Tytoń (roślina)

Tytoń
Ilustracja
Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

psiankowce

Rodzina

psiankowate

Rodzaj

tytoń

Nazwa systematyczna
Nicotiana L.
Sp. Pl. 180. 1753
Typ nomenklatoryczny

Nicotiana tabacum L.[3]

Tytoń (Nicotiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny psiankowatych[4]. Obejmuje ok. 70[5]–75[6] gatunków pochodzących z obydwu Ameryk oraz z Australii[7][6]. Szereg gatunków uprawianych jest też w wielu innych rejonach świata. Rośliny te, a zwłaszcza tytoń szlachetny N. tabacum i tytoń bakun N. rustica są stosowane na całym świecie do wyrobu produktów tytoniowych[6]. Szereg gatunków uprawia się jako rośliny ozdobne, najczęściej jednoroczne: tytoń oskrzydlony N. alata i tytoń Sandera N. × sanderae[5].

W Polsce uprawiane są do celów przemysłowych i ozdobnych głównie: tytoń szlachetny N. tabacum, tytoń bakun N. rustica, tytoń oskrzydlony N. alata[8], rzadziej inne gatunki[9].

Morfologia

Tytoń Sandera
Pokrój
Rośliny jednoroczne, dwuletnie, byliny oraz okazałe krzewy osiągające ok. 5 m wysokości[5].
Liście
Pojedyncze, często miękkie i gruczołowato owłosione[5].
Kwiaty
Pięciokrotne, zebrane w luźnych kwiatostanach. Kielich zrosłodziałkowy, rurkowaty. Korona kwiatu zwykle na ponad połowie swojej długości z płatkami zrośniętymi w wąską rurkę, na końcu z mniej lub bardziej rozchylonymi łatkami. Barwy białej, żółtej, różowej, fioletowej lub zielonkawej. Pręcików jest 5, podobnych długością lub jeden z nich wyraźnie jest krótszy. Zalążnia górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami, szyjka słupka pojedyncza, zakończona zaokrąglonym znamieniem[5].
Owoce
Suche torebki otwierające się dwiema lub czterema klapkami, zawierające dużą liczbę drobnych, brązowych nasion[5].

Etymologia

Nazwa rodzaju, łac. Nicotiana, została utworzona na cześć Jeana Nicota, ambasadora Francji w Portugalii, który wprowadził w swej ojczyźnie zwyczaj palenia tytoniu; takie samo pochodzenie ma też nazwa występującego w tytoniu alkaloidu – nikotyny[10].

Nazwa polska, tytoń, pochodzi z tur. tütün; w dawnej polszczyźnie spotykało się także warianty: tiutiuń, tiutuń, tutiun, tutun, tutuń, tytiuń oraz tytuń[11][12].

Systematyka

Tytoń oskrzydlony

Jeden z rodzajów podrodziny Nicotianoideae w rodzinie psiankowatych (Solanaceae), wchodzącej w skład rzędu psiankowców (Solanales)[7].

Synonimy[7]

Amphipleis Raf., Blenocoes Raf., Dittostigma Phil., Eucapnia Raf., Langsdorfia Raf., Lehmannia Spreng., Perieteris Raf., Polydiclis (G. Don) Miers, Sairanthus G. Don, Siphaulax Raf., Tabacum Gilib., Tabacus Moench, Waddingtonia Phil.

Wykaz gatunków[13]
  • Nicotiana acaulis Speg.
  • Nicotiana acuminata (Graham) Hook.
  • Nicotiana africana Merxm.
  • Nicotiana alata Link & Ottotytoń oskrzydlony
  • Nicotiana ameghinoi Speg.
  • Nicotiana arentsii Goodsp.
  • Nicotiana azambujae L.B. Sm. & Downs
  • Nicotiana benavidesii Goodsp.
  • Nicotiana bigelovii (Torr.) S. Watson
  • Nicotiana bonariensis Lehm.
  • Nicotiana clevelandii A. Gray
  • Nicotiana cordifolia Phil.
  • Nicotiana cutleri D'Arcy
  • Nicotiana excelsior (J.M. Black) J.M. Black
  • Nicotiana forgetiana hort. ex Hemsl.
  • Nicotiana friesii Dammer ex R.E. Fr.
  • Nicotiana glauca Grahamtytoń siny
  • Nicotiana glutinosa L.
  • Nicotiana greeneana Rose
  • Nicotiana kawakamii Y. Ohashi
  • Nicotiana knightiana Goodsp.
  • Nicotiana langsdorffii Weinmanntytoń Langsdorfa
  • Nicotiana leguiana J.F. Macbr.
  • Nicotiana linearis Phil.
  • Nicotiana longibracteata Phil.
  • Nicotiana longiflora Cav.
  • Nicotiana miersii J. Rémy
  • Nicotiana mutabilis Stehmann & Semir
  • Nicotiana noctiflora Hook.
  • Nicotiana obtusifolia M. Martens & Galeotti
  • Nicotiana otophora Griseb.
  • Nicotiana paa Mart.-Crov.
  • Nicotiana palmeri A. Gray
  • Nicotiana pandurata Dunal
  • Nicotiana paniculata L.
  • Nicotiana pauciflora J. Rémy
  • Nicotiana petunioides (Griseb.) Millán
  • Nicotiana plumbaginifolia Viv.
  • Nicotiana quadrivalvis Pursh
  • Nicotiana raimondii J.F. Macbr.
  • Nicotiana repanda Lehm.
  • Nicotiana rosulata (Moore) Domin
  • Nicotiana rustica L.tytoń bakun, machorka
  • Nicotiana × sanderae W. Watsontytoń Sandera
  • Nicotiana setchellii Goodsp.
  • Nicotiana solanifolia Walp.
  • Nicotiana sylvestris Speg. & S. Comestytoń leśny
  • Nicotiana tabacum L.tytoń szlachetny
  • Nicotiana thyrsiflora Goodsp.
  • Nicotiana tomentosa Ruiz & Pav.
  • Nicotiana tomentosiformis Goodsp.
  • Nicotiana trigonophylla Dunal
  • Nicotiana undulata Ruiz & Pav.
  • Nicotiana wigandioides Koch & Fintelmann

Zastosowanie

  • Tytoń szlachetny uprawiany jest powszechnie jako surowiec do produkcji wyrobów tytoniowych. Mniejsze znaczenie w podobnym zakresie ma także tytoń bakun. Z gatunków tych wytwarza się używki palone (papieros, cygaro, cygaretka, tytoń fajkowy) lub bezdymne (tabaka, snus).
  • Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne.
  • Tytoń używany jest także jako nawóz. Przygotowane z niego emulsje i napary mają właściwości owadobójcze i grzybobójcze[14].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-10-03] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
  4. Tytoń, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-30].
  5. a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 230. ISBN 0-333-74890-5.
  6. a b c David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 629. ISBN 978-1-107-11502-6.
  7. a b c Genus: Nicotiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-23].
  8. Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.
  10. Nicot Jean, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2016-01-22].
  11. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 659. ISBN 83-08-03648-1.
  12. Stanisław Stachowski: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014, s. 604. ISBN 978-83-7638-407-8.
  13. Nicotiana. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-23].
  14. Zbigniew Przybylak, Tradycyjny ogród ekologiczny, TOM II: Ekologiczne preparaty na szkodniki i choroby, Bydgoszcz: Wydawnictwo Gaj, 2013.

Media użyte na tej stronie

Nicotiana glauca (8694803666).jpg
Autor: Dick Culbert from Gibsons, B.C., Canada, Licencja: CC BY 2.0

Tree Tobacco is known in South America as Palqui or as Palan-palan.

In context at www.dixpix.ca/sth_cordillera/flora/sola_nico/index.html
Tabak 9290019.JPG
Autor: Jom / Joachim Müllerchen, Licencja: CC BY 2.5
Nicotiana tabacum (Virginischer Tabak)