Tworóg

Artykuł

50°31′53″N 18°42′52″E

- błąd

39 m

WD

50°32'N, 18°42'E, 50°36'N, 18°39'E

- błąd

2320 m

Odległość

1103 m

Tworóg
wieś
Ilustracja
ul. Zamkowa w centrum Tworoga (2014)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

tarnogórski

Gmina

Tworóg

Sołectwo

Tworóg

Liczba ludności (31.12.2014)

2477[1]

Strefa numeracyjna

32

Kod pocztowy

42-690[2]

Tablice rejestracyjne

STA

SIMC

0223390

Położenie na mapie gminy Tworóg
Mapa konturowa gminy Tworóg, w centrum znajduje się punkt z opisem „Tworóg”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Tworóg”
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego
Mapa konturowa powiatu tarnogórskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Tworóg”
Ziemia50°31′53″N 18°42′52″E/50,531389 18,714444

Tworóg[3] (niem. Tworog[4]) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim, w gminie Tworóg, siedziba tejże gminy.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa katowickiego.

Położenie

Tworóg leży przy drodze krajowej nr 11, na odcinku pomiędzy Tarnowskimi Górami a Lublińcem. Otoczony jest lasami sosnowymi. Przepływa tutaj rzeka Stoła wraz z dopływami Blaszynówką i Brzeźnicą. Historycznie leży na Górnym Śląsku.

Nazwa

Według niemieckiego językoznawcy Heinricha Adamy’ego nazwa miejscowości wywodzi się od polskiej nazwy białego sera – twarogu, którego wytwarzaniem mieli zajmować się tutejsi mieszkańcy[5]. Nie istnieje jednak jakikolwiek przekaz historyczny mówiący o produkcji tu sera na znaczącą skalę, który potwierdzałby tę hipotezę.

Górnośląski kapłan i historyk regionalny ks. Jan Chrząszcz podaje, iż nazwa Tworóg pochodzi od nazwiska mistrza kuźniczego Jana Tworoga[6].

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie, wieś występuje pod nazwą Tworog[7]. Spis ten wymienia również części i przysiółki wsi: Graniczny Młyn, Thiergarten oraz Zielona[7]. W okresie hitlerowskiego reżimu w latach 1936–1945 nazistowska administracja III Rzeszy zmieniła nazwę na nową, całkowicie niemiecką – Horneck[4].

Historia

Tworóg powstał jako osada przy kuźnicy żelaza założonej na rzece Stole i datowanej na 1530 r[6]. Z początku wchodził w skład cesarskich dóbr toszecko-pyskowickich, którymi na przełomie XVI i XVII w. zarządzała rodzina Redern najpierw dzierżawiąc je od Habsburgów, a następnie wykupując na własność. Pierwszymi prywatnymi właścicielami Tworoga jako ośrodka samodzielnych dóbr była pochodząca z Tyrolu rodzina Colonna-Fels.

Żona hrabiego Kaspra Colonny odziedziczyła w 1638 r. dobra toszecko-pyskowickie po śmierci swojej matki, która to rok wcześniej została ich dziedziczką jako siostra bezdzietnie zmarłego właściciela z rodziny Redern[8]. Dobra tworoskie obejmujące Tworóg oraz okoliczne wsie wydzielono w 1660 r. z dóbr toszecko-pyskowickich po śmierci Kaspra Colonny jako majątek dla starszego z jego dwóch synów, Jerzego Leonarda Colonny.

Przez kolejne lata Tworóg przechodził w ręce innych rodów[9]. W latach 1684–1757 wieś należała do rodziny Verdugo, w 1758–1807 ponowne do Colonnów, w 1807–1818 do Gastheimbów, a w 1818–1826 do Renardów. W 1826 r. miejscowość kupiła koszęcińska linia rodziny książęcej Hohenlohe-Ingelfingen, w której to rękach pozostała ona do 1945 r. Miejscowy zakład hutniczy funkcjonował tutaj w różnej postaci do drugiej połowy XIX w.

W swoim początkowym okresie Tworóg znajdował się w granicach Monarchii Habsburgów, w księstwie opolsko-raciborskim. Od 1742 r. w Królestwie Prus, a od 1918 r. w Rzeszy Niemieckiej. Podczas plebiscytu górnośląskiego minimalna większość głosujących opowiedziała się za pozostaniem wsi w granicach Rzeszy. Po 1945 r. ośrodek gminy Tworóg w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Tworóg, pierwotnie wchodzący w skład pobliskiej parafii w Wielowsi, doczekał się ustanowienia odrębnej parafii w 1687 r. z drewnianym kościołem głównym w Kotach, którego filią stała się murowana kaplica w Tworogu. Wkrótce to Koty stały się filią, a Tworóg siedzibą parafii. W latach 1815–1817 na miejscu kaplicy wzniesiono murowany kościół.

Zabytki

W centrum miejscowości znajduje się kilka obiektów wpisanych do rejestru zabytków[10]:

  • zespół kościelny przy ul. Kościelnej 2:
    • kościół parafialny św. Antoniego Padewskiego wybudowany w latach 1815–1817 w stylu barokowym, przebudowany w 1905 r., z ołtarzem głównym z XVII w. i organami z XIX w.,
    • cmentarz z XIX w. z kaplicą cmentarną z początku XX w., kapliczką św. Jana Nepomucena z 1800 r., figurą Matki Boskiej z końca XIX w. i krzyżem z ok. 1890 r.,
  • zespół pałacowy przy ul. Zamkowej 16:
    • pałac wzniesiony w XVIII w. i przebudowywany w 1802 r. na styl klasycystyczny, odnowiony w 1923 r. i odrestaurowany w 2013 r. – dach o konstrukcji mansardowej, od frontu widoczny ozdobny ryzalit środkowy z wnęką i balkonem wspartym na kolumnach,
    • barokowa kaplica pałacowa z XVIII w.,
    • dawna oficyna pałacowa z pierwszej połowy XIX w. – budynek parterowy z dachem o konstrukcji mansardowej,
  • dom przy pl. Wolności 1 – budynek dawnego przytułku dla ubogich z 1826 r., drewniany i otynkowany, dach kryty gontem,
  • przy rozwidleniu ul. Zamkowej i Grunwaldzkiej – kaplica przydrożna pochodząca z XVII w. i odnowiona w XIX w.

Przypisy

  1. Oficjalny serwis Urzędu Gminy Tworóg – ludność.
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1316 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  4. a b Schlesien: Kreis Tost-Gleiwitz: Ortsliste.
  5. Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 88, OCLC 456751858 (niem.).
  6. a b Johannes Chrząszcz: Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost sowie des Toster Kreises in Ober-Schlesien, Peiskretscham 1900, s 269.
  7. a b Knie 1830 ↓, s. 801.
  8. Alfons Nowack: Die Reichsgrafen Colonna, Freiherrn von Fels, auf Gross-Strehlitz, Tost und Tworog in Oberschlesien, Gross-Strehlitz 1902, s 12.
  9. Arkadiusz Kuzio-Podrucki: 470-lecie Tworoga, w: „Montes Tarnovicensis”, nr 6, 2001.
  10. Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-04].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Tarnowskie Góry County location map 2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Tarnowskie Góry County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.6412 N
  • S: 50.3183 N
  • W: 18.55 E
  • E: 19.154 E
Gmina Tworóg location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of gmina Tworóg , Poland
Ta mapa of gmina Tworóg została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Tworóg Zamkowa DSC 6321.jpg
Autor: Tomasz Górny (Nemo5576), Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworóg. Ulica Zamkowa.
Kościół św. Antoniego w Tworogu4.jpg
(c) I, Pimke, CC-BY-SA-3.0
Kościół św. Antoniego w Tworogu
Tworóg, kaplica pałacowa (2).JPG
Autor: Bazie, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tworóg, kaplica w parku, XVIII w.
Tworóg, park pałacowy (3).JPG
Autor: Bazie, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tworóg, park, kon. XVIII w.
Kaplica przydrożna w Tworogu.jpg
(c) I, Pimke, CC-BY-SA-3.0
Kaplica przydrożna w Tworogu