Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie

Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie
Ilustracja
Strona tytułowa publikacji H. Jordana Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie (1898)
Państwo

 Polska

Siedziba

Kraków, ul. Jagiellońska 5

Data założenia

28 maja 1897[1]

Zakończenie działalności

21 maja 1937[2]

Rodzaj stowarzyszenia

stowarzyszenie zarejestrowane z ograniczoną poręką[3]

Profil działalności

filantropia, zysk

Zasięg

Kraków

Prezes
Członkowie

337 (1911)

Data rejestracji

1 lipca 1897[5]

brak współrzędnych

Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie[1] – pierwsze krakowskie stowarzyszenie budowlane funkcjonujące od 28 maja 1897 do 21 maja 1937, powstałe z inicjatywy lekarza i społecznika, prof. dr Henryka Jordana[6]. Oprócz H. Jordana w komitecie organizacyjnym znaleźli się krakowscy działacze charytatywni: były rektor UJ ks. dr Władysław Longin Chotkowski, dr K. Pieniążek, dyr. K. hr. Sсipio, dyr. Franciszek Slęk i W. Szpakowski[2]. Statut z 5 czerwca 1897 został zarejestrowany w sądzie krajowym w Krakowie 9 lipca 1897[3]. Siedziba Towarzystwa mieściła się przy ul. Jagiellońskiej 5[7]. Towarzystwo zostało założone na wzór angielski[6] w formie „spółki udziałowej z ograniczoną poręką”[3]. Zebranie kapitału było możliwe dzięki dotacjom hrabiego Andrzeja Potockiego, który przekazał 20 tys. złr oraz wsparciu dyrektora Komunalnej Kasy Oszczędności Miasta Krakowa Franciszka Slęka, który wniósł 45 tys. złotych reńskich. Towarzystwo było nastawione zarówno na cele filantropijne, jak i na zysk z inwestycji. Jeden udział miał wartość 25 złr, a swoim członkom-udziałowcom Towarzystwo miało wypłacać dywidendę od 3–4% rocznie[6]. Towarzystwo zakończyło działalność 21 maja 1937[1][2].

Celem Towarzystwa jest: dostarczanie katolickiej ludności robotniczej tanich i higienicznych pomieszkań. W tym celu może Towarzystwo budować, zakupywać, lub brać w dzierżawę domy w Krakowie i najbliższej okolicy, je członkom swym najmować, lub na własność odstępować[6].

Statut Towarzystwa Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie, 1897

Henryk Jordan uzasadniał potrzebę działalności Towarzystwa bardzo złą sytuacją mieszkaniową krakowskich robotników, którzy wraz z kilkuosobową rodziną, a nawet w dwie lub trzy rodziny, zamieszkiwali wspólnie jedno (często piwniczne) pomieszczenie. Uważał, że popierając ideę budowy mieszkań dla ubogich robotników w oddaleniu od ówczesnego centrum miasta krakowianie mają szansę na okazanie dobroczynności, przyczyniać się do poprawy bezpieczeństwa sanitarnego i zdrowotnego ogółu mieszkańców, a także spadku przestępczości i przejawów niszczenia istniejącego porządku społecznego[6].

Założenie budowy mieszkań wyłącznie „dla robotników katolików” spotkało się z krytyką. Niektórych członków zarządu Towarzystwa oskarżano „o podwójną moralność i interesowne traktowanie religii”, na co odpowiadał Jordan[6]:

Ograniczyliśmy nasze działanie do katolików, dlatego, bo doświadczenie codzienne poucza nas, że żydzi o wiele szybciej niż katolicy pojmują swój interes i lepiej umieją korzystać ze sposobności poprawienia sobie bytu; gdyby zatem istniało jedno towarzystwo bez względu na wyznanie i gdyby się temu towarzystwu udało urządzić zdrowe i tanie mieszkania, to w bardzo krótkim czasie wszystkie mieszkania zajęliby żydzi, zanimby się katolicy spostrzegli, że się ubiedz dali. Tak byłoby niewątpliwie przy znanej niezdarności i nieufności ubogich warstw katolickich a sprycie i szybkim orientowaniu się odpowiednich warstw żydowskich[8].

Henryk Jordan, Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie, 1898, s. 30–31
Dawne osiedle robotnicze „Modrzejówka”. Stan z 2022
Tablica pamiątkowa na ścianie budynku dawnego osiedla robotniczego „Modrzejówka”. Stan z 2022

Mimo kontrowersji i problemów finansowych, Towarzystwu udało się zrealizować plan budowy mieszkań na obrzeżach ówczesnego Krakowa. W 1897 Towarzystwo kupiło od Heleny Modrzejewskiej na własność „Modrzejówkę, tj. realność położoną przed rogatką Krowoderską[a], obejmującą prawie 3 morgi przestrzeni i dom mieszkalny” i wzniesiono tam nowe osiedle robotnicze[6]. Pod koniec XIX w. na terenie gminy Krowodrza istniało 187 domów, a w latach 1883–1897 wzniesiona została szkoła[9]. Nowe osiedle tanich mieszkań zaprojektował krakowski architekt Karol Knaus. Budowa ruszyła na początku 1899, a 6 czerwca 1900 ówczesny biskup krakowski Jan Puzyna dokonał poświęcenia dwóch wybudowanych w pierwszej kolejności domów osiedla „Modrzejówka”[6]. W każdym budynku zamieszkało osiem rodzin robotniczych. Każda z nich zajmowała dwuizbowe mieszkania o powierzchni 26 m². Mieszkańcy mieli udostępnione ogródki, wydzielone części strychu, a niektóre mieszkania także oddzielną piwnicę[4]. 28 września 1903 oddano dwa kolejne budynki. W wybudowanej w 1884 przez Helenę Modrzejewską willi „Modrzejówka”, przyległym budynku gospodarczym i w dawnej oranżerii zamieszkało kolejne 10 rodzin[10].

Zamieszkanie w jednym z lokali osiedla „Modrzejówka” było możliwe pod warunkiem przystąpienia do Towarzystwa, złożenie pisemnej akceptacji statutu i regulaminu, a także wykupienie co najmniej jednego udziału (zwracanego w przypadku rezygnacji) i oczywiście regularne opłacanie czynszu[6].

W 1911 w mieszkaniach wybudowanych przez Towarzystwo na osiedlu „Modrzejówka” mieszkało 100 rodzin robotniczych (w sumie 525 osób)[6][11]. Oprócz budowy kolonii domków w ramach tego osiedla do statutowych zadań Towarzystwa należała działalność edukacyjna i społeczna[1]. W ich ramach na terenie osiedla powstało kilka stowarzyszeń: Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (od 1934) i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej[1][12]. Na osiedlu działała ochronka dla 100 dzieci, czytelnia i wypożyczalnia książek zorganizowane przez Towarzystwo Oświaty Ludowej, a także szwalnia. Planowano uruchomienie sklepu spożywczego dla mieszkańców[b]. 1909 powstał tam także jeden z pierwszych w Krakowie klubów sportowych – Towarzystwo Sportowe Krowodrza-Modrzejówka, w latach 1916–1921 działało także kółko dramatyczne[6], a w 1927 także teatr robotniczy[11].

Sprawozdanie Towarzystwa z 1912 wskazywało, że od 1906 do końca 1911 Towarzystwo wybudowało w Krakowie 24 wille, w Podgórzu (które było wówczas odrębnym miastem), 4 jednopiętrowe domy oraz dwa domy parterowe, na Dębnikach 4 domy jednopiętrowe i jedną willę, a na Prądniku Czerwonym jedną willę jednopiętrową. W 1905 Towarzystwo liczyło 211 członków, a w 1911 337 członków[13].

Z przyczyn formalno-prawnych[c] Towarzystwo straciło możliwość funkcjonowania i zostało rozwiązane 21 maja 1937[2], a cały jego majątek został przekazany krakowskiemu Arcybractwu Miłosierdzia i Banku Pobożnego[1][14][2].

Uwagi

  1. ↑ Czyli na terenie ówczesnej podkrakowskiej gminy Krowodrza, przyłączonej do Krakowa w 1910, na podstawie Planu regulacyjnego Wielkiego Krakowa prezydenta Juliusza Leo[9].
  2. ↑ Prawdopodobnie ze względu na fakt przejęcia położonych w sąsiedztwie sklepów przez socjalistów, którzy wymuszali na kupujących zadeklarowania przynależności do ich partii[2].
  3. ↑ Towarzystwo znajdowało się w dobrej kondycji finansowej, lecz nie mogło dalej funkcjonować w swej dotychczasowej formie[2].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Archiwum Narodowe w Krakowie: Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie. Archiwa Państwowe. [dostęp 2022-11-01]. (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g Bronisław Panek. Z działalności charytatywnej Kościoła na terenie m. Krakowa w latach 1918-1939. „Studia Theologica Varsaviensia”. 15 (1), s. 197-198, 1977. Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ISSN 0585-5594. (pol.). 
  3. ↑ a b c Narcyz Ulmer: Statystyka stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych w Galicyi z W. Księstwem Krakowskiem za rok 1898 i Sprawozdanie Związku Stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych.. Lwów: Wydawnictwo Związku Stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych w Galicyi i W. Ks. Krakowskiem, 1899, s. 77.
  4. ↑ a b Tanie mieszkania dla robotników-katolików. „Czas”. LIV (121), s. 2–3, 1901-05-29. (pol.). 
  5. ↑ TTMRK: Sprawozdanie z rozwoju i czynności Towarzystwa Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików w Krakowie wpisanego do Rejestru stowarzyszeń z ograniczoną poręką z dniem 1 lipca 1897 roku za rok administracyjny 1908. Kraków: Towarzystwo Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików, 1909, s. 11.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k Renata Hołda. Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa. „Journal of Urban Ethnology”. 13, s. 67–82, 2015. Instytut Archeologii i Etnologii PAN. ISSN 1429-0618. (pol.). 
  7. ↑ Kraków 1907. Wielka Księga adresowa m. Krakowa i Podgórza. Kraków: Wydawca: Stefan Mikulski, 1907, s. 91.
  8. ↑ Henryk Jordan: Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie. Kraków: Drukarnia Uniwersytecka, 1898, s. 46.
  9. ↑ a b Krakowski Rocznik Archiwalny. (red.) Sławomir Radoń. T. 4. Kraków: Archiwum Państwowe / Pro Archivo, 1998, s. 77.
  10. ↑ (red.). KRONIKA: Poświęcenie nowych domów dla robotników. „Nowa Reforma”. 221, s. 2, 1903-09-29. (pol.). 
  11. ↑ a b Modrzejówka. W: Encyklopedia Krakowa. red. Antoni Henryk Stachowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 1135. ISBN 83-01-13325-2.
  12. ↑ Katarzyna Krzysztofek: Stowarzyszenia katolickie w Krakowie w latach 1918-1939. Studium historycznoprawne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014, s. 371. ISBN 978-83-233-3682-2.
  13. ↑ Krzysztof Broński. Ewolucja polityki mieszkaniowej w Galicji na przełomie XIX i XX wieku (zarys problematyki). „Zeszyty Naukowe”. 870, 2011. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. (pol.). 
  14. ↑ Alicja Kędziora, Emil Orzechowski. Zarządzanie pamięcią o artyście na przykładzie działalności Fundacji wspierania badań nad życiem i twórczością Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. „Zarządzanie w kulturze”. 16, s. 187–203, 2015. Uniwersytet Jagielloński. DOI: 10.4467/20843976ZK.15.012.3047. ISSN 2084-3976. (pol.). 

Media użyte na tej stronie

Osiedle Modrzejówka, Kraków 2022 (01).jpg
Autor: Jacek555, Licencja: CC BY-SA 4.0
Osiedle Modrzejówka, ul. Mazowiecka, Krowodrza, Kraków
Osiedle Modrzejówka, Kraków 2022 (memory board).jpg
Autor: Jacek555, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica pamiątkowa budynku na osiedlu Modrzejówka, ul. Mazowiecka, Krowodrza, Kraków
Henryk Jordan - Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie.jpeg
Strona tytułowa książki Henryka Jordana: Towarzystwo Tanich Mieszkań dla robotników katolików w Krakowie (1898)