu). To właśnie dzięki premiom TPSP dzieła Matejki i innych słynnych twórców docierały do licznych polskich domów we wszystkich zaborach. Czasami premie te były też konfiskowane na granicach przez władze rosyjskie albo pruskie.

Instytucja ta od zawsze opierała działalność na pracy społecznej swych członków, reprezentujących różne zawody i środowiska. W dwudziestoleciu międzywojennym zaczęły powstawać różne instytucje kulturalne, takie jak np. Związek Polskich Artystów Plastyków, które przejmowały część dawnych obowiązków TPSP. Zaczęły się też spory, które w latach 20. posunęły się tak daleko, iż pomówiony przez niektórych członków Zarządu, sekretarz Artur Schroeder, popełnił samobójstwo. TPSP jako symbol „artystycznej reakcji” była atakowana przez zwolenników nowych prądów w sztuce: formistów i kolorystów. Po wojnie instytucje próbował przejąć państwowy zarząd Biur Wystaw Artystycznych. Przez jakiś czas Pałac Sztuki mieścił zarówno TPSP, jak i BWA, co uległo zmianie dopiero po wybudowaniu naprzeciw tzw. „Bunkra Sztuki”.

Na wzór krakowskiego TPSP powstały podobne w Poznaniu i Lwowie oraz Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (1860) w Warszawie. Przez jakiś czas próbowano stworzyć nawet wspólną, międzyzaborową, dyrekcję.

Pałac Sztuki – obecna siedziba Towarzystwa

Siedziba

Towarzystwo miało kilka siedzib: Pałac Larischa, odbudowany po pożarze obecny Pałac Biskupi, część sal w Sukiennicach. Od roku 1901 mieści się we własnej siedzibie nazywanej Pałacem Sztuki przy Placu Szczepańskim 4. Po drugiej wojnie światowej przybył jeszcze Salon w Nowej Hucie przy Al. Róż oraz Dworek Jana Matejki. W latach 80. w spadku po profesorze K. Estreicherze TPSP otrzymało willę na Woli Justowskiej z zabytkową chałupą, gdzie profesor chciał urządzić Muzeum Zwierzyńca.

Oddziały muzealne TPSP

• Pałac Sztuki
  • Dolny Pałac Sztuki
  • Górny Pałac Sztuki
    • Świetlica Wyspiańskiego
• Dworek Jana Matejki – Muzeum Pamiątek po Hugonie Kołłątaju i Janie Matejce, poczet Królów Polski
• Willa Karola Estreichera – Muzeum Rodu Estreicherów, Strat Kultury i Rewindykacji

Zbiory

Towarzystwo posiada bogate zbiory pochodzące z zakupów, darów i depozytów. Najmniejszą ich grupę stanowią dzieła sprzed 1850 r. Wśród nich m.in.: dwie marmurowe główki antyczne, fragment posadzki bizantyjskiej z mozaiką, Chrystus (szkoła bolońska XV w.), „Wyjazd rodziny E.” Joosa Moompera, kopia obrazu Quentina Massysa „Zdjęcie z krzyża” autorstwa Triciusza oraz prace Dominika Östreichera.

Okres późniejszy reprezentują m.in.: Jan Matejko, Maurycy Gottlieb, Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Teodor Axentowicz, Xawery Dunikowski, Konstanty Laszczka, Leopold Gottlieb, Adam Markowicz.

Wśród dzieł po 1945 przeważają prace krakowskich kolorystów.

Towarzystwo posiada około 100 autoportretów artystów polskich.

Godło

Godłem TPSP jest dawny herb cechu malarzy: trzy srebrne tarcze na zielonym tle.

Zarząd

Pierwszą dyrekcję TPSP stanowili zamożni ziemianie jednak w ciągu czterech lat wielu z nich zrezygnowało z pełnienia funkcji. To też od 1858 zaczyna się nowy okres, który trwa do 1927 roku. Były to najlepsze lata TPSP i okres jej największego znaczenia, związany najpierw z promowaniem malarstwa historycznego (Matejko, Grottger, Rodakowski), a potem Młodej Polski (Wyspiański, Weiss, Mehoffer). W tym czasie przypadła prezesura Edwarda Raczyńskiego (1895–1926). Po jego śmierci nastąpił kryzys, związany też z ogólnym załamaniem światowej gospodarki po „czarnym czwartku”. Ze stanowiska musiał odejść Antoni Waśkowski, którego zastąpił Artur Schroeder. Po samobójstwie tego ostatniego w 1934 (co było wynikiem „nagonki” zorganizowanej przez Adolfa Szyszko-Bohusza, znów wymianie uległa część zarządu. Podobna sytuacja miała miejsce trzy lata później i była związana z głośnym bojkotem TPSP, które nie przyjmowało na wystawy dzieł młodych artystów (szczególnie z grupy „Kapistów” i ówczesnej awangardy abstrakcyjnej). Działalność TPSP przerwał wybuch wojny, a Pałac Sztuki został zarekwirowany przez władze niemieckie. Po wojnie restytuowano Towarzystwo. Jego prezesami zostali: prof. Franciszek Walter, prof. Tadeusz Dobrowolski a w końcu prof. Karol Estreicher, który przez 25 lat kierował instytucją. Po jego śmierci prezesem został Ignacy Trybowski (1984–1994), a następnie w latach 1994–1996 – prof. Kazimierz Nowacki. Od roku 1996 towarzystwem kieruje Zbigniew Kazimierz Witek, były członek Rotary International Kraków.

Prezesi

Wiceprezesi

Pierwsza dyrekcja (1854)

Druga dyrekcja (1858)

Kryzys w latach 1926/1927

Kryzys po samobójstwie Schroedera (1934)

• Jan Krzyżanowski (1934–1938)
• Mieszko Jabłoński (1934–1946)
• Tadeusz Seweryn (1934–1975)
• Stanisław Kramarczyk (1934–1939)
• Tadeusz Szydłowski (1935–1937)
• Jan Glatzel (1935–1936)
• Tadeusz Piotrowski (1936–1938)
• Tadeusz Rogalski (1936–1938)
• hr. Edward Tyszkiewicz (1936–1937)
• Marcin Samlicki (1937–1939)
• hr. Roman Scipio del Campo (1937–1957)

Zarząd kompromisowy po bojkocie w 1937

• Karol Hukan (1938–1945)
• Stanisław Komornicki (1938–1939)
• Julian Nowak (1938–1939)
• hr. Xawery Pusłowski (1938–1952)
• Jan Burzyński (1939–1945)
• Antoni Procajłowicz (1939–1945)
• Jan Unierzyński (1939–1945)

Nowy Zarząd po 1945

Zarząd „estreicherowski”

Okres przejściowy

• Maciej Miezian (1994–1996)
• Zbigniew Witek (1994–1999)
• Jan Szancenbach (1994–1996)
• Maria Czekieruk (1995–1996)

Tzw. „odrodzony” Zarząd (1996)

Zobacz też

• Pałac Sztuki w Krakowie
• Dworek Jana Matejki w Krzesławicach
• Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana