Turkus

Turkus
Ilustracja
Turkus meksykański
Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny

CuAl6(PO4)4(OH)8 – 4H2O + Fe
uwodniony fosforan miedzi i glinu

Twardość w skali Mohsa

5-6

Łupliwość

doskonała dwukierunkowa

Układ krystalograficzny

trójskośny

Gęstość minerału

2,31- 2,84 g/cm³

Właściwości optyczne
Barwa

błękitna
niebieskozielona
jabłkowozielona
turkusowa

Rysa

biała do zielonkawej

Turkus (kalait) – rzadki minerał z grupy fosforanów. Nazwa turkus wywodzi się od nazwy Turcji (turecki kamień), gdyż szlak handlowy z Persji do Europy wiódł niegdyś przez Turcję. Inna nazwa tego minerału kalait (gr. ładny kamień) została po raz pierwszy użyta przez pisarza rzymskiego Pliniusza Starszego i obecnie jest już prawie nieznana.

Właściwości

Przeważnie występuje w skupieniach zbitych, skrytokrystalicznych, nerkowatych; często tworzy naloty i naskorupienia. Barwa zielononiebieska (cyjanowa). Zwykle turkus jest poprzecinany brązowymi, szarymi lub czarnymi żyłkami innych minerałów lub skał (turkus matrycowy lub matryca turkusowa). Znane są zrosty turkusu z malachitem i chryzokolą. Substancją nadającą odcienie niebieskie jest miedź, zaś zielone – żelazo. Ceniona barwa niebieska przechodzi w temperaturze 250 stopni w brzydki odcień zieleni. Pogorszenie barwy możliwe jest także pod wpływem: światła, potu, olejów i kosmetyków, środków czystości oraz przesuszenia.

Występowanie

Rzadki minerał strefy wietrzenia kruszców miedzi (np. chalkopirytu lub azurytu/malachitu) w środowisku obfitującym w glin dostarczany zwykle z wietrzenia skaleni. Klimat jest ważnym czynnikiem kontrolującym jego powstawanie: najczęściej występuje w zwietrzelinach stref klimatu suchego, jako wypełnienia lub inkrustacje w pustkach i szczelinach silnie zmienionych skał pochodzenia wulkanicznego, zwykle w asocjacji z limonitem i innymi tlenkami/wodorotlenkami żelaza oraz minerałami grupy ałunitu. Zwykle mineralizacja turkusem ogranicza się do stref przypowierzchniowych do 20 metrów głębokości. Istnieją także przesłanki, że pewne odmiany turkusów mogą mieć genezę hydrotermalną. Przemawiają za tym wysokie temperatury od 90 to 190 °C homogenizacji inkluzji (dwufazowych ciekło-gazowych).

Miejsca występowania:

  • Iran (rejon Niszapur) – materiał o niebieskiej barwie przechodzącej w cyjanową (turkusową) po podgrzaniu, czasem odmiany zielone, kamień ten stanowi wzorzec surowca jubilerskiego o najwyższej jakości; początki eksploatacji w starożytności (od 2200 lat). Złoże to do dziś pozostaje ważnym źródłem turkusów. Po persku kamień nazywa się "pirouzeh", czyli "zwycięstwo" (arab. "firouzeh").
  • Egipt (Płw. Synaj) – w rejonie Maghara Wadi materiał pozyskiwano już w czasach faraonów (Trzeciej Dynastii ok. 3000 lat p.n.e.)
  • Chiny – jaskrawoniebieski, rzadko spotykany na rynkach europejskich
  • Tybet – odmiana zielona, używany do wyrobu amuletów
  • Stany Zjednoczone – liczne złoża od wieków eksploatowane przez Indian
  • Turkmenistan
  • Australia
  • Brazylia
  • Polska – niewielkie ilości na Dolnym Śląsku
  • Światowy rynek turkusów jest kontrolowany przez Chiny i Tybet około 80% produkcji. W pozostałej części rynku największy udział mają Stany Zjednoczone (Globe, Arizona "złoże Góra Śpiąca Piękność" oraz Kingman mines, NW Arizona).

Zastosowanie

  • stanowi poszukiwany i bardzo atrakcyjny kamień kolekcjonerski.
  • szczególnie wysoko ceniony kamień ozdobny
  • służy do wyrobu artystycznej biżuterii, drobnej galanterii ozdobnej, inkrustacji.
  • stosowany w jubilerstwie i zdobnictwie artystycznym.

Ze względu na znaczną porowatość turkus nasącza się sztuczną żywicą, utwardzając jego powierzchnię. Dodatkowo ulepsza się jego barwę.

Jego imitację stanowi barwiony chalcedon, barwiony howlit. Dobrej jakości turkus syntetyczny jest na rynku od 1970 roku. Syntetyczne materiały turkusopodobne, naturalne lub modyfikowane powodują znaczne zakłócenia w handlu jubilerskim, ponieważ są gemmologicznie bezwartościowe.

Bibliografia

  • W. Schumann – Minerały świata – O. Wyd. ”Alma- Press” 2003
  • J. Bauer – Przewodnik Skały i minerały – Wyd. Multico 1997
  • K. Maślankiewicz – Kamienie szlachetne – Wyd. Geologiczne – 1982
  • N. Sobczak – Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych – Wyd. Alfa – 1986
  • C. Hall – Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. Wiedza i Życie – 1996
  • W. Schuman – Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. „Alma –Press” – 2004

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

Turquoise.pebble.700pix.jpg
Turquoise pebble, made by tumbling the rough rock in a rotating drum with abrasive. The process takes many hours. Picture made without a camera by laying the carving on a flat bed scanner