Trędownikowate

Trędownikowate

Morfologia (dziewanna pospolita)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	trędownikowate
Nazwa systematyczna
Scrophulariaceae Juss. Gen. Pl.: 117. 4 Aug 1789

Eremophila ionantha

Glycocystis beckeri

Myoporum tetrandrum

(c) Christian Fischer, CC BY-SA 3.0

Namulnik brzegowy

Scrophularia glabrata

Trędownikowate (Scrophulariaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu jasnotowców (Lamiales). W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych (np. w systemie Cronquista z 1981) do rodziny tej zaliczano 275 rodzajów liczących około 5 tysięcy gatunków roślin. Zastosowanie badań molekularnych w poznaniu filogenezy spowodowało odkrycie polifiletycznego charakteru tak szeroko wydzielanej rodziny. Współcześnie systemy klasyfikacyjne roślin okrytonasiennych kompilowane przez Angiosperm Phylogeny Group (APG) wyróżniają w obrębie tej rodziny już tylko 58 rodzajów z około 1900 gatunkami^[2]. Pozostałe rodzaje dawniej tu klasyfikowane zaliczane są do babkowatych (Plantaginaceae), zarazowatych (Orobanchaceae) i kilku mniejszych rodzin^[3].

Zasięg przedstawicieli trędownikowatych obejmuje niemal cały świat z wyjątkiem okolic biegunów i zachodniej Afryki^[2]. We florze Polski znajdują się jedynie trzy rodzaje w aktualnym ujęciu systematycznym trędownikowatych: trędownik (Scrophularia), dziewanna (Verbascum) i namulnik (Limosella)^[4]. Przedstawiciele wielu rodzajów z tej rodziny są uprawiani jako rośliny ozdobne (np. alonzoa Alonsoa, budleja Buddleja, diascia Diascia, Eremophila, Freylinia, Leucophyllum, Myoporum, jawnostka Nemesia, fygelius Phygelius, trędownik Scrophularia, Sutera, dziewanna Verbascum, zaluzian Zaluzianskya). Gatunki drzewiaste z rodzajów Buddleja i Myoporum dostarczają także drewna^[3].

Morfologia

Pokrój

Przeważnie zielne (jednoroczne i byliny) i krzewy, rzadko drzewa i pnącza^[3].

Liście

Skrętoległe, czasem naprzeciwległe, rzadko okółkowe. Liście pojedyncze i pierzasto klapowane. U nasady bez przylistków z wyjątkiem budlei. Ogonki liściowe często oskrzydlone, u nasady połączone (jeśli naprzeciwległe). Blaszka całobrzega, karbowana lub piłkowana, rzadko z klapami lub liście z podwiniętymi brzegami, wrzosopodobne. U niektórych gatunków w liściach znajdują się gruczołowate zbiorniki z olejkami lub żywicami – wówczas liście są prześwitująco kropkowane^[3].

Kwiaty

Obupłciowe, rzadko pojedyncze, na ogół zebrane w wierzchotki, a te w złożone kwiatostany wiechowate, groniaste, kłosokształtne lub główkowate. Kwiaty zwykle o symetrii grzbiecistej, rzadko promieniste. kielich z 2 do 5 działkami zrośniętymi u nasady, zwykle asymetrycznymi. Korona złożona z pięciu płatków (rzadko czterech) jest dwuwargowa, dzwonkowata, trąbkowata, czasem o wydłużonej rurce. Rzadko wykształcona jest ostroga (jedna lub dwie). Pręciki zwykle dwusilne – dwa dłuższe i dwa krótsze, czasem równej długości (wówczas są dwa, cztery lub jest ich pięć). Zalążnia górna, zbudowana jest z dwóch owocolistków (rzadko pojedynczego). Szyjka słupka jest pojedyncza i zakończona główkowatym, rzadziej rozwidlonym lub języczkowatym znamieniem^[3].

Owoce

Wielonasienne torebki, rzadko jagody, pestkowce, orzeszki i rozłupnie^[3].

Systematyka

Trędownikowate należą do rodzin, w których przypadku zastosowanie na wielką skalę badań genetycznych DNA w badaniach powiązań filogenetycznych spowodowało największe zmiany. Dawne systemy łączące w rodziny rośliny głównie na zasadzie podobieństwa morfologicznego okazały się w tym wypadku bardzo nietrafione. We współczesnych systemach do rodziny włączono spokrewnione rodzaje, które wcześniej nierzadko znajdowały się nawet poza rzędem jasnotowców, a klasyfikowane m.in. do rodzin: budlejowatych Buddlejaceae, Selaginaceae i Myoporaceae. Z kolei zaliczane wcześniej tu liczne rodzaje okazały się przynależeć do rodzin babkowatych Plantaginaceae, linderniowatych Linderniaceae, Calceolariaceae, Phrymaceae i Stilbaceae. Szacuje się, że przodkowie trędownikowatych wyodrębnili się ok. 69 milionów lat temu^[3].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Jedna z rodzin jasnotowców reprezentujących grupę astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych:

Podział rodziny według APweb

Do rodziny zalicza się 58 rodzajów^[5]:

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takht., rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), rodzina trędownikowate (Scrophulariaceae Juss.)^[6].

Przypisy