Tulejnik

Tulejnik
	; tulejnik kamczacki
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	żabieńcowce
Rodzina	obrazkowate
Podrodzina	Orontioideae
Rodzaj	tulejnik
	Nazwa systematyczna
	Lysichiton Schott; Oesterr. Bot. Wochenbl. 7: 62 (1857)
	Typ nomenklatoryczny
	Lysichiton camtschatcensis (L.) Schott
Synonimy
	Arctiodracon A.Gray;
	Arctiodracon A.Gray;

Morfologia tulejnika kamczackiego

Tulejnik kamczacki

Tulejnik amerykański

Tulejnik, lysichiton^[5], żmijownik (Lysichiton Schott) – rodzaj roślin z rodziny obrazkowatych, obejmujący dwa gatunki: tulejnik amerykański (Lysichiton americanus Hultén & H.St.John) i tulejnik kamczacki (Lysichiton camtschatcensis (L.) Schott). Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów λύσης (lysis – upadek) i χιτών (chiton – szata) i odnosi się do szybko odpadającej po przekwitnięciu pochwy kwiatostanu^[6].

Zasięg geograficzny

Tulejnik amerykański pochodzi z zachodniej Ameryki Północnej, gdzie występuje naturalnie od Alaski do Kalifornii. Tulejnik kamczacki pochodzi z północno-wschodniej Azji, od Kamczatki do Japonii^[4]. Oba gatunki zostały introdukowane w Europie z upraw ogrodniczych. Tulejnik kamczacki pojawił się pod koniec XX wieku w Norwegii i Szwecji, gdzie nie został uznany za gatunek inwazyjny. Tulejnik amerykański został wprowadzony do północno-zachodniej Europy: Wielkiej Brytanii (pierwsza zaobserwowana introdukcja w 1901 r.), Irlandii, Belgii, Danii, Finlandii, Niemiec, Norwegii, Szwecji. Jedynie w Norwegii nie został uznany za gatunek inwazyjny, w pozostałych krajach zaobserwowano wypieranie przez tulejnika amerykańskiego roślinności rodzimej^[7].

Morfologia

Łodyga: Podziemne wzniesione kłącze, u tulejnika amerykańskiego ciemne i wydłużone, u t. kamczackiego białe i krótkie.

Liście: Rośliny tworzą kilka gładkich liści siedzących lub z krótkimi, gąbczastymi ogonkami, pozbawionymi pochwy. Blaszki liściowe skórzaste, całobrzegie, szeroko-lancetowate do podłużno-jajowatych, o ściętej do klinowatej nasadzie i wymiarach od 40–80×15–30 cm (t. kamczacki) do 30–150×25–70 cm (t. amerykański), wydłużające się po przekwitnięciu rośliny.

Kwiaty: Rośliny jednopienne. Kilka kwiatostanów, typu kolbiastego pseudancjum, pojawia się razem z liśćmi. Pochwa kwiatostanu w dolnej części tworzy bardzo długą i wąską pochwę o wolnych brzegach, okrywającą trzonek o długości od 10 do 40 cm, na którym osadzona jest cylindryczna kolba. Górna część pochwy jest eliptyczna i łódkokształtna, spiczasta, żółta (tulejnik amerykański) lub biała (t. kamczacki). Kwiaty obupłciowe, o 4 nierównych listkach okwiatu, gęsto porywają kolbę o długości od 3,5 do 12 cm. Listki okwiatu wąskie, zaokrąglone, o długości od 2 do 3 mm (t. kamczacki) lub od 3 do 4 mm (t. amerykański). Kwiaty składają się z 4 pręcików o płaskich nitkach i główkach o średnicy od 0,6–0,8 mm (t. kamczacki) do 0,9–2,0 mm (t. amerykański) oraz pojedynczego słupka o 1-2-komorowej zalążni z siedzącym znamieniem. Żółtozielone kwiaty t. amerykańskiego wydzielają okropny zapach. Zielonkawe kwiaty t. kamczackiego są bezzapachowe.

Owoce: Zielone jagody, zawierające 2 nasiona^[8].

Biologia i ekologia

Rozwój: Wieloletnie, skrytopączkowe rośliny zielne. Tulejnik amerykański kwitnie od późnej zimy do wiosny. Jego kwiaty są zapylane przez chrząszcze z gatunku Pelecomalius testaceum z rodziny kusakowatych, które żerują na pyłku tych roślin. Obrzydliwy aromat kwiatów tulejnika amerykańskiego, przypominający wydzieliny skunksa, padlinę i czosnek, pobudza owady do rozmnażania, które odbywa się wewnątrz kwiatostanów tulejników^[9]. Kwiaty tulejnika kamczackiego są przyjemnie pachnące^[10]. W zapylaniu biorą też udział muchówki. Rośliny rosną bardzo wolno i dożywają wieku 80 lat. Budują gęste populacje. Nasiona tulejników są rozprzestrzeniane przez ptaki i małe ssaki (jak wiewiórki). Rośliny rozmnażają się również wegetatywnie z fragmentów kłączy^[7].

Siedlisko: Bagna, brzegi strumieni, tereny podmokłe na nizinach i w lasach^[9].

Cechy fitochemiczne: Wszystkie tkanki tulejników zawierają kryształki szczawianu wapnia. Spożycie surowych części tych roślin powoduje pieczenie i obrzęk w jamie ustnej i gardle^[11].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 28^[8].

Systematyka

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016): Należy do podrodziny Orontioideae, rodziny obrazkowatych (Araceae), rzędu żabieńcowców (Alismatales) w kladzie jednoliściennych (ang. monocots)^[2].

Zastosowanie

Rośliny jadalne: Wszystkie części tulejnika amerykańskiego, w czasach niedoboru pożywienia, są spożywane przez rdzenną ludność Ameryki Północnej^[9]. Młode liście tej rośliny mogą być jadane po wielokrotnym obgotowaniu, każdorazowo w nowej wodzie. Wysuszone i upieczone kłącze może być zmielone i użyte jako dodatek do mąki^[11].

Rośliny lecznicze: Liście tulejnika amerykańskiego są używane przez północnoamerykańskich indian jako kataplazmy na oparzenia i rany^[9]. Kłącze tej rośliny było używane do leczenia problemów z układem oddechowym, przede wszystkim kataru siennego, astmy, krztuśca i problemów z oskrzelami^[11].

Rośliny ozdobne: Oba gatunki tulejników są uprawiane w krajach o chłodnym klimacie jako rośliny ozdobne, przede wszystkim sadzone są przy brzegach zbiorników wodnych. Są mrozoodporne (strefy mrozoodporności 5–9)^[12]. Wymagają gleby kwaśnej i mokrej, tolerują okresowe zalewania. Najlepiej rosną pod drzewami, na stanowiskach częściowo zacienionych^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-14] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-08-14].
↑ ^a ^b R. Govaerts i D.G. Frodin: World Checklist and Bibliography of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. [dostęp 2010-08-14]. (ang.).
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 120. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Kurt Krause. Araceae-Callloideae. „Das Pflanzenreich”. 37, s. 148, 1908. Adolf Engler. Leipzig: Wilhelm Engelmann Verlag. (łac.).
↑ ^a ^b The North European and Baltic Network on Invasive Alien Species. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).
↑ ^a ^b Peter D. Sell, Gina Murrell: Flora of Great Britain and Ireland. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 44. ISBN 978-0-521-55339-1. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Flora of North America: north of Mexico. New York: Oxford University Press, 1993, s. 133-134. ISBN 0-19-513729-9.
↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1053. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c O. Wayne Robuck: The Common Plants of the Muskegs of Southeast Alaska. United States Department of Forest Service and Agriculture, 1985, s. 52. (ang.).
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ C. Greg Speichert: Encyclopedia of water garden plants. Porland, Or: Timber Press, 2007, s. 220. ISBN 0-88192-625-6.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-14] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-08-14].

[kew-4] R. Govaerts i D.G. Frodin: World Checklist and Bibliography of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. [dostęp 2010-08-14]. (ang.).

[gawrys-5] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 120. ISBN 978-83-925110-5-2.

[6] Kurt Krause. Araceae-Callloideae. „Das Pflanzenreich”. 37, s. 148, 1908. Adolf Engler. Leipzig: Wilhelm Engelmann Verlag. (łac.).

[eur-7] The North European and Baltic Network on Invasive Alien Species. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).

[flora-8] Peter D. Sell, Gina Murrell: Flora of Great Britain and Ireland. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 44. ISBN 978-0-521-55339-1. (ang.).

[na-9] Flora of North America: north of Mexico. New York: Oxford University Press, 1993, s. 133-134. ISBN 0-19-513729-9.

[slownik-10] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1053. ISBN 83-214-1305-6.

[alaska-11] O. Wayne Robuck: The Common Plants of the Muskegs of Southeast Alaska. United States Department of Forest Service and Agriculture, 1985, s. 52. (ang.).

[12] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[13] C. Greg Speichert: Encyclopedia of water garden plants. Porland, Or: Timber Press, 2007, s. 220. ISBN 0-88192-625-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne