Turtannu

Turtan(n)u, tartan(n)u (akad. turtānu, turtannu, tartānu, tartannu)[1] – jedna z najważniejszych godności urzędniczych w starożytnej Asyrii, której nazwa tłumaczona jest zazwyczaj jako „naczelny dowódca wojsk”[2]. Biblijny tartan z 2 Księgi Królewskiej (2 Krl 18:17) i Księgi Izajasza (Iz 20:1).

Turtanu w Asyrii

Tytuł turtānu był archaiczny, gdyż wywodził się jeszcze z czasów, gdy Asyria pozostawała pod kontrolą królów Mitanni[3]. Samo słowo wywodziło się z języka huryckiego, w którym znaczyło „drugi pod względem ważności”[3]. W Asyrii, w pierwszych wiekach okresu nowoasyryjskiego, osoba nosząca tytuł turtānu należała do grona najbardziej wpływowych ludzi w państwie[4]. Swymi wysokimi uprawnieniami wojskowymi i administracyjnymi wchodziła ona niekiedy w uprawnienia samego króla, co znalazło wyraz w karierach takich turtănu, jak Szamszi-ilu czy Dajan-Aszur[4]. By ograniczyć ich wpływy królowie asyryjscy epoki Sargonidów wprowadzili urząd drugiego turtanu. Obaj dowódcy, z których jeden zwany był „turtanu strony prawej” (akad. turtānu imitti), a drugi „turtanu strony lewej” (akad. turtānu šumēli)[1] mieli takie same kompetencje, aby żaden z nich nie mógł nadużywać władzy. Dodatkowo podlegać oni musieli rab ša rēši, dostojnikowi z otoczenia króla odpowiedzialnemu za armię[4].

Począwszy od końca IX w. p.n.e. turtānu zarządzał również jedną z zachodnich, nadgranicznych prowincji imperium asyryjskiego (tzw. prowincja naczelnego dowódcy wojsk)[3][4]. W 708 r. p.n.e. Sargon II utworzył drugą taką prowincję na ziemiach byłego wasalnego królestwa Kummuh zarządzaną przez „turtanu strony lewej” (tzw. prowincja naczelnego dowódcy wojsk strony lewej)[3].

W asyryjskich listach i kronikach eponimów naczelny dowódca wojsk (turtānu) wymieniany jest z reguły zaraz po królu, a przed heroldem pałacowym (nāgir ekalli), wielkim podczaszym (rab šāqē) i intendentem pałacu (abarakku)[5]. Z imion znani są następujący turtanu:

  • Aszur-deni-amur - turtanu króla Adad-nirari II (911-891 p.n.e.), wzmiankowany w jego rocznikach[6]
  • Aszur-belu-ka’’in – turtanu króla Salmanasara III (858-825 p.n.e.), w 856 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[7][8]
  • Dajan-Aszur – turtanu króla Salmanasara III, w 853 i 826 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[9]
  • Jahalu – turtanu króla Szamszi-Adada V (823-811 p.n.e.), w 821 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[9]
  • Bel-lu-balat – turtanu króla Szamszi-Adada V, w 814 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[10][11]
  • Nergal-ilaja – turtanu króla Adad-nirari III (810-782 p.n.e.); w 830, 817 i 808 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[12]
  • Szamszi-ilu – turtanu króla Salmanasara IV (782-772 p.n.e.), w 780 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[13][14]; turtanu króla Aszur-dana III (772-755 p.n.e.), w 770 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[13][14]; turtanu króla Aszur-nirari V (755-746 p.n.e.), w 752 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[13][15]
  • Nabu-da’’inanni – turtanu króla Tiglat-Pilesera III (745-727 p.n.e.), w 742 roku p.n.e. pełnił urząd eponima[13][15]
  • Bel-emuranni – "turtanu strony prawej" króla Sennacheryba (704-681 p.n.e.), w 686 r. p.n.e. pełnił urząd eponima[16][17]
  • Marlarim - turtānu Kummuḫi, w 668 r. p.n.e. pełnił urząd eponima[16][17].
  • Szamasz-szarru-ibni - turtanu króla Sin-szarra-iszkuna (?-612 p.n.e.)[18]; postkanoniczny eponim w 615 r. p.n.e. (Reade) lub w 613 r. p.n.e. (Falkner)[17]
  • Nabu-mar-szarri-usur - turtanu Aszur-uballita II (611-609 p.n.e.)[18]; postkanoniczny eponim w 611 r. p.n.e. (Parpola, Reade, Falkner)[17]

Turtanu w Biblii

W dwóch miejscach w Biblii wzmiankowane są osoby noszące tytuł turtanu (biblijne tartan). W pierwszym przypadku (2 Księga Królewska 18:17) chodzi o nieznanego z imienia turtanu asyryjskiego króla Sennacheryba (704–681 p.n.e.), który wraz z dwoma innymi dostojnikami (rab šāqê i rab ša rēši) wysłany zostaje do króla Judy Ezechiasza, by nakłonić go do poddania Jerozolimy. W drugim przypadku (Księga Izajasza 20:1) wzmiankowane jest zdobycie miasta Aszdod przez nieznanego z imienia turtanu asyryjskiego króla Sargona II (722-705 p.n.e.).

W Kodeksie Leningradzkim, Septuagincie i Wulgacie tytuł turtanu występuje jako imię własne (hebrajskie תַּרְתָּן w Kodeksie Leningradzkim, greckie Θαρθαν w Septuagincie, łacińskie Tharthan w Wulgacie)[19][20], ale w komentarzach i leksykonach biblijnych znaleźć można często informację, że chodzi tu o asyryjski tytuł oznaczający naczelnego dowódcę wojsk[21][22]. W polskich przekładach Biblii tytuł ten czasem występuje jako imię własne, a czasem jako – tłumaczona lub nie – nazwa urzędu:

polskie przekłady Bibliimiejsce w Biblii
2 Księga Królewska
(2 Krl 18:17)[23][24]		Księga Izajasza
(Iz 20:1)[25][26]
Biblia Tysiąclecia„naczelny dowódca”„naczelny dowódca”
Biblia gdańska„Tartan”„Tartan”
Biblia poznańska„głównodowodzący”„Tartan”
Biblia warszawska„Tartan”„Tartan”
Biblia warszawsko-praska„główny dowódca wojsk”„naczelny wódz”
Nowa Biblia gdańska„Tartan”„Tartan”
Przekład Nowego Świata„tartan”„tartan”

W niektórych starszych pracach z zakresu historii starożytnego Bliskiego Wschodu słowo tartan używane jest zamiennie ze słowem turtanu[27].

Przypisy

  1. ↑ a b hasło turtānu, w: Chicago..., s. 489.
  2. ↑ Joannes F., Historia Mezopotamii w I. tysiącleciu przed Chrystusem, s. 65 i 189.
  3. ↑ a b c d hasło Commander-in-Chief, w: Assyrian empire builders (ang.). ucl.ac.uk. [dostęp 2015-08-27].
  4. ↑ a b c d F. Joannes, Historia..., s. 189.
  5. ↑ hasło turtānu, w: Chicago..., s. 490.
  6. ↑ Grayson A.K., Assyrian Rulers of the Early First Millennium B.C. I (1114–859 B.C.), „The Royal Inscriptions of Mesopotamia. Assyrian Periods” 2 (RIMA 2), University of Toronto Press, 2002, s. 151.
  7. ↑ A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 434.
  8. ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 165.
  9. ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 167.
  10. ↑ A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 428.
  11. ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 169.
  12. ↑ J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 166-169.
  13. ↑ a b c d A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie, s. 430.
  14. ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 171.
  15. ↑ a b J.-J. Glassner, Mesopotamian..., s. 173.
  16. ↑ a b Assyrian Eponym List (ang.). oracc.museum.upenn.edu. [dostęp 2019-11-06].
  17. ↑ a b c d The Neo Assyrian Eponyms (ang.). cdli.ox.ac.uk. [dostęp 2019-11-06].
  18. ↑ a b K. Radner, Last Emperor or Crown Prince ... , s. 140.
  19. ↑ porównanie 2 Krl 18:17 z Kodeksu Leningradzkiego, Septuaginty i Wulgaty na stronie www.blueletterbible.org
  20. ↑ porównanie Iz 20:1 z Kodeksu Leningradzkiego, Septuaginty i Wulgaty na stronie www.blueletterbible.org
  21. ↑ hasło Tartan na stronie http://www.bible-history.com
  22. ↑ hasło Tartan na stronie http://www.blueletterbible.org
  23. ↑ Biblia Tysiąclecia (2 Krl 18:17). www.biblia.deon.pl. [dostęp 2019-10-27].
  24. ↑ Biblia Internetowa - porównanie 2 Krl 18:17 w polskich przekładach Biblii. www.biblia.apologetyka.com. [dostęp 2012-04-19].
  25. ↑ Biblia Tysiąclecia (Iz 20:1). www.biblia.deon.pl. [dostęp 2019-10-27].
  26. ↑ Biblia Internetowa - porównanie Iz 20:1 w polskich przekładach Biblii. www.biblia.apologetyka.com. [dostęp 2012-04-19].
  27. ↑ H. W. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973, s. 233.

Bibliografia

  • hasło turtānu, w: Chicago Assyrian Dictionary (CAD), tom T, The Oriental Institute, Chicago 2006, s. 489-490.
  • J.-J. Glassner, Mesopotamian Chronicles, Atlanta 2004.
  • F. Joannes, Historia Mezopotamii w I. tysiącleciu przed Chrystusem, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007.
  • K. Radner, Last Emperor or Crown Prince Forever? Aššur-uballiṭ II of Assyria according to Archival Sources, w: Yamada S. (red.), State Archives of Assyria Studies, tom 28, 2018, s. 135-142.
  • A. Ungnad, hasło Eponymen, w: Reallexikon der Assyriologie II (1938), s. 412–457.