Tramwaj

Tramwaj typu 116Nd w Bytomiu
Zajezdnia tramwajowa w Wiedniu
Tramwaj w Mediolanie

Tramwaj (z ang. tramway – linia tramwajowa, tram – tramwaj) – pasażerski pojazd drogowy o miejscach siedzących dla więcej niż dziewięciu osób (łącznie z motorniczym) i długości nie większej niż 65 metrów[1], podłączony do przewodów elektrycznych lub napędzany silnikiem spalinowym oraz poruszający się po szynach[2].

Według innej definicji tramwaje to drogowe pojazdy pasażerskie lub towarowe zaprojektowane do eksploatacji na liniach tramwajowych[3]. Wiele nowo wybudowanych systemów tramwajowych używa współczesnego terminu „lekka kolej” (ang. light rail) np. w Sydney.

Tramwaj można również definiować jako lekki pojazd szynowy komunikacji miejskiej o napędzie elektrycznym przystosowany do poruszania się w ruchu ulicznym.

Tramwaj może poruszać się zarówno w ruchu mieszanym, po szynach wbudowanych w jezdnię, jak i po wydzielonych torowiskach, również z odcinkami całkowicie bezkolizyjnymi lub podziemnymi. Tramwaje są zazwyczaj krótsze i lżejsze niż tradycyjne pociągi, a ich konstrukcja przystosowana jest do poruszania się po mieście, niemniej wiele rozwiązań w zakresie wykorzystywanych technologii i infrastruktury jest bardzo podobnych. Niektóre tramwaje przystosowane są również do poruszania się po klasycznej sieci kolejowej – są to tzw. tramwaje dwusystemowe. Sieć tramwajowa obejmuje najczęściej obszar pojedynczego miasta; spotykane są jednak sieci obsługujące zarówno obszary podmiejskie, jak i duże aglomeracje.

Obecnie tramwaje napędzane są (z nielicznymi wyjątkami) wyłącznie silnikami elektrycznymi. Prąd dostarczany jest z sieci trakcyjnej, a niekiedy także z trzeciej szyny[4] lub akumulatorów[5][6]. Dawniej używano również tramwajów konnych, parowych lub spalinowych, jak również systemów z napędem stacjonarnym (San Francisco), wagonów akumulatorowych lub napędzanych silnikami pneumatycznymi.

W latach 2001–2016 i 2017-2020 tramwaje towarowe dostarczały części z magazynów położonych na obrzeżach Drezna do fabryki Volkswagena znajdującej się w centrum miasta[7]. Podobny tramwaj jeździ po ulicach Zurychu od 2003 roku i przewozi odpady[8].

Etymologia

Słowa tram oraz tramway wywodzą się ze Szkocji, gdzie pierwotnie (ok. 1500 roku) oznaczały rodzaj wagoników używanych w kopalniach węgla oraz dróg, po których się one poruszały. Wywodzą się prawdopodobnie ze średnioflamandzkiego słowa tram tłumaczonego jako „uchwyt taczek, belka, szczebel”, którego pochodzenie jest nieznane. Pierwsze pojawienie się tego słowa we współczesnym znaczeniu datowane jest na rok 1860, zaś zwrotu „wagon tramwajowy” – na 1873[9].

W języku polskim słowo pojawiło się wraz z budową pierwszych linii tramwaju konnego jako zapożyczenie z języka angielskiego[10]. Przez długi czas funkcjonowało równoległe określenie „miejska kolej konna”, a później „miejska kolej elektryczna” – można je spotkać w dokumentach oraz nazwach przedwojennych spółek tramwajowych.

Słowo tramway zostało też zapożyczone z angielskiego do wielu innych języków, jednak w Stanach Zjednoczonych znacznie częściej używa się nazw trolley, trolley car oraz streetcar. Ponadto sieci szybkiego tramwaju są określane terminem light rail (z ang. „lekka kolej”).

Historia

Powstanie sieci tramwajowych

Na świecie

Pierwsza linia kolejowa określana mianem „tramwaju”, Swansea and Mumbles Railway, została otwarta w 1804 roku w Wielkiej Brytanii i służyła do transportu węgla oraz rudy żelaza. Transport pasażerski został uruchomiony w roku 1807. W tym czasie słowo tram oznaczało jeszcze wagoniki kopalniane, zaś sama linia zaliczana jest w późniejszych brytyjskich publikacjach zarówno do linii kolejowych, jak i tramwajowych.

Pierwszy tramwaj miejski pojawił się za sprawą inżyniera Johna Stephensona w Nowym Jorku w 1832 roku[11]. Wagoniki były ciągnięte przez konie po szynach zabudowanych w jezdni. W 1835 roku otwarta została pierwsza linia tramwajowa w Nowym Orleanie, dając zaczątek najstarszej, funkcjonującej nieprzerwanie sieci tramwajowej świata[12]. Od lat 60. XIX w. tramwaje rozpowszechniły się w Europie; w tym czasie we Francji pojawiły się pierwsze tramwaje parowe (wagony tramwajowe ciągnął parowóz o całkowicie obudowanym, przystosowanym do ruchu w mieście nadwoziu). W 1879 r. w Nantes Ludwik Mękarski, inżynier polskiego pochodzenia, zbudował system tramwajowy oparty na systemie napędu pneumatycznego. Wagony były wyposażone w zbiorniki sprężonego powietrza, które były uzupełniane na stacjach końcowych. System ten funkcjonował przez 34 lata.

W Polsce

Na terenie obecnej Polski pierwszą linię tramwaju konnego uruchomiono w 1866 w Warszawie; służyła do transportu między dworcami kolejowymi. W 1873 powstała pierwsza linia w Gdańsku, w 1877 we Wrocławiu, w 1879 w Szczecinie, w 1880 we Lwowie i w Poznaniu oraz w 1882 w Krakowie. W Sopocie prywatny tramwaj konny ruszył 1 maja 1884; przetrwał do początku XX wieku. W następnych latach linie tramwajów konnych były uruchamiane w kolejnych miastach, zaś ostatnim miastem otwierającym sieć tego typu tramwaju był Kostrzyn nad Odrą w roku 1903.

Tramwaje elektryczne

Na świecie

Tramwaje piętrowe w Blackpool

Pierwszy eksperymentalny tramwaj elektryczny skonstruowany przez Wernera Siemensa uruchomiono w Groß-Lichterfelde (obecnie dzielnica Berlina) w 1881. W 1891 r. uruchomiono liniowy ruch tramwajów elektrycznych na pierwszej sieci w Halle (Saale). Do wybuchu I wojny światowej zelektryfikowano prawie wszystkie istniejące wcześniej sieci tramwajowe.

W Belgii powstała sieć tramwajów regionalnych obejmująca cały kraj. W Niemczech tramwaje stały się bardzo popularne (w 1936 r. przewiozły 2,6 mld pasażerów), również w wielu małych miastach – tramwaj stanowił symbol wielkomiejskiego statusu. W Wielkiej Brytanii powstawały tramwaje piętrowe, do dziś jeżdżące jedynie w mieście Blackpool (a także jako linie muzealne w Beamish Museum[13] w pobliżu Newcastle upon Tyne) czy też w muzeum tramwajowym w Crich pod Londynem (Crich Tramway Village, home of the National Tramway Museum[14]).

Do końca II wojny światowej w USA istniała rozbudowana sieć tramwajów podmiejskich i miejskich, umożliwiająca przejazd na duże odległości, np. z Nowego Jorku do Bostonu. Już w latach trzydziestych dawała się odczuć konkurencja autobusów i transportu indywidualnego, czemu przejściowo zaradzono wprowadzając cechujące się bardzo dobrym przyspieszeniem i wysoką prędkością maksymalną, a także wyposażone w hamulce szynowe wagony jednokierunkowe typu PCC (stanowią one wzorzec większości wagonów używanych obecnie w Polsce).

W Polsce

Gorzów Wlkp. Replika tramwaju Landsberg firmy Herbrandt z 1899 r.
Dawne tory tramwaju wąskotorowego na ulicy Szewskiej w Krakowie

Na terenie dzisiejszej Polski tramwaje elektryczne po raz pierwszy pojawiły się na ulicach Wrocławia w 1893, następnie w 1894 we Lwowie (pierwszy w monarchii austro-węgierskiej, uruchomiony z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej), kolejne w 1895 w Bielsku i Elblągu, w 1896 w Bydgoszczy, Gdańsku i Grudziądzu, w 1897 w Szczecinie i Zgorzelcu, w 1898 na Górnym Śląsku, w Legnicy, Łodzi (pierwsze w Królestwie Polskim), Poznaniu, Słubicach i Wałbrzychu, w 1899 w Toruniu i Gorzowie oraz w 1901 Krakowie.

Najbardziej rozległą sieć tramwajową posiada obecnie konurbacja górnośląska. Pierwotna sieć linii tramwajów górnośląskich o trakcji parowej i unikalnej szerokości toru 785 mm powstała staraniem spółki Oberschlesische Dampfstrassenbahnen w 1894, łącząc Piekary Śląskie z Bytomiem i Bytom przez Królewską Hutę (Chorzów), Świętochłowice-Lipiny, Rudę i Zabrze z Gliwicami. W 1896 w sieć włączono dzisiejsze miasta Katowice i Siemianowice Śląskie. W 1898 linie zostały zelektryfikowane. W Bytomiu i Katowicach z początkiem XX w. zbudowano ponadto normalnotorowe linie tramwajowe. W okresie międzywojennym rozpoczęto unifikację i łączenie sieci (tory wąskie przekuwano na normalne). Ostatnią linią tramwaju 785 mm była przebudowana w 1952 trasa linii 12 Chorzów – Siemianowice Śląskie.

Kolejnymi miastami uruchamiającymi linie tramwajów elektrycznych na ziemiach polskich była Jelenia Góra (1900), Kraków (szerokość toru 900 mm od 1901, a od 1913 1435 mm), Gubin (1904), Olsztyn (1907), Warszawa (szerokość toru 1525 mm od 1908, a od 1946 1435 mm) i Słupsk (1910). Dodać należy również rozpoczętą w roku 1975 budowę dwóch odcinków torowiska o szerokości torów 1435 mm w Bydgoszczy, gdzie jeden z odcinków całkowicie rozebrano, a drugi przekuto na dotychczasowy i wcześniejszy rozstaw szyn (1000 mm).

W 1911 oddano do użytku linie tramwajowe w trzech miastach: w Cieszynie (zlikwidowana w 1921 po podziale miasta między Polskę i Czechosłowację), w Tarnowie (zlikwidowaną w roku 1942 przez niemieckie władze okupacyjne) oraz w Koszalinie.

Jeszcze później otwarto linie w Inowrocławiu (1912) i Kostrzynie nad Odrą (1925) oraz Zagłębiu Dąbrowskim. W granicach Polski znalazła się także na krótko po aneksji Zaolzia sieć tramwajowa o szerokości toru 760 mm obsługująca Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie. W 1946 tramwaje połączyły Gdańsk z Sopotem.

Najnowszą z istniejących sieci w Polsce jest funkcjonująca od końca 2015 roku sieć tramwajowa w Olsztynie.

Faza likwidacji tramwajów

Na świecie

Po II wojnie światowej, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., w USA rozpoczęła się masowa likwidacja linii tramwajowych. Było to spowodowane z jednej strony gwałtownym wzrostem zamożności i relatywnym spadkiem cen samochodów osobowych, które zmniejszyły drastycznie zapotrzebowanie na lokalny transport publiczny, a z drugiej strony polityką transportową wielu miast i stanów, których władze uznały utrzymywanie transportu tramwajowego za przeżytek. W wielkich miastach transport tramwajowy, jak wówczas twierdzono, zajmujący zbyt wiele miejsca i blokujący ruch innych pojazdów, został zastąpiony metrem i liniami autobusowymi.

Do upadku ogromnej liczby systemów tramwajowych przyczyniła się firma General Motors wspólnie z niektórymi koncernami paliwowymi i produkującymi ogumienie. Korporacje te powołały do życia spółkę Narodowe Linie Miejskie (ang. National City Lines). Nieoficjalnym celem powołania spółki było wykupienie wszystkich linii tramwajowych w USA i zastąpienie ich autobusami, a przede wszystkim usunięcie alternatywy dla samochodów. Nie zawsze przejmowanie spółek tramwajowych było przeprowadzane zgodnie z prawem. W roku 1949 firmie General Motors udowodniono nielegalne działania monopolistyczne i ukarano grzywną w wysokości 5000 dolarów za każde przejęte przedsiębiorstwo, co było niewspółmiernie niską kwotą w stosunku do zniszczeń infrastruktury transportu publicznego. Doskonałe przygotowanie prawne owego „wrogiego przejęcia” spowodowało jednak, że „spisek antytramwajowy”, znany w historii jako wielki amerykański skandal tramwajowy, jako taki nie został udowodniony.

Na zachodzie Europy również zlikwidowano wiele sieci i linii tramwajowych, w tym wszystkie w Danii, prawie wszystkie w Wlk. Brytanii, Francji, Szwecji i Hiszpanii. Likwidacji uległy także liczne sieci tramwajowe w Niemczech Zachodnich, Austrii i we Włoszech. Dotyczyło to zazwyczaj małych i średnich miast oraz słabiej obciążonych linii podmiejskich. Likwidacja tramwajów często wywoływała ogromne kontrowersje, a burmistrzowie miast takich jak Hamburg mieli pełną świadomość negatywnych aspektów podejmowanych decyzji. Tymczasem w Szwajcarii i krajach RWPG większość sieci tramwajowych pozostała nienaruszona. Kraje bloku wschodniego z reguły rozbudowywały infrastrukturę sieci tramwajowych, a Czechosłowacja stała się światowym liderem w produkcji taboru tramwajowego.

W latach 50. XX wieku w Europie wprowadzono szeroko do użytku nowoczesne, jak na owe czasy, wagony oparte na amerykańskim typie PCC lub wywodzące się z niemieckiej konstrukcji fabryki Duewag, często jako sześcio- lub ośmioosiowe wagony przegubowe. Większość przedsiębiorstw, które we właściwym czasie wymieniły tabor, oparła się likwidacji. Pierwszy poważny kryzys paliwowy na początku lat 70. XX w. oraz narastający problem smogu miejskiego spowodował rewizję poglądów na temat celowości zastępowania transportu tramwajowego autobusowym.

W Polsce

Geographylogo.svg
Zlikwidowane sieci tramwajowe w Polsce
Red pog.svg - normalnotorowe
Blue pog.svg - wąskotorowe
Green pog.svg - wąskotorowe (800 mm)
Tramwaje w Bielsku-Białej zlikwidowano w 1971 roku. Na zdjęciu wagony pozostałe po nieistniejącym systemie

Systemy tramwajowe w wielu większych miastach Polski były po wojnie rozbudowywane i modernizowane. Jednocześnie starsze i mniej funkcjonalne odcinki w większych miastach oraz całe sieci w miastach mniejszych były likwidowane. Zgodnie z polityką PZPR-u, zakładającą pozostawienie i rozbudowę tramwajów tylko w miastach większych, systemy tramwajowe zlikwidowano w:

Zredukowano natomiast sieć w następujących miastach:

Dawna mijanka na Chełmińskim Przedmieściu w Toruniu

Przed wojną w Koszalinie działał system tramwajowy łączący w sobie cechy tramwaju i kolejki podmiejskiej – łączył Koszalin z nadmorskim Mielnem, a fragment trasy był wspólny z linią kolejową. Został zlikwidowany jeszcze w 1939 r., a wagony sprzedano na Górny Śląsk.

W czasie wojny tramwaje zlikwidowano w Tarnowie (1942), gdyż przeszkadzały ruchom wojska.

Linie tramwajowe i tramwaje posiadały cztery miasta, które po II wojnie światowej uległy podziałowi na część polską i niemiecką – były to Słubice/Frankfurt nad Odrą, Kostrzyn nad Odrą/Küstrin-Kietz, Gubin/Guben oraz Zgorzelec/Görlitz. Oprócz Gubina, w którym tramwaje przestały jeździć w roku 1936 z powodów ekonomicznych, wszystkie linie w polskiej części podzielonych miast zostały zlikwidowane w 1945 r. Po stronie niemieckiej tramwaje nadal jeżdżą w Görlitz i we Frankfurcie nad Odrą.

Do całkowitej likwidacji przeznaczone były systemy w Elblągu, Gorzowie Wielkopolskim i Grudziądzu, jednak mieszkańcy tych miast stanęli w obronie swoich tramwajów. Powodem tej swoistej mody na likwidację tramwajów była ówczesna koniunktura na rynku transportowym, nastawiona głównie na rozwijanie motoryzacji, czyli zastępowanie tramwajów bardziej nowoczesnymi, w opinii ówczesnych decydentów, autobusami. Likwidowane systemy charakteryzowały się węższym prześwitem toru (1000 mm; normalnotorowy prześwit to 1435 mm), co przy złym stanie torowisk znacznie ograniczało prędkość tramwaju. Często były to linie jednotorowe z tzw. mijankami, czyli krótkimi odcinkami, gdzie tramwaje jadące w przeciwnych kierunkach mogły się minąć. W przypadku umieszczenia mijanki na wąskiej jezdni powodowało to zatory, ponieważ tramwaje musiały na nich oczekiwać na przyjazd pojazdu z naprzeciwka. Stanowiło to znaczący argument za likwidacją sieci tramwajowej. System wąskotorowy utrzymał się jednak do dziś w Bydgoszczy, Elblągu, Grudziądzu, Łodzi i Toruniu. Olbrzymie znaczenie miał także fakt popierania wówczas przez władze eksportu polskiego węgla w zamian za dewizy. By zmniejszyć krajowe zużycie surowców starano się przestawić transport miejski z elektryczności (elektrownie węglowe) na tanią radziecką ropę.

Odrodzenie transportu tramwajowego

Tramwaj zasilany z trzeciej szyny w Bordeaux (2007)

Od lat 80. XX w. wiele miast na świecie powraca do systemu transportu zawierającego tramwaje jako środek transportu wydajniejszy, tańszy w eksploatacji, a także bardziej ekologiczny niż autobus. Przewaga nad tramwajem zmalała wraz z wprowadzeniem techniki tramwajów niskopodłogowych. Prowadzenie nowoczesnego tramwaju pośród strefy pieszej nie stanowi zwykle utrudnienia, a często wzmacnia atrakcyjność centrum miasta. O ile około 1980 istniało na świecie 400 sieci tramwajowych, w 2000 roku ich liczbę szacowano na 460. W Europie liderem odrodzenia komunikacji tramwajowej jest Francja – okres masowego zamykania połączeń do 1985 roku przetrwały trzy szczątkowe sieci posiadające łącznie 43,3 km torowisk, zaś w 2011 roku działało już 19 systemów, 471 km torowisk, a kolejne 262 km były w budowie[16][17].

Rozbudowie sieci tramwajowych towarzyszą postępy technologiczne. Kluczowe znaczenie miało wprowadzenie do ruchu pierwszych tramwajów niskopodłogowych na przełomie lat 80. i 90., które zmniejszyło przewagę metra i szybkiej kolei miejskiej. Skrócenie czasów przejazdu osiągnięto poprzez zmiany w sposobie projektowania nowych torowisk: budowę wydzielonych bądź bezkolizyjnych torowisk, obszarowe systemy sterowania ruchem zapewniające priorytet dla komunikacji miejskiej oraz zamykanie całych ulic dla ruchu samochodowego, tworząc strefy ruchu pieszego z towarzyszącą im trasą tramwajową. Ponadto przy projektowaniu zaczęto uwzględniać współpracę tramwajów z innymi środkami transportu – tam, gdzie istnieją już sieci metra, pełni on rolę uzupełniającą, zaś w mniejszych ośrodkach z powodzeniem stanowi główny środek transportu. Podczas projektowania wielu nowych sieci, gdzie torowiska mają zostać poprowadzone przez zabytkowe centra miast, często podnoszonym argumentem przeciwko budowie jest szpecenie starej zabudowy przez napowietrzną sieć trakcyjną. Doprowadziło to do powstania alternatywnych rozwiązań problemu zasilania. Najpopularniejszymi z nich są akumulatory, pozwalające tramwajom pokonywać krótkie odcinki bez korzystania z sieci trakcyjnej oraz stosowanie trzeciej szyny zasilającej.

Przykłady przywróconych sieci tramwajowych

Londyn, tramwaj nr 2530 – kontynuacja numeracji (ostatnim numerem przed likwidacją był nr 2529)

W Polsce

Nowa linia tramwajowa na Błeszno w Częstochowie, otwarto ją we wrześniu 2012 roku
Nowa linia tramwajowa do dworca Bydgoszcz Główna, otwarto ją w listopadzie 2012 roku
Nowa linia tramwajowa na Bielanach w Toruniu, otwarto ją w czerwcu 2014 roku

W Polsce obecnie współwystępują dwie przeciwstawne tendencje, zarówno do zamykania i ograniczania zasięgu komunikacji tramwajowej, jak i jej dalszego rozwoju. Podstawowym wyzwaniem w latach 90. było zahamowanie procesu dalszej degradacji infrastruktury oraz taboru; dopiero pojawienie się dotacji unijnych pozwoliło na sfinansowanie bardziej ambitnych planów. Sieci tramwajowe rozbudowywane są przede wszystkim w większych miastach: Bydgoszczy, Częstochowie, Gdańsku, Poznaniu, Krakowie, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu. Spośród miast średniej wielkości tramwaje rozwijają Elbląg, Gorzów Wielkopolski; swoją sieć tramwajową modernizuje Grudziądz. W GOP-ie w ostatnich latach w atmosferze skandalu zamknięto kilka odcinków torowisk, w tym niemal całą sieć znajdującą się na terenie Gliwic. Niepewny jest również los tras podmiejskich i niektórych odcinków znajdujących się na terenie Łodzi. Pozostałe miasta ograniczają się przede wszystkim do utrzymania tego, co już jest, inwestując okazjonalnie.

Nowo powstające trasy budowane są w standardzie dwutorowej, wydzielonej linii kolidującej z innymi ciągami komunikacyjnymi. Cztery miasta rozwijają systemy szybkiego tramwaju, czyli fragmenty sieci o podwyższonej prędkości komunikacyjnej osiąganej poprzez zastosowanie elektronicznych systemów sterowania ruchem (Łódź), budowę tras bezkolizyjnych (Poznań, Szczecin) bądź kombinację obu tych rozwiązań (Kraków). Pierwszy odcinek szybkiego tramwaju otwarto w 1997 roku w Poznaniu po 15 latach budowy, natomiast w 2008 otwarto pierwszy w kraju odcinek torowiska poprowadzony pod ziemią (tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju). Drugim tego typu obiektem w kraju jest otwarty w 2012 roku Tunel trasy tramwajowej os. Lecha-Franowo w Poznaniu. Ostatnie lata przyniosły również instalację elektronicznych systemów informacji pasażerskiej oraz sieci automatów biletowych. W Szczecinie latem 2015 r. po dwóch latach budowy uruchomiono – planowaną od wielu lat (miejsce na nią przewidziano na wybudowanym kilkanaście lat wcześniej moście) – linię Szczecińskiego Szybkiego Tramwaju. Po raz pierwszy po 1945 r. tramwaje przejeżdżają przez Regalicę; linia połączyła lewobrzeżne centrum miasta z wielkimi osiedlami mieszkaniowymi w Zdrojach.

Z uwagi na ceny fabrycznie nowych tramwajów niskopodłogowych większy ich napływ zaobserwować można dopiero w przeciągu ostatnich kilku lat, jednak ogólne tempo wymiany taboru wciąż nie jest wystarczające, by można było zastąpić stare pojazdy przed końcem ich przewidywanego okresu eksploatacji[18]. Z tego powodu część przedsiębiorstw tramwajowych importuje używane tramwaje z zagranicy i poddaje je modernizacji – liderem takiej polityki jest Kraków, gdzie, pominąwszy fabrycznie nowe wagony, importowane pojazdy stanowią większość floty. Inną cechą charakterystyczną polskiej polityki taborowej są duże przetargi celem nadrobienia wieloletnich zaniedbań. Największy europejski przetarg w ostatnich latach ogłosiła Warszawa, deklarując chęć zakupu ponad 186 tramwajów naraz.

Ostatnie lata przyniosły również powrót tramwajów dwukierunkowych na polskie tory. Od 1993 roku trzy składy dwukierunkowych 111N eksploatowały Tramwaje Śląskie. MPK Poznań od 2004 roku eksploatuje 3 zmodernizowane składy tramwaju typu Konstal 105Na – 105NaDK oraz od 2005 roku 6 dwukierunkowych tramwajów typu Duewag GT8ZR. W 2006 roku pierwsze dwukierunkowe, używane wagony sprowadził Kraków, aby wykorzystywać je przy remontach na odcinkach pozbawionych pętli oraz przy częściowym otwieraniu nowych tras do czasu ukończenia pętli końcowych. Podobną strategię zaczęto praktykować również w Gdańsku i Poznaniu. Wrocław jako pierwsze polskie miasto zdecydował się na budowę nowych odcinków torowisk docelowo zakończonych końcówkami dostępnymi wyłącznie dla taboru dwukierunkowego w ramach budowy sieci Tramwaju Plus, zamawiając również fabrycznie nowy tabor tego typu. Drugim miastem, które zdecydowało się na kupno nowych tramwajów dwukierunkowych jest Warszawa. Nowo powstała sieć w Olsztynie jest dostosowana wyłącznie do ruchu tego typu taboru – nie ma ani jednej pętli końcowej.

Dane techniczne

Schemat tramwaju PCC
Schemat tramwaju T3
Schemat tramwaju NGTD12DD

Tramwaje elektryczne posiadają rozstaw toru od 750 do 1524 mm (kraje byłego ZSRR). Najczęściej stosowana jest znormalizowana szerokość 1000 lub 1435 mm. Szerokość pudła wagonu (skrajnia taboru) wynosi 2100–2650 mm (w Polsce 2400 mm, z wyjątkiem Olsztyna – 2500 mm), a długość od 8 do około 45 m (w przypadku wagonów wieloczłonowych), zaś najdłuższych pociągów tramwajowych 80 m i więcej. Średnia prędkość tradycyjnego tramwaju w ruchu miejskim warunkowana odległością między przystankami rzędu 400 m i sygnalizacją świetlną na skrzyżowaniach wynosi od około 19 km/h do 24 km/h przy sygnalizacji świetlnej z priorytetem dla tramwaju, a w systemie na bezkolizyjnym torowisku 27 km/h. Współczesne wagony tramwajowe osiągają prędkość maksymalną 60–80 km/h. Podniesienie prędkości maksymalnej może wymagać sygnalizacji zajętości poprzedniego odcinka torów.

Współcześnie do zaopatrywania pojazdów w elektryczność stosuje się przede wszystkim napowietrzną sieć trakcyjną zasilaną prądem stałym o napięciu 500–800 V (w Polsce – 600 V). Odbierak prądu w formie jedno- lub dwuramiennego pantografu, dawniejsze odbieraki pałąkowe i typu lira wyszły z użycia. Niektóre nowe sieci tramwaju w miastach francuskich korzystają z prowadzonej w kanale w jezdni trzeciej szyny. Silniki umieszczone są najczęściej w wózku między osiami lub za i przed nimi (w przypadku zastosowania dyferencjału); stosowane są po dwa silniki na jeden wózek, które napędzają po dwa skrajne koła lub każdy osobną oś. W tramwajach niskopodłogowych bywają stosowane silniki napędzające indywidualnie koła, zamontowane po zewnętrznej stronie szyn. Dawniej spotykało się też tramwaje, w których napęd przenoszony był z pudła na wózek przy pomocy wału Cardana. W przypadku tramwajów wieloosiowych (zwłaszcza niskopodłogowych) napędzane są z reguły tylko skrajne wózki.

Ograniczenie skrajni taboru wymaga budowy wagonów zwężających się ku końcom, aby nie doszło do jej naruszenia na łukach toru. Minimalny stosowany promień łuku na sieciach tramwajowych to zazwyczaj 17–18 m.

Ruch tramwajów po jezdniach i ulicach miast

Tramwaj na wydzielonym torowisku (Katowice)

Tramwaje poruszają się po torowiskach, które na ogół co najmniej w części przebiegają po jezdniach i ulicach wspólnych z innymi użytkownikami dróg – samochodami, rowerami i pieszymi. Znaki i sygnały drogowe obowiązujące w ruchu lądowym są w większości wspólne dla wszystkich użytkowników, łącznie z tramwajami.

Specjalnie dla tramwajów instalowane są jednak dodatkowe znaki i sygnały świetlne. W Polsce niektóre przepisy kodeksu drogowego[19] stawiają tramwaje na nieco bardziej uprzywilejowanej pozycji niż innych użytkowników dróg, np. nakazuje się innym pojazdom ustępowanie pierwszeństwa (art. 16 ust. 6) tramwajom znajdującym się na wspólnej jezdni. Także przepis o przecinaniu się kierunków ruchu (art. 25) daje w ustępie 2 pierwszeństwo nie tylko tym tramwajom, które nadjeżdżają z prawej strony (jak wynikałoby z przepisów ogólnych), ale także tym nadjeżdżającym z każdego innego kierunku (także tym jadącym z naprzeciwka z zamiarem skrętu w lewo). Często jednak, ze względu na bezpieczeństwo ruchu, pierwszeństwo to anulowane bywa bądź to przez ustawienie znaku A-7 („ustąp pierwszeństwa przejazdu”) przy torowisku tramwaju, bądź przez użycie sygnalizacji świetlnej eliminującej kolizje.

Niektóre przepisy uwzględniają specyfikę ruchu tramwajów związaną z poruszaniem się ich po szynach, np. przepis o wyprzedzaniu (Art. 24) w ustępie 4 nakazuje wyprzedzanie tramwajów zasadniczo z prawej ich strony.

Klasyfikacja tramwajów

Tramwaje jednokierunkowe na pętli Osiedle Górczewska w Warszawie
Tramwaj dwukierunkowy na końcówce trasy tramwajowej w Marsylii
Przystanek PKM Gdańsk Brętowo – jedyna w Polsce końcówka tramwajów dwukierunkowych zespolona z peronem kolejowym
  • Ze względu na obecność napędu i stanowiska motorniczego
    • wagony silnikowe (napędzane, ze stanowiskiem motorniczego)
    • wagony doczepne (bez silników – doczepy bierne; z silnikami, ale bez stanowiska motorniczego – doczepy aktywne lub czynne)
    • wagony sterownicze (doczepa bierna ze stanowiskiem motorniczego przeznaczona do eksploatacji w składzie z wagonem silnikowym)
  • Ze względu na możliwe kierunki jazdy
    • jednokierunkowe (z kabiną motorniczego na jednym końcu pojazdu, zwykle z drzwiami po jednej stronie (jednostronne) lub obu (dwustronne))
    • dwukierunkowe (z dwiema kabinami motorniczego i drzwiami po jednej (jednostronne) lub obu stronach (dwustronne))[20]
W Polsce od czasu wycofania generacji N rzadko stosowane, wracają jednak coraz częściej w systemach Szybkiego Tramwaju w wielu miastach. Przykłady: wagony Konstal 111N posiadają jedną kabinę motorniczego, lecz drzwi po obu stronach i mogą być zestawiane w składy dwukierunkowe dwustronne. MPK Wrocław dysponował przerobionymi tramwajami typu 102 (m.in. Konstal 102Na G-089), które miały kabiny motorniczego i pantografy po obu końcach składu, za to drzwi tylko po jednej stronie; obecnie (2016) w ruchu liniowym we Wrocławiu eksploatowane są Škody 19T. Gdańsk eksploatuje wagony dwukierunkowe dwustronne typu Düwag N8C z Dortmundu w wersji zmodernizowanej w poznańskim Modertransie. Poznań posiada wagony Düwag GT8ZR (odmiana wąskotorowa w Łodzi) dwustronne dwukierunkowe i Konstal/MPK 105NaDK jednostronne jednokierunkowe z kabiną na końcu składu z możliwością jazdy w składach wahadłowych. W Olsztynie cała sieć jest przystosowana wyłącznie do wagonów dwukierunkowych i dwustronnych.
  • Ze względu na obecność układów pneumatycznych i hydraulicznych
  • Ze względu na konstrukcję pudła i układu jezdnego
    • jednoczłonowe
      • jednowózkowe (dwuosiowe, 1), przykładowo tramwaj typu N/KSW
      • dwuwózkowe (czteroosiowe, 2), przykładowo typ 105N
      • trójosiowe ze środkową osią przesuwną (historycznie) (3)
    • wieloczłonowe (przegubowe)
      • na wózkach Jakobsa, przykładowo typ 102Na (4)
      • z członami na pojedynczych wózkach obrotowych lub wychylnych (tzw. krótkoprzegubowe), np. Tatra KT4
      • z członami zawieszonymi siodłowo (5)
      • na niezależnych podwoziach (6), przykładowo typ DT8 w Stuttgarcie
      • ze sztywno zamocowanymi członami jezdnymi i członami zawieszonymi dwustronnie (7), przykładowo Siemens Combino
  • Ze względu na wysokość podłogi
    • wysokopodłogowe (podłoga 80–105 cm nad poziom główki szyny)
    • średniopodłogowe (podłoga 40–80 cm)
    • niskopodłogowe (podłoga 20–40 cm)
      • całkowicie niskopodłogowe
      • częściowo niskopodłogowe – nad skrajnymi wózkami napędowymi podniesiony poziom podłogi
      • niskowejściowe – tylko w okolicy wejścia podłoga jest obniżona
  • Przykład tramwaju niskopodłogowego

    Przykład tramwaju niskopodłogowego

  • Tramwaj Konstal N jest wozem typu jednoczłonowego, dwuosiowego

    Tramwaj Konstal N jest wozem typu jednoczłonowego, dwuosiowego

  • Konstal 105Na jest pojazdem 4-osiowym

    Konstal 105Na jest pojazdem 4-osiowym

  • M.in. w Hongkongu można spotkać tramwaje piętrowe

    M.in. w Hongkongu można spotkać tramwaje piętrowe

Różne układy konstrukcyjne tramwajów
Tramwaj jadący pod górkę po trasie linii Triest-Opicina popychany przez wagon buforowy (2015)

Galeria

Tramwaje pasażerskie

Tramwaje techniczne

  • Tramwaj ze szlifierką torową w Dreźnie

    Tramwaj ze szlifierką torową w Dreźnie

  • Tramwaj z pługiem wirnikowym w Helsinkach

    Tramwaj z pługiem wirnikowym w Helsinkach

  • Tramwaj z pługiem lemieszowym w Wiedniu

    Tramwaj z pługiem lemieszowym w Wiedniu

  • Tramwaj towarowy z wagonem wywrotką do przewozu tłucznia w Petersburgu

    Tramwaj towarowy z wagonem wywrotką do przewozu tłucznia w Petersburgu

  • Tramwaj wieżowy wykorzystywany do napraw przewodów trakcyjnych podczas remontu trasy tramwajowej w Poznaniu

    Tramwaj wieżowy wykorzystywany do napraw przewodów trakcyjnych podczas remontu trasy tramwajowej w Poznaniu

  • Tramwaj do prac torowych w Poznaniu

    Tramwaj do prac torowych w Poznaniu

  • Tramwaj towarowy z wagonem doczepnym tzw. lorką w Mediolanie

    Tramwaj towarowy z wagonem doczepnym tzw. lorką w Mediolanie

  • Tramwaj do czyszczenia torów w Helsinkach

    Tramwaj do czyszczenia torów w Helsinkach

  • Tramwaj towarowy z dźwigiem w Niżnym Nowogorodzie

    Tramwaj towarowy z dźwigiem w Niżnym Nowogorodzie

  • Tramwaj towarowy w Tule

    Tramwaj towarowy w Tule

Wybrani producenci tramwajów

Pesa Swing
Współcześni
Historyczni
ATM seria 500 w Turynie

Współczesne sieci tramwajowe w Polsce

Przypisy

  1. ↑ Dz.U. z 2011 r. nr 65, poz. 344.
  2. ↑ ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 91/2003 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie statystyki transportu kolejowego. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, s. 4.
  3. ↑ Europejska Komisja Gospodarcza, Eurostat, Międzynarodowe Forum Transportu: Ilustrowany słownik statystyk transportu. s. 16.
  4. ↑ Maciej Górowski: Tory i infrastruktura torowa. Transportszynowy.pl. [dostęp 2010-08-17].
  5. ↑ Zmodernizowany wagon 116N. Serwis poświęcony tramwajom warszawskim. [dostęp 2010-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-23)].
  6. ↑ Tramwaj 116N. Tramwaje w Polsce. [dostęp 2010-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-03)].
  7. ↑ http://www.stacjafilipa.pl/2020/11/09/slynny-tramwaj-towarowy-znika-z-szyn/.
  8. ↑ https://www.logistyka.net.pl/bank-wiedzy/item/91345-zielone-swiatlo-dla-tramwajow-towarowych
  9. ↑ Tram – Online Etymology Dictionary.
  10. ↑ Mały słownik języka polskiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
  11. ↑ Stephen L. Meyers: Manhattan’s Lost Streetcars. Arcadia Publishing, 2005. ISBN 978-0-7385-3884-6. (ang.).
  12. ↑ St. Charles Avenue Street Car Line. The American Society Of Mechanical Engineers. [dostęp 2010-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-20)]. (ang.).
  13. ↑ Tramwaje piętrowe w Beamish Museum(ang.)
  14. ↑ Crich Tramway Village – Crich Tramway Village. [dostęp 2016-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-15)].
  15. ↑ Nowa Aleja Solidarności | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2018-08-12] (pol.).
  16. ↑ Ryszard Piech: Francuskie systemy tramwajowe. infotram.pl, 2009-06-15. [dostęp 2012-02-18].
  17. ↑ Ryszard Piech: Zaktualizowana lista systemów tramwajowych we Francji. infotram.pl, 2011-07-12. [dostęp 2012-02-18].
  18. ↑ Ryszard Piech: Kierunki dla tramwajowej polityki taborowej w Polsce. infotram.pl, 2012-02-07. [dostęp 2012-02-18].
  19. ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 988.
  20. ↑ Niektóre tramwaje dwukierunkowe i dwustronne są przystosowane tylko do obsługi prawych drzwi podczas jazdy liniowej.

Linki zewnętrzne

Miejski transport zbiorowy
Miejski transport drogowy
Miejski transport szynowy
Miejski transport wodny

Sinnbild Kraftomnibus.svg
Sinnbild Straßenbahn.svg

Systemy tramwajowe w Polsce
Funkcjonujące
1435 mm
1000 mm
900 mm
Zlikwidowane
Niezrealizowane

Flag of Poland.svg
 
Straßenbahn aus Zusatzzeichen 1048-19.svg

Media użyte na tej stronie

Green pog.svg
Shiny green button/marker widget.
KatowiceSilesianInterurbans.jpg
A passing loop on a narrow street in Lipiny
Remont 2016 Piatkowska Poznan (2).JPG
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Remont trasy tramwajowej Piątkowska w Poznaniu. Kwiecień 2016 - początek robót.
Hong kong tram.jpg
Autor: Richard Gallagher, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Hong Kong tram
Z1-class-tram.96 swanston collins.jpg
Autor: Marcus Wong Wongm, Licencja: CC BY-SA 3.0
Z1 class tram 96 on Swanston Street near Collins Street - Melbourne, Australia
Tram.png
Autor: shaqspeare (dyskusja · edycje), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Tram/Streetcar types
Brozik Plzen.jpg
Autor: Augiasz Author: Maciej Dembiniok 2004, Licencja: CC BY 2.5
Zabytkowy tramwaj Brožík/Zeman/Křižík z roku 1899 w Pilznie
WK15 Trako 2015 (144) Lichen99.jpg
Autor: Lichen99, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
To zdjęcie zostało wykonane podczas polskiej Wikiekspedycji kolejowej 2015 zorganizowanej przez
Stowarzyszenie Wikimedia Polska we współpracy z Fundacją Grupy PKP.
Wszystkie zdjęcia z wyprawy możesz zobaczyć w kategorii Wikiekspedycja kolejowa 2015.
Tramvai Siemens Ulf.jpg
Autor: Blinder00, Licencja: CC BY-SA 3.0
Siemens Ulf Tram in Oradea, Romania
Dawne tory tramwajowe na ulicy Szewskiej, Kraków.jpg
Autor: Paweł1995, Licencja: CC BY 4.0
Tory dawnego tramwaju wąskotorowego na Starym Mieście w ulicy Szewskiej, rok 2015.
Dawna mijanka tramwajowa w Toruniu, ul. Szosa Chełmińska.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dawna mijanka tramwajowa w Toruniu, ul. Szosa Chełmińska
Calcutta blue trams, Kolkata, India.jpg
© Vyacheslav Argenberg / http://www.vascoplanet.com/, CC BY 4.0
Calcutta tram (Calcutta Tramways Company) is the oldest operating tram system in Asia, it has been running since 1902. Kolkata, Calcutta, West Bengal, India.
Marseille-tram-Caillols05.jpg
Autor: Fr.Latreille, Licencja: CC BY-SA 3.0
Une rame en manoeuvre au terminus des Caillols
AlexYellowTram.jpg
(c) Roland Unger, CC BY-SA 3.0
Yellow-line tram, Sa'ad Zaghlul square, Alexandria, Egypt
Packed Rio tram 02 near Largo Guimarães.jpg
Autor: Andre Oliveira, Licencja: CC BY 2.0
Heavily loaded (or "packed") tramcar 02 of Rio de Janeiro's Santa Teresa tramway just a few meters east of Largo do Guimarães junction, inbound from Paula Matos or the carhouse. (Contrary to the sign showing on the rear of the tram, "Dois Irmãos", car 02 cannot have been coming from Dois Irmãos, because the track used by trams inbound from Dois Irmãos at this location runs along the parallel street at upper right (where cars are parked), at a slightly higher level.)
4trams vienna.jpg
Autor: Martin Ortner (contact via talk), Licencja: CC BY 2.5
4 Generations of Trams at Breitensee Depot in Vienna:
Class B Ultra Low Floor Tram No. 701
Class C1 No. 141 from the 1950ies, Museum
Class K No. 2447, built before WW I, Museum
Class E1 No. 4533, built in the 1970ies, regular use
The Remise Breitensee became unused by Oct. 2006 and was demolished until Jan. 2009. Its ground will be used for the housing project Karree Breitensee.
Tram firenze.JPG
Convoglio della tranvia.
DL6WA.jpg
Autor: unsonique（本人/myself/moi-même）, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tram type DL6WA, mark Dalianren(meaning "Dalianite") manufactured by Tram Factory of Dalian Public Transport Group. The left one (blue) is manufactured in 2009, the other on the right (gray) in 2001-2003.
Tram track cleaning vehicle in Helsinki.jpg
Autor: JIP, Licencja: CC BY-SA 3.0
A tram track cleaning vehicle photographed in Taka-Töölö, Helsinki, Finland.
Трамвай РТ-1.JPG
Autor: Павел Падалкин, Licencja: CC BY-SA 4.0
Вагон-рельсотранспортёр РТ-1 на остановке "Лапшиха" (Нижний Новгород)
CargoTram2008-04-15c.jpg
Cargo tram with wagon-dosage at Leonova depot (№2) in Saint Petersburg.
Tranvía 652 de la Asociación Amigos del Tranvía.jpg
Autor: Dario Alpern, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tranvía 652 de la Asociación Amigos del Tranvía en la calle Emilio Mitre esquina avenida Pedro Goyena, barrio de Caballito, Ciudad de Buenos Aires, Argentina.
DVB-Railgrinder.jpg
Autor: User:Kolossos, Licencja: CC-BY-SA-3.0
rail grinding car of Dresdner Verkehrsbetriebe, Germany
Tatra K2S Ruzinov - Astronomicka.JPG
Autor: E499.3056, Licencja: CC BY 3.0
K2S, Astronomicka, Bratislava
Częstochowa, Linia tramwajowa na Błeszno - fotopolska.eu (259533).jpg
(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Nowa linia tramwajowa - na tym odcinku prawie gotowa. Ulica Orkana w pobliżu skrzyżowania z Jagiellońską.
Sarajevo tram.jpg
A common city tram in Sarajevo
Nowa linia tramwajowa na Bielanach w Toruniu. Otwarta w czerwcu 2014 roku.jpg
Autor: Mateuszgdynia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nowa linia tramwajowa na Bielanach w Toruniu. Otwarta w czerwcu 2014 roku
Tram sweeping snow in Helsinki.jpg
Autor: Oleg Kuznetsov from St. Petersburg, Russia, Licencja: CC BY-SA 2.0
Multi purpose vehicle sweeping snow from tram tracks in Helsinki
Bydgoszcz016.jpg
Plac Teatralny w Bydgoszczy (1911)
Bdg mostJagielly 4 07-2013.jpg
Autor: Pit1233, Licencja: CC0
Most tramwajowy im. Władysława Jagiełły nad Brdą w Bydgoszczy
113 Silesian Interurbans, Citadis car, Bytom.jpg
Konstal 116Nd type (aka Citadis 100) car as Route 6 in Bytom.
Milano via Orefici tram lavori.JPG
Autor: Arbalete, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tram merci in via Orefici a Milano.
Toden-Arakawa-Line Asukayama.jpg
Autor: This photo was taken with Sony DCR-TRV30, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Toei 8500 series tramcars 8503 and 8505 on the Toden Arakawa Line in Tokyo
Schneepflug LH 6457 PAHSO.jpg
Autor: Linie29, Licencja: CC BY-SA 3.0 at
Tram snowplough LH 6457, Tram loop Per-Albin-Hansson-Siedlung-Ost
Metro Ligero de Madrid 026.jpg
Autor: Panhard, Licencja: CC BY 2.5
Praca własna
Plac Chrobrego.jpg
Autor: H. Seibt, Licencja: CC BY 2.5
Tramwaj przed gmachem Kasy Oszczędności.
Tula tram СП-3 (14943803349).jpg
Autor: Artem Svetlov from Moscow, Russia, Licencja: CC BY 2.0
Tula tram СП-3
Bielsko-Biala tramwaje.JPG
Autor: Adrian.s6, Licencja: CC BY-SA 3.0
Stare wagony tramwajowe w zajezdni MZK w Bielsku-Białej.
Trondheim Strassenbahn.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
T6b5 nn.jpg
Autor: Сергей Филатов, Licencja: CC BY-SA 2.5
Czech-made tramcar Tatra T6B5 in Nizhny Novgorod, Russia.
Konstal N ND RB5.JPG
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
105Na 105NaD Poznań.JPG
Autor: Radomil talk, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Tramwaj Konstal 105Na+105NaD wyjeżdżający z ul. J.H.Dąbrowskiego na skrzyżowanie w kierunku mostu Teatralnego w Poznaniu
Mk Berlin Tram 6.jpg
Autor: Magadan, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Berlin low floor trams, train type GT6N-Z
Tram krakow hist dw glowny.jpg
Tramwaj wąskotorowy na końcówce koło Dworca Głównego w Krakowie.
Gorzów Wielkopolski, replika tramwaju Herbrandt z 1899.jpg
Autor: Stiopa, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gorzów Wlkp. Replika tramwaju Landsberg firmy Herbrandt, który w 1899 r. rozpoczął komunikację tramwajową w mieście, posadowiona w miejscu przebiegu historycznej linii. W tle tramwaj linii 2 - typu 6EGTW - jadący w kierunku osiedla Piaski.
PortlandStreetcar5.jpg
Autor: Cacophony, Licencja: CC-BY-SA-3.0
A car of the Portland Streetcar system at the eastbound Portland State University stop, on Market Street at the South Park Blocks.
Tram Vario LF Brno.jpg
Vario LF tram in Brno.
Piter ice tram.jpg
Trams ride on the ice of Newa river, Saint-Petersburg, end of 19th or just the beginning of 20th century. Photo from the collection of Hermitage museum, by photographer Karl Bulla.)
MickiewiczaSienkiewicza2Toruń.jpg
MickiewiczaSienkiewicza2Toruń
CLRV 4059 Glamour Shot.jpg
CLRV #4059 travels along the Main Street bridge, just south of Danforth Avenue, on the 506 Carlton route and bound for Main Street station in Toronto, Ontario, Canada.
Pętla tramwajowa Warszawa Os. Górczewska.jpg
Autor: Ireneusz S. Wierzejski, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Pętla tramwajowa Warszawa Os. Górczewska
Szeged 1-es villamos Bécsi körút próbajárat 2012-01-11.JPG
Autor: user:Beroesz, Licencja: CC BY-SA 2.5 hu
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist
Brno, Moravské náměstí, parní tramvaj II.jpg
Autor: Jeśli zamierzać użyć tego zdjęcia poza projektami Wikimedia, będę wdzięczny za informację mailową. Więcej zdjęć możesz znaleźć w mojej galerii., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Historyczny tramwaj parowy w Brnie ciągnięty przez lokomotywę Caroline.
Tram ATM storico 1503.jpg
Autor: Giorgio Stagni, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tram No. 1503 of ATM Milano, restored to its original condition, starting to turn south into Via Ricasoli from Piazza Castello, in 2012.
Trieste-Tram-Opicina-94.jpg
Autor: Nol Aders, Licencja: CC BY-SA 4.0
Trieste-Opicina tramway; carriage no. 407 on the funicular section near Sant Anastasio
XDSC 7591-tramway-de-Bordeaux-place-Paul-Doumer.jpg
Autor: Pline, Licencja: CC BY-SA 3.0
a Citadis of the Line C at "Paul Doumer" square, Bordeaux, France
Niederflurgelenktriebwagen NGTD12DD Dresden.gif
Autor: User MarcoDD on de.wikipedia, Licencja: CC-BY-SA-3.0
  • Beschreibung: Ansicht NGTD12DD
  • Erstellt: Marco Präg
  • Lizenzstatus: GNU FDL
BaltimorePCC1936.jpg
(c) Voogd075, CC-BY-SA-3.0
«Baltimore Transit Corp. : Color scheme 1936 as delivered» (original caption)
Tram Torino 5004.JPG
Autor: Ale Sasso, Licencja: CC BY-SA 3.0
GTT Torino tram vehicle 5004 on line 18
Pyongyang tram.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
KAF Tramvaj Resavska.jpg
Autor: IIAleksandarII, Licencja: CC BY-SA 3.0
CAF tram, Resavska street, Belgrade
700 and 720 at bispham.jpg
Piętrowy tramwaj w Blackpool.
Gothenburg tram - 406 (2).JPG
Autor: Kotasik, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Tram in Gothenburg, no 406
Straßenbahn Solowagen.png
Autor: CrazyD (dyskusja · edycje), Licencja: CC-BY-SA-3.0
A single tram
Mk Berlin Tram 1.jpg
Autor: Magadan, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Berlin Horse Tram, manufactured by Herbrand, 1885.