Traktat brzeski (9 lutego 1918)

Pokój chlebowy
Brotfrieden
Ilustracja
Gen. Max Hoffmann, Ottokar Czernin, Talaat Pasza i Richard von Kühlmann(ang.) podczas rokowań pokojowych w Brześciu
Data

9 lutego 1918

Miejsce

Brześć

Przyczyna

interesy Niemiec w utworzeniu niepodległej Ukrainy

Strony traktatu
 Cesarstwo Niemieckie
 Austro-Węgry
 Imperium Osmańskie
 Bułgaria
 Ukraińska Republika Ludowa
Przywódcy
Ottokar CzerninOłeksandr Serwiuk
Delegacja Ukraińskiej Republiki Ludowej na rokowania w Brześciu. Od lewej: Mykoła Lubynski, Wsewołod Hołubowycz, Mykoła Łewycki, płk Hryhorij Łysenko, M. Połoz, Ołeksandr Sewriuk.
Podpisanie traktatu między Państwami Centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową, Brześć 9/10 lutego 1918. Przy stole widoczni od lewej Ottokar Czernin, Richard von Kühlmann(ang.) i Wasił Radosławow.
Podpisanie traktatu nocą z 9/10 lutego 1918. Od lewej: gen. Brinkmann, Mykoła Lubynski, Mykoła Łewycki, Ołeksandr Sewriuk, gen. Max Hoffmann i Serhij Ostapenko.
Wydanie nadzwyczajne Lübeckische Anzeigen z 9.02.1918 informujące o zawarciu pokoju z Ukrainą

Traktat brzeski[1]traktat pokojowy podpisany w Brześciu 9 lutego 1918 między Cesarstwem Niemieckim, Austro-Węgrami i ich sojusznikami – Carstwem Bułgarii i Imperium Osmańskim), a Ukraińską Republiką Ludową.

Inicjatywa zawarcia tego odrębnego traktatu wyszła ze strony Niemiec, które widziały w poparciu niezależnej Ukrainy korzyści dla własnych interesów: zarówno ekonomicznych (możliwość importu zboża i innych surowców z Ukrainy do Rzeszy), jak i politycznych (kontrolowanie przez Niemców „samostijnej” Ukrainy, która stanowiłaby przeciwwagę dla Rosji i przyszłego państwa polskiego)[2].

Delegacji URL (Ukraińskiej Centralnej Rady), która do Brześcia przybyła 1 stycznia 1918 przewodniczył Wsewołod Hołubowycz; 20 stycznia 1918 delegacja powróciła do Kijowa. Po proklamowaniu 22 stycznia pełnej niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej, do Brześcia wyjechała delegacja w nowym składzie, pod przewodnictwem Ołeksandra Sewriuka. On też był obok trzech innych delegatów (Mykoła Lubynski, Mykoła Łewycki i Serhij Ostapenko) sygnatariuszem traktatu ze strony URL. Delegacji austro-węgierskiej przewodniczył minister spraw zagranicznych hr. Ottokar Czernin, niemieckiej sekretarz stanu do spraw zagranicznych (szef [[[Urząd Spraw Zagranicznych (Niemcy)|Auswärtiges Amt]]), Richard von Kühlmann(ang.). Ważną rolę w delegacji niemieckiej odgrywał ekspert od spraw wschodnich gen. Max Hoffmann.

Na podstawie traktatu Niemcy i Austro-Węgry odstępowały proklamowanej 22 stycznia 1918 r. Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyznę z miastem Chełmem i część Podlasia, a w tajnej klauzuli tego dokumentu Austro-Węgry zobowiązywały się do wyodrębnienia Galicji Wschodniej wraz ze Lwowem i Przemyślem jako osobnego (autonomicznego) kraju koronnego monarchii. Poza tym traktat zawierał obietnicę pomocy militarnej dla Ukraińskiej Republiki Ludowej w zamian za milion ton zboża, które Ukraińcy zobowiązywali się dostarczyć Niemcom i Austro-Węgrom do końca czerwca 1918 roku[2].

Traktat ten oznaczał uznanie państwa ukraińskiego przez państwa centralne, wywołał on wzburzenie wśród polskiej opinii publicznej, gdyż odstępował on URL ziemie, do których (ze względów historycznych i etnicznych) pretensje rościli sobie Polacy, jednak delegacja Królestwa Polskiego do rokowań nie została dopuszczona. Spowodowało to w konsekwencji podanie się do dymisji Jana Kucharzewskiego wraz z rządem. Rada Regencyjna również rozważała ustąpienie, ale ograniczyła się do oświadczenia, że pokój brzeski jako akt przemocy odejmuje właściwe znaczenie aktom monarszym i Rada sprawuje odtąd swą władzę z woli narodu. Ostre protesty wniosły Koła Polskie w parlamentach Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier[3]. Ukraińscy przywódcy rozpoczęli starania o jak najszybszą ratyfikację traktatu[2].

Określona w powyższym traktacie granica miała biec na północ od istniejącej granicy pomiędzy Austro-Węgrami a Ukrainą, zaczynając od Tarnogrodu, według linii: Biłgoraj, Szczebrzeszyn, Krasnystaw, Puchaczów, Radzyń, Międzyrzec, Sarnaki i Mielnik[4]. Zgodnie z protokołem z 4 marca 1918 r., dotyczącym wykonania powyższych postanowień, granica mogła zostać wytyczona na wschód od powyższej linii, biorąc pod uwagę stosunki etniczne i życzenia ludności, przy udziale przedstawicieli Polski[5]. Traktat ten nie został ratyfikowany przez Niemcy i Austro-Węgry, a tereny na wschód od linii wyznaczonej w traktacie z Ukrainą nie zostały faktycznie przekazane temu państwu.

Powyższa cesja stanowiła przekroczenie uprawnień władz okupacyjnych określonych w konwencji haskiej IV. Nie został również dopełniony warunek ustalenia losu tego obszaru w porozumieniu z jego ludnością, co było wymagane postanowieniami art. 3 traktatu pokojowego pomiędzy państwami centralnymi a Rosją, zawartego 3 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim.

27 marca 1918 roku odbył się zjazd duchowieństwa greckokatolickiego na którym wyrażono radość z faktu powstania ukraińskiego państwa nad Dnieprem i z przyłączenia do niego – jak pisano – prastarych ukraińskich ziem Chełmszczyzny. Zagorzałym obrońcą postanowień traktatu brzeskiego był także metropolita greckokatolicki Andrzej Szeptycki[6].

Zamiar przekazania Ukraińskiej Republice Ludowej ziemi chełmskiej[7] wobec masowych protestów polskich (manifestacje[8], rezygnacje urzędników ze stanowisk – strajk urzędniczy, zwracanie orderów austro-węgierskich) został w konsekwencji przez Państwa Centralne poniechany. Po gwałtownych protestach Polaków w Austro-Węgrzech (dymisje wysokich urzędników, zwracanie orderów, demonstracje uliczne w Galicji) klauzula o wyodrębnieniu Galicji Wschodniej również nigdy nie weszła w życie, a rząd austriacki zażądał i uzyskał od rządu URL zwrot dokumentu zawierającego powyższe zobowiązanie. Już 3 marca 1918 Naczelna Komenda Armii Austro-Węgierskiej wydała dyrektywę Generał-Gubernatorstwu w Lublinie stwierdzającą, że obszar Chełmszczyzny należy w dalszym ciągu uważać za część Królestwa Polskiego, albowiem los tych terenów nie został jeszcze przesądzony, co wskazywało na faktyczne zaniechanie przekazania Ukrainie tych terenów[9].

Opisane wyżej masowe protesty Polaków w tych dniach przedstawił w pierwszym tomie swych pamiętników Wincenty Witos:

Dzień 18 lutego 1918 r. został wyznaczony jako termin ogólnego narodowego protestu. I rzeczywiście, w dniu tym stanęło zupełnie wszelkie życie na całym obszarze Galicji, a także częściowo – i Śląska Cieszyńskiego. Mimo że kraj pozostawał pod władzą wojskową, a koleje były zmilitaryzowane – stanęły one wszystkie, stanęła też praca w urzędach, fabrykach, zakładach. W wielu kościołach odbywały się nabożeństwa żałobne z odpowiednimi kazaniami, wygłaszanymi z bardzo dużą odwagą, przez młodszych szczególnie księży. W każdym mieście, miasteczku, wsi – odbywały się masowe wiece i demonstrancje[10].

W negocjacjach pokojowych w Brześciu uczestniczyła równolegle delegacja RFSRR, z którą Niemcy wynegocjowały osobny, bardziej znany traktat.

Przypisy

  1. „zwany również (głównie w Austrii) „pokojem chlebowym”, ponieważ w zamian za dostawy artykułów żywnościowych (aprowizacja w Niemczech i Austrii znajdowała się na początku 1918 r. w katastrofalnym stanie) państwa centralne uznawały powstanie niepodległego państwa ukraińskiego i zgadzały się na przyłączenie do oderwanej od Rosji Ukrainy ziem rdzennie polskich”. Por. Grzegorz Kucharczyk, Błogosławiony cesarz, Nasz Dziennik nr 3 (3934), 5-6 stycznia 2011
  2. a b c K. Grunberg, B. Sprengel, Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 246
  3. Henryk Wereszycki Historia polityczna Polski 1864-1918, wyd. II poprawione i rozszerzone, Paris 1979, Wydawnictwo Libella, s. 300.
  4. Dalej na północ od Bugu według linii: Wysokie Litewskie, Kamieniec Litewski, Prużana i Jezioro Wygonowskie - por. art. II ust. 1 i 2 traktatu - opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 15 z 5 marca 1918 r.
  5. Informacja o treści protokołu w sprawie granicy polsko-ukraińskiej z 4 marca 1918 r. opublikowana w Monitorze Polskim Nr 26 z 18 marca 1918 r.
  6. R. Grabowski, Likwidacja unickiej diecezji chełmskiej i próby jej wznowienia, „Nasza Przeszłość”: Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, Kraków 1989, nr 71, s. 288, 293
  7. Z północno-zachodnią granicą na linii Prużanka, Kamieniec Litewski, Wysokie Litewskie, Mielnik, Sarnaki, gdzie linia graniczna przekraczała Bug, i dalej na południe przez Międzyrzec, Radzyń, Puchaczów, Krasnystaw, Szczebrzeszyn, Biłgoraj, dochodząc do dawnej granicy zaborów rosyjskiego i austriackiego
  8. Akcją protestacyjną objętych było m.in. 97 wsi w powiecie hrubieszowskim, 78 w chełmskim, 14 na 15 istniejących gmin w powiecie zamojskim. J Molenda, Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim 1915–1918, Warszawa 1965.
  9. Stanisław Jadczak Hrubieszów i powiat hrubieszowski, Lublin 2000
  10. Wincenty Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981, s. 520.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Flag of the German Empire.svg
Bundesflagge und Handelsflagge des Norddeutschen Bundes (1866-1871) und Reichsflagge des Deutschen Reiches (1871-1918)
Flag of Germany (1867–1918).svg
Bundesflagge und Handelsflagge des Norddeutschen Bundes (1866-1871) und Reichsflagge des Deutschen Reiches (1871-1918)
Flag of Austria-Hungary (1867-1918).svg
Flag of the Austro-Hungarian Monarchy (1867-1918)
Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg
The Ottoman flag of 1844–1922. Late Ottoman flag which was made based on the historical documents listed in the Source section. Note that a five-pointed star was rarely used in the star-and-crescent symbol before the 19th century.
Brest-litovsk-feb-9-1918a.jpg
Signing of the Peace Treaty between Ukraine and the Central Powers in Brest-Litovsk February 9, 1918.
UkrainianDelegationAtBrestLitovsk.jpeg
Ukrainian delegation in Brest-Litovsk, left to right: Mykola Liubynsky, Vsevolod Holubovych, Mykola Levytsky, Hryhorii Lysenko, Mykhailo Polosow and Oleksandr Sevruk.
Brest-litovsk-feb-9-1918b.jpg

Signing of the Peace Treaty between Ukraine and the Central Powers in Brest-Litovsk February 9, 1918.
The Insription reads:
Der Friede mit der Ukraine.
Die Schlußsitzung in der
Nacht v. 9. z. 10. Februar,
in der das Friedens-
protokoll unterzeichnet wurde.
Peace with Ukraine.
The final session in the
night from 9th to 10th February,
in which the peace

protocol was signed.
Hoffman czernin talaat kuhlman brest litovsk.jpg
Central Powers' delegates at Brest-Litovsk (1917-1918): German general Max Hoffmann, Austrohungarian Foreign Minister Czernin, Ottoman Talaat Pasha and German Foreign Minister Kühlman.
LübA - Sonderdepesche.jpg
Sonderdepesche: Frieden von Brest-Litowsk