Tylicz
| Artykuł | 49°23′48.5″N 21°1′25.5″E |
|---|---|
| - błąd | 4 m |
| WD | 49°24'N, 21°2'E, 49°23'45.53"N, 21°1'25.25"E |
| - błąd | 2336 m |
| Odległość | 823 m |
| wieś | |
 Widok na Tylicz z południowych stoków Szwarcowej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) | 1898[1] |
| Strefa numeracyjna | 18 |
| Kod pocztowy | 33-383[2] |
| Tablice rejestracyjne | KNS |
| SIMC | 0437300 |
Położenie na mapie gminy Krynica-Zdrój _location_map.png "Mapa lokalizacyjna gminy Krynica-Zdrój") | |
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego  | |
 49°23′48,5″N 21°01′25,5″E/49,396806 21,023750 | |
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Tylicz – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, w gminie Krynica-Zdrój.
Tylicz (Miastko) uzyskał lokację miejską przed 1325 rokiem, zdegradowany przed 1400 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1612 roku, degradacja przed 1934 rokiem[3]. Wieś biskupstwa krakowskiego w powiecie sądeckim w województwie krakowskim w końcu XVI wieku[4]. W latach 1973–1976 istniała gmina Tylicz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Położenie
Tylicz położony jest 6 km na wschód od Krynicy, u zbiegu rzeki Muszynka (Tyliczanka) i uchodzącego do niej potoku Mochnaczka. Znajduje się na granicy dwóch mezoregionów: Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Wieś leży przy drodze krajowej 75. W pobliżu znajduje się nieistniejące już przejście graniczne Muszynka-Kurov ze Słowacją na Przełęczy Tylickiej (683 m n.p.m.).
Części wsi
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 1051175 | Bradów | część wsi |
| 1051212 | Golice | część wsi |
| 1051235 | Konfederatka | część wsi |
| 1051258 | Mrokowce | część wsi |
| 1051264 | Osada | część wsi |
| 1051270 | Piszczelanka | część wsi |
Geologia
W miejscowości znajdują się źródła i odwierty wód mineralnych typu szczawa oraz rozlewnia wód mineralnych. Ponadto w miejscowości występują ekshalacje dwutlenku węgla Mofeta Tylicz[8][9].
Dwa źródła zabudowane są stylowymi pijalniami: Źródło Bradowiec oraz Zdrój Główny w Parku Zdrojowym. Na południe od Tylicza malowniczy przełom Muszynki, znajduje się tam początek ścieżki edukacyjno-przyrodniczej "Na Rakowsku".
Historia
- W XI–XIII wieku istnieje osada pod nazwą Ornawa na szlaku między Polską a Węgrami.
- W 1336 – wieś królewska.
- 10 września 1363 nadanie praw miejskich przez króla Kazimierza Wielkiego.
- 30 lipca 1391 – przekazanie przez króla Władysława Jagiełłę prawa własności biskupom krakowskim, włączenie do Kresu Muszyńskiego (Miastko alias Novum Oppidum).
- Październik 1410 – spalenie i zniszczenie Miastka przez wojska węgierskie pod dowództwem Ścibora ze Ściborzyc-wojewody siedmiogrodzkiego.
- XVI w. – upadek miasta.
- 26 czerwca 1612 – biskup krakowski Piotr Tylicki ponownie nadaje prawa miejskie, od tej pory miejscowość nazywa się Tylicz. Dokument lokacyjny został wystawiony w Bodzentynie koło Kielc 26 lipca 1612 r. Biskup określił prawa i obowiązki mieszczan tylickich „na wzór miasta Muszyny”. Miasto otrzymuje prawo do cotygodniowego targu, czterech jarmarków rocznie oraz nowy herb.
- 1627 rok – biskup krakowski Marcin Szyszkowski wydaje przywilej dla Cechu Rzemiosła Wszelakiego w mieście Tyliczu.
- 1637 rok- parafia w Tyliczu zakłada w mieście szpital dla ubogich.
- 1662 rok – Tylicz liczy 352 mieszkańców. Większymi miastami w tym czasie były: Nowy Sącz – 1325 mieszkańców, Stary Sącz – 945 mieszkańców, Muszyna – 541 mieszkańców, Nowy Targ – 448 mieszkańców.
- 1769–1770 – miejsce stacjonowania konfederatów barskich.
- 12 kwietnia 1763 – Sąd Kryminalny Kresu Muszyńskiego wydał wyrok śmierci za czarowstwo i bałwochwalstwo na Orynie Pawliszance przez spalenie na stosie, na podstawie art. 63. Prawa Chełmińskiego. Wyrok wykonano na wzgórzu Szubienica.
- 1781 – włączenie do dóbr kameralnych (K.k. Muszyner Cameral Verwaltung). Napływ Żydów.
- 1900 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
- 1935 – utrata praw miejskich (według innych danych w 1914 lub 1930). Siedziba władz gminy zbiorowej.
W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Tylicz”[10].
- 1939 – oddziały Wojska Polskiego po 2 września 1939 r. stawiły silny opór grupie wozów pancernych armii słowackiej działających na rzecz armii niemieckiej. Słowacy zostali zmuszeni do wycofania się.
- 1955 – siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej (dla gromad: Tylicz, Mochnaczka Niżna, Muszynka).
- 1966 – uroczyste obchody 600-lecia Tylicza.
- 1973 – reaktywowanie gminy Tylicz.
- 1975 – włączenie do Gminy Uzdrowiskowej Krynica.
- 1992 – budowa rozlewni wód mineralnych Multi Vita
- 2004–2005 - założenie Parku Zdrojowego, budowa gimnazjum
- 27 marca 2007 – uroczyste nadanie imienia Jana Pawła II Gimnazjum w Tyliczu
- 30.03.2010 powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Tylicza
W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Tylicz[11].
Herby Tylicza
W 1612 r. biskup Tylicki nadał miejscowości razem z prawami miejskimi herb. Przedstawiał on dwie głowy patronów miasta św. Piotra i św. Pawła.
Obecnie Tylicz używa herbu (w różnych wersjach) przedstawiającego insygnia biskupie z Ewangelią. Podobny jest do herbu Muszyny.
Demografia
Ludność według spisów powszechnych, w 2009 według PESEL[12][13][14][15][16].
|
|
Zabytki
- Przy rynku znajduje się drewniany kościół parafialny z 1612 roku pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła, zarejestrowany jako zabytek pierwszej klasy.
- Dawna cerkiew greckokatolicka z 1743 roku, pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana pełni obecnie funkcję kościoła cmentarnego. Zachowane wyposażenie cerkiewne.
- Pomnik Kazimierza Pułaskiego, upamiętniający również 650-lecie Tylicza.
Ochotnicza Straż Pożarna
Od 1900 roku w Tyliczu działa Ochotnicza Straż Pożarna, włączona 30 listopada 2001 do Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Jednostka posiada trzy samochody pożarnicze MAN TGM 13.290 GBARt 3,5/25, Fiat Ducato oraz Mitsubishi L200 SLRr[17].
Infrastruktura sportowo-rekreacyjna
Ośrodki narciarskie
- Centrum Narciarskie Master-Ski w Tyliczu
- Stacja Narciarska Tylicz
- Góra Szwarcowa z 3 wyciągami orczykowymi
- wyciąg talerzykowy Eljar.
Szlaki turystyczne
Kopiec Pułaskiego (Krynica-Zdrój) – Huzary (864 m n.p.m.) – Tylicz
Przypisy
- ↑ Wieś Tylicz w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2018-03-15] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1311 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 100.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).
- ↑ Jacek Rajchel, Lucyna Rajchel, Janusz Cisek, 2013: Mofeta z Tylicza w płaszczowinie magurskiej Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, nr 9
- ↑ Łukasz Zalesiński "Tylicz i jego mofeta – bulgot kosmicznej wody" [dostęp 03.12.2013]
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
- ↑ a b Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
- ↑ Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.
- ↑ Urząd Statystyczny w Nowym Sączu, Rocznik statystyczny Ziemi Sądeckiej 1966, Nowy Sącz 1998 (przedruk), str.31
- ↑ OSP Tylicz na portalu Nowy Sącz 112 – Ratownictwo Ziemi Sądeckiej
Bibliografia
- H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.
- B. Mościcki, Okolice Krynicy, Pruszków 1999.
- J.Cisek, 650 Lat Tylicza dawnego Miastka, Tylicz 2012.
- J.Cisek, Dzieje Miastka, obecnego Tylicza w: Zapiski Kazimierzowskie Nr 8/2012
Linki zewnętrzne
- Historia Tylicza. tylicz.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-27)].
- Historia Tylicza na stronie parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła. parafiatylicz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-05)].
- Tylicz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 700.
- Siedziba gminy: Krynica-Zdrój
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
- N: 50.59 N
- S: 49.07 N
- W: 18.92 E
- E: 21.55 E
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Czarny szlak turystyczny.
Autor: Wuhazet Henryk Żychowski, Licencja: CC BY 3.0
Źródełko wody mineralnej w Tyliczu
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Autor: Rafał M. Socha (Azymut), Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Kazimierza Pułaskiego w Tyliczu
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Tylicz
Autor: Mach240390, Licencja: CC BY 4.0
Widok z południowych stoków Szwarcowej na Tylicz. Beskid Sądecki, Pasmo Jaworzyny. 2017