Twierdza Nysa

Wejście do bastionu św. Jadwigi

Twierdza Nysa (niem. Festung Neiße / Festung Neisse) – jeden z najlepiej zachowanych na Śląsku systemów fortyfikacji (obok twierdzy w Kłodzku^[a] i Srebrnej Góry). Pozostałości umocnień można ocenić na 50–60% stanu istniejącego na początku XX wieku^[1]. Większość obiektów powstała w XVIII wieku, a w XIX wieku przeprowadzono proces ich modernizacji. Obiekty Twierdzy zajmują łącznie około 80 ha i znajdują się na nieruchomościach o łącznej powierzchni około 230 ha.

Fortyfikacje średniowieczne

W drugiej połowie XIII wieku powstały pierwsze fortyfikacje drewniano-ziemne otaczające Nysę. Uległy one całkowitemu zniszczeniu w 1284 roku podczas konfliktu między biskupem Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem. Odbudowano je sześć lat później.

Już przed 1259 rokiem w obrębie najstarszych fortyfikacji miejskich znajdował się dwór biskupi, oddzielony od miasta odnogą rzeki Białej Głuchołaskiej, spełniającą rolę fosy, wspólnej dla miasta i rezydencji biskupiej. W bliżej nieokreślonym czasie dworowi temu nadano charakter obronny, poprzez otoczenie go umocnieniami sprzężonymi z fortyfikacjami miejskimi. Od 1282 roku miejscowa siedziba władz biskupich była już określana jako zamek.

Pierwsze mury otaczające główną część Nysy (Nowe Miasto) powstały w drugiej połowie XIV wieku w czasach biskupa Przecława z Pogorzeli. Tworzyły one zamknięty obwód kształtem zbliżony do czworoboku, o zaokrąglonych narożach, z licznymi basztami. Dodatkowe zabezpieczenie stanowiło przedmurze (w niektórych miejscach nawet podwójne). Całość fortyfikacji otaczała fosa, zasilana przez rzeki Nysę Kłodzką i Białą Głuchołaską, płynące wówczas w tym miejscu niemal równolegle. Komunikacja z miastem odbywała się przez mosty, prawdopodobnie zwodzone. Wszystkie bramy miejskie (Wrocławska na północy, Ziębicka na zachodzie, Bracka po stronie południowo-zachodniej i Celna na południu) wyposażone zostały w wysokie wieże obronne.

Obszar średniowiecznego tzw. Starego Miasta (dzisiejsza dzielnica Średnia Wieś), o luźniejszej zabudowie i nieregularnym układzie przestrzennym, był wówczas otoczony odrębnymi fortyfikacjami, zapewne w formie wału ziemnego z częstokołem.

Mury miejskie Nysy dobrze zdały egzamin w okresie wojen husyckich, ratując miasto i jego mieszkańców przed najeźdźcami, których łupem padło w tym czasie wiele innych miast śląskich. W marcu 1428 r. dowodzeni przez Prokopa husyci zwyciężyli w bitwie z wojskami biskupa wrocławskiego Konrada i jego sojuszników. Z łatwością zdobyli słabo ufortyfikowane Stare Miasto, plądrując je i paląc doszczętnie. Nie udało im się jednak wtargnąć do otoczonego murami Nowego Miasta, aczkolwiek wyrządzili mu oni znaczne szkody poprzez ostrzał z dział.

W XVI wieku, w związku z zagrożeniem tureckim, przeprowadzono modernizację murów miejskich, budując dodatkowe basteje w przedmurzu. Wieża Bramy Wrocławskiej otrzymała wówczas nadbudowę ze strzelnicami artyleryjskimi. W 1596 r. lub nieco wcześniej wzniesiono bramę św. Jakuba na Przedmieściu Wrocławskim, zwaną później Bramą Krowią.

Obronne walory średniowiecznych murów miejskich doceniano jeszcze w początkach XVIII wieku. Zostały one wówczas ponownie wyremontowane, mimo że miasto było już otoczone nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi.

Mury miejskie Nysy niemal całkowicie rozebrano w drugiej połowie XIX w. i pierwszych latach XX w. Zachowały się jednak niektóre elementy średniowiecznego systemu obronnego, stanowiące wymowną ilustrację dawnej potęgi i świetności miasta. Najbardziej okazale prezentują się dwie wysokie wieże, stanowiące w przeszłości obronę bram miejskich: Ziębickiej i Wrocławskiej.

Pierwsze nowożytne systemy obronne

Pierwsze fortyfikacje w okresie nowożytnym powstały pod koniec XVI wieku – w 1594, kiedy miasto znajdowało się w granicach Królestwa Czech (będącego w rękach Habsburgów). Zaprojektował je Johanes Schneider z Lindau (Bodensee) na prośbę ówczesnego biskupa wrocławskiego, Andreasa von Jerin. W 1643 umocnienia te zaczęto przebudowywać według szkoły staroholenderskiej – kładziono nacisk na system obrony skrzydłowej. Dobudowano nowe obiekty, zwiększono ilość bastionów (do 10), a całe miasto otoczono wałem i fosą wodną. Po obwałowaniu nad przeciwskarpą biegła ukryta droga wewnętrzna. Prace modernizacyjne trwały do początku XVIII wieku.

Z tego okresu zachował się do dzisiaj bastion św. Jadwigi (Bastei der Hl.Hedwig) przy ulicy Piastowskiej, wielokrotnie przebudowywany i modernizowany w późniejszych okresach.

Fortyfikacje pruskie i niemieckie

Plan Twierdzy w 1741

Umocnienia habsburskie Nysy miały wiele wad i w 1741 zostały zdobyte przez armię pruską podczas drugiego oblężenia (pierwsze zakończyło się niepowodzeniem). W wyniku traktatu pokojowego Nysa stała się miastem pruskim, położonym w bezpośredniej bliskości granicy z państwem Habsburgów. Doceniając jej strategiczne położenie król Fryderyk II postanowił uczynić z miasta twierdzę – obóz warowny, która miała strzec nowej prowincji śląskiej na odcinku od Bramy Morawskiej do Gór Złotych.

XVIII wiek

Holenderski inżynier Cornelius von Walrawe, pod nadzorem samego króla, przebudował fortyfikacje otaczające miasto – tzw. Obwałowania Dolne. Jednocześnie wybudowano obwarowanie górne (Forty Górne) na drugim brzegu rzeki – powstał w ten sposób nowy obóz wojskowy pod nazwą Friedrichsstadt (określany długo jako samodzielne miasto; dzisiaj dzielnica Radoszyn). Przy obu brzegach rzeki wzniesiono reduty – Kardynalską i Kapucyńską.

Rozbudowano górne obwałowania o oba boczne skrzydła, powstała także nowa samodzielna cytadela – Fort Prusy (Fort Preussen) wraz z pasami obwałowań, tzw. Jerozolimskimi wewnętrznymi. Od Fortu Prusy biegła sucha fosa. Wybudowano także drugi fort – Fort Wodny (Wasserfestung). Prace te były prowadzone w latach 1742–1756. O ich skuteczności świadczy fakt, że w 1758 oblegające Nysę wojska austriackie nie zdołały zdobyć twierdzy, mimo prowadzonego ciężkiego bombardowania.

W latach 1767–1791 zbudowano Obwałowania Jerozolimskie zewnętrzne według projektu architektów Lefevre’a i von Castillona. Zmodernizowano też Fort Prusy – rozbudowano m.in. chodniki przeciwminowe i wzniesiono trzy flesze. Ostatnim etapem była budowa tzw. Obwałowań Wysokich.

Zastosowane rozwiązania były bardzo nowoczesne (w razie potrzeby istniała nawet możliwość zatopienia miasta), o kilkadziesiąt lat wyprzedzające swoje czasy^[2].

XIX wiek

Plany Twierdzy Nysa i okolic w 1807

Na początku 19. stulecia Nysa była jedną z najlepszych fortec w Europie, o czym przekonały się wojska napoleońskie w 1807, które przez 114 dni oblegały miasto. Przez ten okres trwał intensywny ostrzał przez ciężką artylerię (w mieście ocalało tylko 5 domów), a i tak dopiero brak nadziei na odsiecz oraz kończąca się amunicja i żywność zmusiły obrońców do kapitulacji. Podpisano ją 3 czerwca 1807. Przejęcie twierdzy przez oblegających nastąpiło 16 czerwca 1807.

Po wojnach napoleońskich, w latach 1809–1812 wykonano naprawę uszkodzeń w budowlach ziemnych i murowanych, w latach 1839-1849 wykonano drobne przebudowy.

W II połowie XIX wieku przeprowadzono prace, które zmieniły ją w twierdzę w stylu nowopruskim (w odróżnieniu od staropruskiego, jakim określa się twierdzę z XVIII wieku).

W latach 1865–1888 rozbudowano na przedpolu forty (I-III, A-C) oraz zmodernizowano Obwałowania Wysokie. Powstał też nowy zespół kolejowy (Obwałowania Kolejowe). Przebudowano także Fort Prusy – zyskał postać czworobocznej lunety, otoczonej wałami ziemnymi, zamkniętej wałem szyjowym.

Plan Nysy z 1890

Mimo tego twierdza stawała się przestarzała (m.in. z powodu powszechnego zastosowania skuteczniejszych dział z gwintowanymi lufami). Zaczął się proces jej stopniowej likwidacji i przejmowania na cele cywilne – początkowo na potrzeby nowej miejskiej gazowni. Rozporządzenie z 1889 r. przewidywało całkowite rozbrojenie twierdzy. W 1895 zlikwidowano w Nysie główny odwach, w 1903 miasto straciło status twierdzy^[3] i zaczęło się jeszcze intensywniejsze adaptowanie konstrukcji na inne cele (magazyny i więzienia) oraz wyburzanie.

XX wiek

W 1910 wybudowano kasyno oficerskie w reducie Kapucyńskiej. W tym samym roku przekształcono Fort Wodny na magazyn amunicji, a w 1914 Fort Prusy na magazyn sprzętu wojskowego. W reducie Jerozolimskiej mieściła się izolatka wojskowego szpitala rezerwy.

W okresie I wojny światowej w byłej już twierdzy mieściły się obozy jenieckie – przetrzymywano tutaj m.in. Charles’a de Gaulle’a^[2]. Podobną funkcję pełniła twierdza w okresie powstań śląskich – w 1921 w Forcie Ziemnym przetrzymywano powstańców.

W 1918 Obwałowania Kolejowe przekształcono w park, a kazamaty na kolejne magazyny. W latach 1926–1934 wyburzono część Obwałowań Jerozolimskich wewnętrznych, a forty I, II i III zamieniono na magazyny broni i amunicji.

Podczas II wojny światowej w Nysie umieszczono filię obozu Gross- Rosen. Miasto pod koniec wojny ponownie stało się twierdzą (Stadt und Festung Neisse), ale nie zapobiegło to zdobyciu jej przez Armię Czerwoną w 1945. W tym momencie historia Nysy jako pruskiej i niemieckiej twierdzy dobiegła końca.

Twierdza Nysa współcześnie

Fragment bastionu św. Jadwigi po renowacji

Mimo wieloletnich powojennych zaniedbań i zniszczeń ocalały zespół twierdzy zachował się w dość dobrym stanie. Jest czytelny w terenie i jest pomnikiem linii unikatowych lub nowatorskich dzieł i rozwiązań w dziedzinie sztuki fortecznej. Od kilku lat w Nysie działa oddział Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, którego celem jest opieka nad twierdzą. Obiekty forteczne poddaje się rewitalizacji i ochronie. Sytuację utrudnia fakt, że niektóre budowle forteczne pełnią obecnie różne funkcje gospodarcze i należą do różnych właścicieli.

W twierdzy odbywają się inscenizacje historyczne – Bitwa o Nysę (w lipcu lub sierpniu podczas Dni Twierdzy Nysa) z udziałem grup rekonstrukcyjnych z Polski i zagranicy.

Gmina Nysa podjęła się rewitalizacji wybranych obiektów fortecznych. Wykonano odbudowę i renowację Fortu Wodnego i jego uzbrojenie w niezbędną infrastrukturę medialną. Fort jest atrakcją turystyczną i zapleczem Parku Miejskiego. Z kolei w Bastionie św. Jadwigi urządzono centrum kulturowo-usługowo-handlowe. Ponadto w bastionie został utworzony punkt informacji turystycznej o Nysie i Twierdzy Nysa oraz trasa wystawowa^[4]. 28.07.2021r. Uruchomiony został przez miasto Wirtualny Spacer przedstawiający szlak forteczny, który przedstawia w panoramach wszystkie obiekty forteczne na tym szlaku, można w nim łatwo znaleźć interesujące obiekty, obejrzeć je z ziemi i z lotu ptaka. ^[5]

Zespoły i obiekty Twierdzy Nysa

Wieża Bramy Wrocławskiej

Wzniesiona w XIV wieku, przylega do niej zachowany fragment kamiennego muru miejskiego. Obecne zwieńczenie wieży ma charakter zarówno dekoracyjny, jak i obronny; nad strzelnicami artyleryjskimi wybudowana została manierystyczna attyka z licznymi elementami ozdobnymi.

Wieża Bramy Ziębickiej

Druga z zachowanych wież obronnych Nysy. Wzniesiona w stylu gotyckim, kilkakrotnie przebudowywana i podwyższana, nie zatraciła jednak pierwotnych cech stylowych. Posiada zwieńczenie w formie krenelaża.

Pozostałości zamku biskupów wrocławskich

Z istniejącego w latach 1260–1842 silnie ufortyfikowanego dworu biskupiego zachowała się do obecnych czasów wieża mieszkalna, gotycka baszta i fragment murów obronnych.

Bastion św. Jadwigi

Bastion św. Jadwigi

Bastion św. Jadwigi (Bastei der Hl.Hedwig) to pozostałości umocnień habsburskich – jeden z 10. istniejących wówczas bastionów. Do 1758 na dziedzińcu bastionu istniał budynek, prawdopodobnie magazyn sprzętu artyleryjskiego. Przebudowany przez Prusaków w latach 1771–1774 – wówczas powstały zachowane do dziś dwukondygnacyjne kazamaty kamienno-ceglane, częściowo przekryte zewnętrznym nasypem otaczającym pięcioboczny dziedziniec^[6]. W okresie pruskim oficjalnie był określany Bastionem X^[b]. W 1807, podczas oblężenia przez wojska napoleońskie, funkcjonowało w nim laboratorium, przygotowujące amunicję. W 1870 był więzieniem dla kilkuset francuskich jeńców. W latach 1878–1887 pełnił funkcję koszar nr 9, po I wojnie światowej sprzedano go w prywatne ręce.

Położony w centrum miasta, ograniczony ulicami Forteczną, Wincentego Pola, Piastowską i Armii Krajowej. W ostatnich latach przeszedł gruntowną renowację, która skończyła się 10 maja 2008.

Fort Wodny

Fort Wodny podczas Dni Twierdzy w 2005

Fort Wodny po zakończeniu prac renowacyjnych

W przeszłości był określany również jako Fort Blockhauzschanze lub Fort Blockhaus. Wybudowali go Austriacy w 1741, krótko przed oblężeniem Nysy przez wojska pruskie. Początkowo służył jako prosty szaniec palisadowy, otoczony wodą i wysunięty przed umocnienia twierdzy. W 1745 Prusacy przebudowali go na fort wodny w formie lunety. W 1807 został zdobyty przez wojska Wirtembergii, walczące u boku Napoleona I., i zniszczony. Odbudowano go w 1809, pod kierownictwem kapitana inżynierii Schultza. W latach 1878–1880 miała miejsce ostatnia przebudowa na jednowałowy fort piechoty i artylerii. Od 1910 był magazynem amunicji.

Fort wspomagany był przez Fleszę Nową i prowizoryczne Dzieło „B” (nieistniejące obecnie). Bronił obniżony teren między nim a wschodnim skrajem obwarowań, na którym znajdowały się młyny zbożowe, magazyny prochowe i zakłady zbrojeniowe garnizonu twierdzy^[7].

Zlokalizowany jest w parku miejskim; w maju 2008 zakończyła się jego gruntowna renowacja i rekonstrukcja. Obecnie z fortu korzystają harcerze z nyskiego hufca. Kompleks należy do Nyskiego Domu Kultury.

Reduta Kapucyńska i Kardynalska

Wybudowane jako bliźniacze obiekty w latach 1743–1746. Reduta Kapucyńska położona jest na lewym, a Kardynalska na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej. Zadaniem redut była osłona zachodnich umocnień Nysy i Friedrichsstadt, a także obrona wałów na lewym brzegu rzeki.

Reduta Kapucyńska już od 1820 zastępowana Obwałowaniami Wysokimi, stopniowo wyburzana. Najpierw służyła jako magazyn, w 1910 w południowo-wschodnim narożniku kwadratu reduty wybudowano kasyno oficerskie. Po II wojnie światowej ścięto część przeciwległego narożnika. Zachowały się 2 prawie całe boki i 2. połowy boków reduty, a także budynek kasyna. Nasypy wałowe zostały splantowane.

Położona jest na ulicy Szlak Chrobrego. Użytkowana była przez Fabrykę Samochodów Dostawczych w Nysie, obecnie nieużytkowana i zarośnięta.

Położona na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej Reduta Kardynalska, zbudowana na planie kwadratu z kolistym dziedzińcem, otoczonym kazamatami. Mury reduty i sklepienia kazamatów przekryto wałami ziemnymi. W przeszłości otoczona fosą tworzącą wyspę na rzece. Fosę później zasypano. Reduta zaniedbana z powodu niedostępności bagnistego terenu.

Znajduje się na ulicy Wyspiańskiego i jest w lepszym stanie technicznym niż reduta Kapucyńska. Otoczenie uporządkowane.

Fort Prusy

Fort Prusy na starej fotografii

Fort Preußen wzniesiono na wzgórzach, na północnym brzegu Nysy Kłodzkiej. Zabezpieczał tereny, z których można było prowadzić ostrzał miasta.

Budowę rozpoczęto w latach 1743–1745. Dwadzieścia lat później rozbudowano system chodników przeciwminowych i wzniesiono 3 flesze (Le Grand, Lefevre, Diericke). W II połowie XIX wieku prowadzono pracę przy obwałowaniach, przebudowano też stoki bojowe. Od 1859 służył jako koszary, później więzienie, a od 1914 jako magazyn sprzętu wojskowego. W czasie I wojny światowej przed bramą wzniesiono monumentalną wieżę wodną, niszcząc przyległe nasypy ziemne. W okresie międzywojennym w dolnej części budowli znajdowała się hala pamięci ku czci mieszkańców Nysy poległych w czasie I wojny światowej. Udostępniono także taras widokowy.

Główny zarys obwałowań to pięcioramienna gwiazda, wewnątrz której wznosi się pięciobok dwukondygnacyjnych kazamatów, osłoniętych od góry i od zewnątrz nasypem ziemnym. Kleszcze fortu otoczone były suchą fosą osłaniało 5 rawelinów: trzy o narysie bastionowym: Pommern, Halberstadt i Mark, i dwa o narysie kleszczowym: Magdeburg i Westfalen. Razem z 5. przeciwstrażami tworzyły ciągłe pasmo obwałowań zewnętrznych z przerwą przy bramie wjazdowej.

Cztery boki zabezpieczono systemem chodników przeciwminowych (z wyjątkiem boku osłoniętego obwałowaniami Friedrichstadt). W forcie znajdowały się trzy studnie: główna na dziedzińca (głęboka na 25-32 metry), za szyją rawelinu Pommern i przed prawym licem Ostra I.

W XXI wieku fort został częściowo wyremontowany, usunięto także sporo rosnących w nim drzew. Wykonano też roboty budowlane zabezpieczające fortyfikację. W suchej fosie okalającej fort, zbudowano utwardzoną ścieżkę pieszo–rowerową^[8]. Dojazd jest możliwy od ulicy Obrońców Tobruku, wejście od wieży ciśnień.

Fort I

Wybudowany jako prowizoryczny w latach 1865–1866 i dopiero na początku lat 70. XIX wieku przebudowany na fot stały. Zadaniem fortu była ochrona linii kolejowej. Konstrukcyjnie podobny do Fortu II; ma nasyp w postaci czworobocznej lunety z wklęsła ścianą szyjową. Suchą fosę osłaniają cztery kaponiery. Pod wałami znajdują się kazamaty koszarowo-gospodarcze; nie posiadał chodników przeciwminowych. W przeszłości do bramy wjazdowej można się było dostać przez most nad fosą, a dzisiaj przez nasyp^[9].

Od 1934 służył jako zaplecze socjalne nyskiego garnizonu. Jeszcze do niedawna użytkowany był przez wojsko. Znajduje się na ulicy Orląt Lwowskich.

Fort II

Dziedziniec Fortu II w Nysie

Nazywano również Fortem Regulickim powstał w tym samym czasie co Fort I i ma podobny zarys czworobocznej lunety z wklęsłą ścianą szyjową, otoczone przez cztery kaponiery chroniące suchą fosę.

Historia Zbudowany w latach 1865–1866 jako dzieło prowizoryczne. Przebudowany w latach 1871–73 na fort stały, z przeznaczeniem osłony linii kolejowej. Od 1934 r. przeznaczony został na magazyn sprzętu wojskowego. Od 1934 był magazynem sprzętu wojskowego i taką funkcję pełnił także przez wiele lat po wojnie.

Położony jest ok. 250 metrów na północny zachód od Fortu I.

Fort III

Podobnie jak Forty I i II, zbudowany w latach 60. XIX wieku w celu osłony linii kolejowej. W latach 1875–1878 przebudowano go na fort stały, a kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1881-1883. Zbudowany jest na narysie lunety czworobocznej, zamkniętej od tyłu niskim załamanym kleszczowo wałem szyjowym, flankującym bramę wjazdową. Otoczony jest fosą (wypełnioną wodą). W przeszłości nad fosą znajdował się most, łączący fort z ukrytą drogą, znajdującą się nad przeciwskarpą. Obecnie jest tam grobla. Droga prowadzi do bramy w formie przecięcia wału szyjowego, osłoniętej blokhauzem wartowniczym^[10].

Podobnie jak Forty I i II jest to fort jednowałowy dla piechoty i artylerii. W przeszłości znajdowało się w nim około 35 dział. Na dziedzińcu znajduje się budynek, przekryty nasypem ziemnym, który pełnił funkcje koszarowe i magazynowe. Od 1934 fort służył jako magazyn amunicji i broni.

Położony jest na ulicy Nowowiejskiej i użytkowany jako magazyn. Istniały plany zabudowy fortu^[11].

Flesza Nowa

Flesza Nowa (Neue Flesch) zlokalizowana jest na terenie Parku Miejskiego, przy ulicy Powstańców Śląskich. Zbudowano ją w 1849, przy narożniku sztucznego stawu z 1839 (częściowo zachował się do dziś). Miała chronić młyn prochowy, położony między stawem a kanałem rzeczki Białej.

Była to niewielka luneta, zbudowana na planie trójkąta. Dziedziniec otoczony był wałem ziemnym bez kazamatów (od frontu) i niskim murem szyjowym (od tyłu). Na środku stał niewielki budynek. Flesz Nowa była otoczyła fosą, połączoną ze stawem. W 1935 włączona w teren parku z czasem uległ zatarciu i wyróżnia się jedynie jako foremne wzniesienie^[12].

Obwałowania Jerozolimskie zewnętrzne

Biegną od zachodniej przeciwstraży Fortu Prusy, wzdłuż ulicy Otmuchowskiej. Jest to linia silnych umocnień zbudowanych przy pomocy korekcji terenu (głównie nasypów). Wybudowano je w latach 1767–1774 według projektu Lefevra i von Castillona – powstała wówczas m.in. Reduta Królicza (Kaninchen). Przebudowano je w latach 70. i 80. XIX wieku. Miały na celu wzmocnienie lewej flanki fortyfikacji górnych^[13].

Najważniejsze obiekty i punkty:

• Reduta Królicza – samodzielna, wieloboczna reduta, otoczona wałem ze stanowiskami piechoty i artylerii. Pod wałami znajdują się kazamaty wartownicze i koszarowe, magazyny amunicji, galerie strzelnicze i studnia.
• Trawers Parkowy – sztucznie przedłużone i podwyższone wzgórze do 32. metrów
• Wysoki Trawers – sztuczny nasyp wybudowany dla osłony Wysokiej Baterii.
• Wysoka Bateria (Hohe Batterie) – sztucznie podwyższone wzgórze z otwartymi na wałach kazamatowych stanowiskami dla piechoty (w niższej części) i artylerii (w wyższej). Posiada dwa dziedzińce z dwukondygnacyjnymi kazamatami koszarowymi, mniejszymi kazamatami na schrony i magazyny oraz pomieszczenie ze studnią.
• Niska Bateria – prosty wał ze stanowiskami artyleryjskimi, skierowanymi w kierunku terenów zalewowych. Zachował się jeden z dwóch osłoniętych ziemią magazynów amunicji.
• Brama Jerozolimska zewnętrzna (nieistniejąca).

Obwałowania Jerozolimskie wewnętrzne

Biegnące od Reduty Jerozolimskiej ulicą Ujejskiego i Mieczysława I do rzeki przy górnej śluzie. Zbudowano ją w latach 1742–1756, rozbudowano w 1790 i 1864, ale po 1888 straciła na znaczeniu. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku w większości została zburzona – zachowała się tylko Reduta Jerozolimska z wałem od strony południowej, który styka się z obwałowaniami powodziowymi. Obwałowania miały osłaniać od zachodu Friedrichsstadt na odcinku od Fortu Prusy do rzeki.

Samą Redutę Jerozolimską zbudowano w latach 40. XVIII wieku, a w czasie wojny prusko-francuskiej w 1870-71 zbudowano baraki lazaretu. Po I wojnie światowej przeznaczona na cele gospodarcze, a po II wojnie światowej przebudowana na stadion sportowy.

Składała się z wału z suchą fosą (w części dolnej nadrzecznej wypełnionego wodą) i dwóch samodzielnych dzieł wzmacniających^[14].

Obwałowania kolejowe

Położone są od ulicy Mazowieckiej do Jagiellońskiej, między ulicą Bolesława Śmiałego i Jagiełły.

Powstały w 1875, kiedy w związku z przeniesieniem dworca kolejowego na prawy brzeg rzeki wyburzono stare obwarowania zewnętrzne od strony wschodniej. Ich początkiem był wał przeciwstraży nadbrzeżnych, wzmocniony „Baterią Szyjową”. Następnie wał przecinały tory kolejowe i śluza, która doprowadzała wodę do fosy, a za nią znajdowały się wschodnie bastiony VIII, IX, X i XI z trzema kurtynami oraz bastiony południowe VII i VIII, których kurtyna była przecięta linią kolejową. Front bastionowy, wzmocniony wałami dla artylerii i piechoty, posiadał wiele schronów i trawersy na tych wałach, a pod nimi kazamaty. Całość była osłaniana od zewnątrz fosą z ukrytą drogą i placami broni.

W latach 1910–1921 zburzono obwałowania nadrzeczne, a główna linia bastionów z fosą i przeciwstokiem zachowała się jedynie jako fragment zieleni parkowej, z upływem czasu coraz bardziej dewastowanej i zabudowywanej (m.in. garażami, ogródkami działkowymi). Dzisiejsza ulica Bolesława Śmiałego to dawna droga forteczna, za którą zachował się magazyn amunicji, przekryty nasypem ziemnym. Kazamaty koszarowe po I wojnie światowej służyły jako magazyny i zaplecze gospodarcze^[15].

Obwałowania Wysokie

Zlokalizowane w pobliżu ulicy Słowiańskiej, na linii około 1200 metrów, złożonej z 5 bastionów i 4 kurtyn. Wzniesiono je w latach 1774–1791, a rozbudowano i uzupełniono w latach 60. XIX wieku. Składały się z 3 części: Obwałowań Wysokich, Rogatki Ceglarskiej i Rogatki Grodkowskiej (zbudowane w 1786).

Bastiony w Obwałowaniach Wysokich otrzymały nazwy dawnych redut (Kaplicznej i Kapucyńskiej), które przebudowano: bastion Kapliczny (Bastion Kapellen), Kurtyna i bastion Place d’Armes (dawna reduta Górna Kapucyńska), Kurtyna i bastion Regulicki (Bastion Rieglitz), kurtyna i bastion Morawski (Bastion Mähren), kurtyna i bastion Grodkowski. Po tym ostatnim zachował się tylko lewy bark, resztę zburzono w 1929.

Obwałowania Wysokie miały być osłoną przedmieścia Zawodzie, położonego na zewnątrz starszych Obwałowań Kapucyńskich.

Do dzisiaj zachowała się (jako jedyna w Nysie) brama Ceglarska (Ziegeltor), mająca formę przecięcia w wale kurtyny, z kazamatami dla straży i wnękami dla posterunków. Od strony miasta biegnie wzdłuż całego obwałowania droga forteczna, która obsługiwała magazyny amunicji i prochy zbudowane po obu jej stronach. Całość zachowanych obwałowań to około 85% ich pierwotnego stanu; stan zachowania określa się jako dobry. Teoretycznie należały do wojska, w praktyce użytkowane były przez osoby prywatne, co prowadziło do wielu dewastacji – pomieszczenia przy bramie są adaptowane na chlewiki, zdarto żeliwne napisy nad bramą, teren jest przegradzany na nielegalne ogródki działkowe, a niektóre magazyny amunicji przy drodze fortecznej zburzono się pod budowę bloków^[16]. Obecnie (2021) teren obwałowań został zagospodarowany i zrewitalizowany, wytyczono ścieżki spacerowe.

Przeciwstraże kleszczowe

Są jednymi z najstarszych konstrukcji pruskich – powstały w latach 1742–1745 od obecnej ulicy Jagiellońskiej, pomiędzy ulicą Mickiewicza i Żwirki i Wigury do Parku Miejskiego. Ich celem było wzmocnienie obrony austriackiego pasma obwarowań Nysy. Do czasów obecnych zachowały się pojedyncze relikty.

Składały się z trzech pierścieni: – pierwszy, zbudowany w miejscu dawnej drogi ukrytej, w którego skład wchodziły raweliny osłaniające kurtyny i przeciwstraże przed bastionami. Całość osłonięta była fosą środkową. – drugi, złożony z przeciwstraży kleszczowych, wzmocnionych redanami i lunetami osłonięty fosą zewnętrzną. Do dzisiaj przetrwały zdeformowane fragmenty kleszczów zewnętrznych i resztki fleszy Prudnickiej i Bialskiej. – trzeci pierścień był drogą ukrytą z placami broni i samodzielnymi fleszami. Szczególnie była rozbudowa od strony wschodniej i południowej.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• E. Małachowicz; A. Stupak: Nowożytne fortyfikacje Twierdzy Nysa, Wrocław 1986
• Fortyfikacja 1 – Krajowe Seminarium Naukowe Twierdza Nysa, praca zbiorowa, Warszawa 2000
• Marek Sikorski: Nysa. Skarby sztuki i osobliwości, Silesiapress 1999, ISBN 83-909213-0-8.