Ułan

Ułani wojsk Księstwa Warszawskiego (mal. January Suchodolski, 1852)

Ułan nadwornych wojsk koronnych (1775), z albumu grafik Gabriela Raspe

Biwak polskich ułanów pod Wagram (mal. J. Suchodolski, 1859)

Szarża ułanów poznańskich w bitwie pod Rajgrodem (1831)

Ułan – żołnierz jazdy lekkiej uzbrojonej w lance, szable oraz broń palną, charakterystycznej głównie dla kawalerii polskiej.

Pochodzenie nazwy

Nazwa wywodzi się z języka polskich Tatarów osiedlonych w granicach I Rzeczypospolitej. Jazda z tradycjami ułańskimi wywodzi się od Mongołów i Tatarów, u których oghłan (albo ułan) oznaczał młodzieńca, junaka. Według Piotra Borawskiego słowo ułan było też tytułem przysługującym arystokracji (spokrewniona z rodem Czyngis-chana nosiła tytuł sołtan). Od końca XIV wieku przedstawiciele rodów tatarskich osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim, często zachowując ten tytuł. Jedna z gałęzi rodu Assańczukowiczów przekształciła tytuł w nazwisko Ułan^[1]. Pułk Aleksandra Ułana (8 chorągwi) stanął po stronie Augusta II w czasie wojny domowej 1715–1716, a w nagrodę za wierność monarcha w 1717 przeniósł pułk ze służby koronnej na żołd w armii saskiej. Po śmierci Ułana dowódcą pułku został Czymbaj Murza Rudnicki, a później Józef Bielak, lecz nazywano go nadal „wojskiem Ułanowym”. Podczas wojny o austriacką sukcesję (1740–1748) i wojny siedmioletniej (1756–1763) ułanami zaczęto zwać wszystkie pułki tatarskiej jazdy, złożone z tatarskich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego uzbrojonych w lance, szable oraz krótką broń palną. Po rozbiorach Polski nazwa formacji ułańskich, a także nazwy poszczególnych elementów ich uzbrojenia zostały przejęte z języka polskiego i funkcjonowały odtąd w innych językach zachodnioeuropejskich^[2].

Według Piotra Jaźwińskiego nazwa pochodzi od pułkownika Mohammeda Ułana z czasów Stefana Batorego – dowódcy chorągwi lekkiej jazdy Rzeczypospolitej, podobnie jak nazwę lisowczyków stworzono od nazwiska pierwszego dowódcy – Aleksandra Lisowskiego^[3].

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Chociaż neutralna Rzeczpospolita nie uczestniczyła w wojnie siedmioletniej, to dwa pułki ułańskie (jazdy tatarskiej) generała Czymbaja Murzy Rudnickiego oraz pułkownika Samuela Mustafy Koryckiego, brały udział w tej wojnie, tocząc walki na terenach Niemiec i Czech. Tatarzy litewscy nierozłącznie związali się z polską tradycją ułańską, przysparzając ojczyźnie tak znakomitych kawalerzystów, jak Józef Bielak, Aleksander Mustafa Korycki, Samuel Ułan, Joachim Murza Korycki czy Aleksander Jeljaszewicz.

Król Stanisław August Poniatowski utworzył jako część swej gwardii przybocznej pułk ułanów królewskich, umundurowanych w kurtki z wyłogami, spodnie z lampasami i rogatywki, uzbrojonych w lance, pistolety i szable. Te elementy umundurowania i uzbrojenia stały się tradycyjnie charakterystyczne dla formacji.

Okres rozbiorów i zaborów

Więc kto chce rozkoszy użyć, niech w ułany idzie służyć. – Pieśń Szwadronu Wąsowicza^[4][5]

W czasach rozbiorów Polski pułki ułańskie uczestniczyły w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 oraz w insurekcji kościuszkowskiej w 1794, którą rozpoczął marsz I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej brygadiera Antoniego Madalińskiego. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego i zakończeniu kampanii w 1807 większość oficerów oraz żołnierzy pułku Towarzyszy przeszła na służbę polską. W czasie istnienia Księstwa Warszawskiego utworzono w ciągu 5 lat (1807–1812) 10 pułków ułańskich, a po zajęciu Litwy przez Napoleona stworzono kolejne na Litwie, którym nadano numerację według pułków kawalerii Księstwa Warszawskiego. W armii Królestwa Kongresowego powstały również 4 pułki ułańskie wchodzące w skład ułańskiej dywizji kawalerii ze sztabem w Lublinie. W czasie powstania listopadowego i styczniowego formacje ułanów były obecne w armiach oraz oddziałach powstańczych.

I Brygada Legionów Polskich Komendanta Józefa Piłsudskiego jako pierwsza dysponowała formacją ułańską wzorowaną na Ułanach Nadwiślańskich, pod dowództwem Władysława Beliny-Prażmowskiego (tzw. ułani Beliny). Jako pierwszy oddział Legionów Piłsudskiego – Wojska Polskiego wkroczyli oni w 1914 z ziem zaboru austriackiego do okupowanego przez Rosjan Królestwa Polskiego. Ułani Legionów brali udział w walkach I wojny światowej, 15 czerwca 1915 wykonując pod dowództwem rotmistrza Dunina-Wąsowicza szarżę na okopane za drutami kolczastymi pułki rosyjskie pod Rokitną. W polskich formacjach armii rosyjskiej walczył pułk ułanów (znany później jako pierwszy), który pod dowództwem płk. Bolesława Mościckiego wsławił się obroną Stanisławowa przed maruderami rosyjskimi oraz szarżą na bataliony niemieckie oraz austriackie pod Krechowcami 24 lipca 1918. Inny zalążek przyszłego pułku 6 wsławił się szarżą pod Kaniowem na oddziały niemieckie, choć II Korpus Polski generała Hallera bitwę tę przegrał 11 maja 1918.

W II Rzeczypospolitej

Ułani 7 Pułku Lubelskiego w marszu

W 1918 w odrodzonym państwie polskim, w tworzonym właśnie Wojsku Polskim powołano pułki ułańskie, zachowując rogatywkę oraz lance. Podobne jednostki istniały też w armii Hallera oraz armii powstania wielkopolskiego. Oprócz pułków ułańskich wywodzących się z jednostek polskich utworzonych w Rosji, kawalerii wielkopolskiej lub nowo formowanych już w Polsce, sformowano trzy pułki szwoleżerów, wywodzące się z jazdy Legionów Polskich oraz 10 pułków strzelców konnych (nazywanych początkowo też dragonami), utworzonych głównie z jednostek armii polskiej we Francji. Te trzy formacje kawalerii różniły się jedynie tradycjami i elementami umundurowania; najliczniejsze były pułki ułanów, którym to mianem mylnie i w uproszczeniu określa się niekiedy całą polską kawalerię przedwojenną. Wszystkie te formacje kawalerii używały karabinków, szabel i lanc.

Pułki kawalerii polskiej walczyły o odradzające się państwo polskie w latach 1918–1921. Ułani 14 pułku kawalerii rozstrzygnęli trzydniową bitwę z armią ukraińską pod Jazłowcem 13 lipca 1919. Ułani oraz szwoleżerowie drugiej dywizji jazdy płk. Juliusza Rómmla odegrali główną rolę w przebiegu ostatniej wielkiej bitwy kawalerii w historii wojskowości – pod Komarowem, gdzie pokonali dwie dywizje znanej z dzielności i okrucieństwa „Konarmii” (1 Armia Konna) Siemiona Budionnego 31 sierpnia 1920.

Przed II wojną światową w Wojsku Polskim istniało 27 pułków ułanów, 10 pułków strzelców konnych i 3 pułki szwoleżerów. W kampanii wrześniowej, wbrew obiegowym opiniom oddziały te nie szarżowały samobójczo na niemieckie czołgi, lecz stanowiły nader skuteczną siłę, która potrafiła się szybko przemieszczać, oskrzydlać przeciwnika i często lepiej sobie radzić w chaosie walk niż oddziały piesze. Jako podstawowy rodzaj walki regulamin działań kawalerii przewidywał walkę pieszo, podobnie jak piechota z wykorzystaniem karabinków i broni maszynowej, a tylko przemieszczanie się konno, doszło jednak do kilku przypadków szarż konnych na piechotę nieprzyjaciela, na ogół z dobrym rezultatem. We wrześniu 1939 ułani szarżowali pod Krojantami, Kałuszynem, Maliszewem, Wólką Węglową, Krasnobrodem i Lubaczowem.

Okres II wojny światowej

1 Warszawska Brygada Kawalerii (marzec 1945)

Podczas dalszych walk II wojny światowej, w Wojsku Polskim na Zachodzie nadal funkcjonowały oddziały nazywane tradycyjnie ułanami, lecz na ogół będące już oddziałami pancernymi, używającymi czołgów lub samochodów pancernych i jedynie odwołującymi się do tradycji kawaleryjskich. Jedynie Pułk Ułanów Karpackich w początkowym okresie swojego istnienia w latach 1940–1941 używał koni, lecz nie korzystał z nich w walkach. W okupowanym przez Niemcy oraz Sowietów kraju pierwszym oddziałem partyzanckim był oddział mjr. Henryka Dobrzańskiego – Hubala, działający do śmierci dowódcy wiosną 1940. Z oddziałów kawalerii korzystała w niewielkim zakresie jedynie partyzantka podległa głównie Armii Krajowej. Praktyczne znaczenie oddziałów takich stopniowo jednak malało wraz z rozwojem techniki wojskowej. Mimo to, w 1943 w nowo formowanym Ludowym Wojsku Polskim sformowano trzy konne pułki ułanów, które walczyły na terenie Polski i Niemiec w składzie 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii.

Po zakończeniu wojny komunistyczny rząd Bieruta nakazał rozwiązanie wszystkich pułków kawalerii Ludowego Wojska Polskiego w 1949 roku, tym samym przerywając polską tradycję ułańską oraz kawaleryjską.

III Rzeczpospolita

Dopiero po upadku PRL, ze stopniowym odradzaniem się polskich tradycji ułańsko-kawaleryjskich od początku lat 90. różne jednostki Wojska Polskiego – pancerne, zmechanizowane bądź aeromobilne – zaczęły powracać do tradycji nazewniczej pułków ułańskich. Powstałe w 1996 Stowarzyszenie Szwadron Jazdy RP doprowadziło do powołania w roku 2000 Szwadronu Kawalerii Wojska Polskiego, kontynuującego tradycje ułańskie w mundurze oraz uzbrojeniu. Rozwijają się też stowarzyszenia kultywujące tradycję, często z prawem do noszenia barw takich pułków, jak:

Ułan w galopie (scena rekonstrukcyjna z okazji 100. rocznicy bitwy pod Komarowem)

• 1 Pułk Szwoleżerów
• 2 Pułk Szwoleżerów
• 3 Pułk Szwoleżerów (Link)
• 1 Pułk Ułanów
• 2 Pułk Ułanów
• 3 Pułk Ułanów (Link)
• 5 Pułk Ułanów
• 7 Pułk Ułanów
• 8 Pułk Ułanów (Link)
• 10 Pułk Ułanów Litewskich (Link)
• 12 Pułk Ułanów
• 13 Pułk Ułanów
• 14 Pułk Ułanów Jazłowieckich
• 16 Pułk Ułanów Wielkopolskich
• 20 Pułk Ułanów
• 22 Pułk Ułanów Podkarpackich
• 25 Pułk Ułanów Wielkopolskich (Link)
• 26 Pułk Ułanów Wielkopolskich [1]
• 2 Pułk Strzelców Konnych
• 3 Pułk Strzelców Konnych (Link)
• 4 Pułk Strzelców Konnych
• 5 Pułk Strzelców Konnych

W armiach europejskich

Ułan wojsk austriackich z XVIII/XIX wieku

Tę sekcję należy dopracować: wymaga usunięcia zawartych tu błędów merytorycznych oraz istotnego rozwinięcia w oparciu o wiarygodne źródła drukowane. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Pod koniec XVIII wieku w armiach państw zaborczych – Austrii, Prus i Rosji, zaczęto tworzyć pułki ułańskie wzorowane na polskich ułanach. W okresie wojen napoleońskich polscy ułani w służbie francuskiej (ułani Legionów Polskich we Włoszech, a później ułani Legii Nadwiślańskiej) rozpowszechnili mundur ułański w Europie, gdzie powstały formacje tzw. lansjerów, umundurowane i uzbrojone na wzór polski. Do krajów, w których pojawiły się takie kawaleryjskie jednostki, zaliczyć można m.in. Wielką Brytanię, Rzeszę Niemiecką (od 1870 Niemcy) Francję, Hiszpanię, Włochy, także niektóre z państw południowoamerykańskich. Od 1795 Prusy posiadały słynny pułk Towarzyszy, którego zalążkiem był pułk litewskich Tatarów pod dowództwem Janusza Murzy Tuhan-Baranowskiego.

Zobacz też

• Tatarzy w Polsce
• Kawaleria Narodowa
• Bośniacy
• szarże kawalerii polskiej na niemieckie czołgi

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Borawski: Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1986, ISBN 83-205-3747-9.
• Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. T. 2: 1697–1795. Warszawa 1960.
• Bohdan Królikowski: Ułańskie lato. Od Krechowiec do Komarowa. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1999.
• Księga Jazdy Polskiej [reprint wydania z 1938 roku]. Warszawa: Bellona, 1993.
• Janusz Piekałkiewicz: Wojna kawalerii 1939–1945. Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, 2003, ISBN 83-7250-074-6.