Ujazd

Ujazd

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
(c) Piotr1952 / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Herb
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	strzelecki
Gmina	Ujazd
Burmistrz	Hubert Ibrom
Powierzchnia	14,69 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	1775[1] 120,3 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 77
Kod pocztowy	47-143
Tablice rejestracyjne	OST
Położenie na mapie gminy Ujazd Ujazd
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Ujazd
Położenie na mapie województwa opolskiego Ujazd
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego Ujazd
50°23′26″N 18°21′15″E/50,390556 18,354167
TERC (TERYT)	1611064
SIMC	0965967
Urząd miejski ul. Sławięcicka 19 47-143 Ujazd
Strona internetowa

Ujazd jako Vyasd na mapie Wacława Grodzieckiego z 1592 roku.

Nazwa Uiest wśród innych nazw śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie^[2].

(c) I, Pimke, CC-BY-SA-3.0

Barokowy kościół pw. św. Andrzeja Apostoła z 1613 r.

(c) I, Pimke, CC-BY-SA-3.0

Neogotycki kościół pw. Nawiedzenia NMP z 1858 r.

Ujazd (dodatkowa nazwa w j. niem. Ujest) – miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ujazd, na Górnym Śląsku, w powiecie strzeleckim (województwo opolskie), położone nad Kanałem Gliwickim i rzeką Kłodnicą. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. opolskiego.

Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 1638 mieszkańców^[3].

Ośrodek usługowy; drobny przemysł (okucia budowlane, meble, pasze). Przez miasto przebiega droga krajowa nr 40 Głuchołazy – Pyskowice.

Nazwa

W XII wieku wydzielanie majątku czy kompleksu majątków z ogólnej jurysdykcji wymagało nie tylko udzielenia przywilejów (tutaj wystarczało właściwie ogłoszenie na wiecu książęcej decyzji), ale wyraźnego określenia obszaru objętego immunitetem^[4]. Było to tym bardziej konieczne, że wydzielony majątek, a zwłaszcza obszar przeznaczony dopiero do skolonizowania, należało wyodrębnić ze struktury opolnej; z „książęcych” terenów leśnych korzystała bowiem ludność określonych opoli, roszcząc sobie do nich uświęcone dawną tradycją prawa. Na miejsce skomplikowanych powiązań i roszczeń pojawiła się granica linearna, wyodrębniająca objęty immunitetem obszar^[5].

Wytyczenie tej granicy dokonywał książę, często osobiście albo za pośrednictwem wysokich urzędników, obchodząc lub objeżdżając wydzielany teren i wyznaczając granice przez naciosy na drzewach lub wystawianie kamieni granicznych. Taki sposób wytyczania granic, jak również sam ograniczony obszar nazywano ochodzą lub (częściej) ujazdem (łac. circuitio i circumequitatio)^[6].

Zwyczaj wytyczania ujazdów pojawił się w pierwszej połowie XII wieku. Początkowo ujazdy były tak rzadkie, że ograniczony teren przyjmował nazwę Ujazd, która stawała się w ten sposób nazwą miejscową. Najstarsze ujazdy pochodzą w większości ze Śląska. W wykazie dziesięcin, nadanych kanonikom regularnych ze Ślęży (1149), wymieniono miejscowość tak nazwaną^[6].

Ujazdami ograniczano wydzielone majątki książęce – jeden z nich w połowie drogi między Wrocławiem a Legnicą, musiał być jednym z pierwszych, bo nosi nazwę Ujazd (nazwa przetrwała do dziś – Ujazd Górny w okolicach Środy). Inny Ujazd należący do biskupów wrocławskich, leżał nad Kłodnicą w księstwie opolskim^[6].

Około roku 1140 dokonano ujazdu znaczniejszego terytorium – granice włości kanoników regularnych na Ślęży wytyczył w zastępstwie ojca sam Bolesław Wysoki^[6].

Także wydanie przez tego ostatniego przywileju dla Lubiążą poprzedziło wytyczenie ujazdu obejmującego sam Lubiąż z okolicznymi posiadłościami; również granice innych wymienionych w tym przywileju miejscowości zostały ściśle wytyczono, co znalazło wyraz w dodaniu przy nazwie każdej z nich cum circuitione^[7].

Nazwa wywodzi się od polskiej nazwy ujazd będącej jednym z elementów średniowiecznego prawa polskiego iure polonico. Potwierdza to m.in. topograficzny opis Górnego Śląska z 1865, który notuje miejscowość we fragmencie "Der Name der Stadt kommt in alten Urkunden als Ugest geschrieben von polnisch Ujost" czyli "Nazwa miasta pochodzi ze starych dokumentów pisana jako Ugest z polskiego Ujost"^[8].

W 1222 miasto wymienione jest jako Wyasd^[9]. W 1295 w księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis miejscowość wymieniona jest jako Wyasd oraz Wiasd^[10]. Miejscowość zapisano również w formie łacińskiej Vyasd civitas w Registrum Vyasdense. W 1475 w łacińskich statutach Statuta Synodalia Episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Vyasd^[11].

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Vyastum^[12]. W dziele Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 miejscowościami wymieniona jest pod nazwami Oyest oraz Oyziest^[13]. Nazwę Uiest wymienia wśród innych nazw śląskich miejscowości urzędowy pruski dokument Fryderyka Wielkiego z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie^[2]. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie prowincji śląskiej wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miasto występuje pod polską nazwą Ujasd oraz niemiecką nazwą Ujest we fragmencie "Ujasd, polnische Benennung der Stadt Ujest, Kr. Gross-Strelitz"^[14].

Polską nazwę Ujazd w książce "Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej" wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa^[15]. Polską nazwę Ujazd oraz niemiecką Uiest wymienia Słownik geograficzny Królestwa Polskiego^[9]. W okresie rządów nazistów w Niemczech nazwę miasta zmieniono w latach 1936–1945 na Bischofstal. Obecną nazwę miasta zatwierdzono administracyjnie 12 listopada 1946^[16].

Historia

Osada wzmiankowana w 1155, prawa miejskie od 25 maja 1223^[17]. Do 1525 własność biskupów wrocławskich. Ujazd posiadał samorząd i rozwijał się pomyślnie do XVII w. jako lokalny ośrodek rzemieślniczy i ważny, handlowy punkt tranzytowy. Wojny XVII w. spowodowały upadek miasta.

W I poł. XIX w. nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze i szybsze tempo rozwoju miasta za sprawą uruchomienia Kanału Kłodnickiego. Jednak dalsze lata przyniosły stagnację, głównie z powodu ominięcia miasta przez wybudowaną w 1848 linię kolejową z Wrocławia do Mysłowic.

W 1861 tytuł książąt Ujazdu (niem. Herzogen von Ujest) otrzymał Hugo I Fürst zu Hohenlohe ze Sławięcic. Należał do najbogatszych ludzi w ówczesnych Niemczech. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 notuje aktualną liczbę mieszkańców jako 2452 wymieniając również język niemiecki oraz polski jako używane przez mieszkańców "Die Sprache ist deutsch und polnisch"^[18].

Podczas plebiscytu górnośląskiego za Niemcami padły 1384 głosy, a za Polską 161^[19].

W czasie III powstania śląskiego miasto zostało zajęte już w pierwszym dniu powstania przez siły powstańcze Seweryna Jędrysika z podgrupy taktycznej „Harden” przy wsparciu batalionu tarnogórskiego Romana Koźlika. W czasie powstania znajdował się tu punkt sanitarny dla rannych powstańców śląskich z grupy operacyjnej „Wschód”. Pod koniec maja 1921 miasto zajęły wojska francuskie, zastąpione w początku czerwca przez wojska brytyjskie. 21 stycznia 1945 r. Niemcy – członkowie SS i Wehrmachtu zamordowali pod miastem, przy drodze na Jaryszów, ok. 90 mężczyzn więźniów ewakuowanych z KL Auschwitz^[20]. W toku działań wojennych w 1945 r. Ujazd został zniszczony w prawie 70%^[17]

Władze komunalne Ujazdu

od 1223 do 1524 – wolni dziedziczni wójtowie Ujazdu

• Walter z Nysy – od 1223
• Wolf von Kechel – przed i po 1307
• Lipold von Zedlitz – przed 1385
• Johann von Czornberg – po 1385
• Mikołaj Dluhomil z Bierawy – od ok. 1490 do 1524

od 1524 do 1945 – burmistrz Ujazdu

• Jan Spera - 1679
• Valentinus Alexander - 1723

• Adam Nigrin – 1757
• Caspar Maxoy – 1764
• Johann Grzanke – 1766 i 1786, do 1799
• August Chyträus od 1799 do 1805
• August Schwidlinski – od 1805 do 1809
• Gottlieb Wehner – od 1809 do 1815
• August Schwidlinski – od 1815 do 1836
• ? Schwiebe - od 1836 do III 1840
• August Schwidlinski od III 1840 do 1845
• Johann Mandrella – od ok. 1845 do ok. 1849
• Franz Wollny – od ok. 1849 do 1863
• ???? Dalibor - od 1863 do 1872
• Heinrich Tschauder – od 1872 do 1905
• Artur Wieczorek – od 1906 do VII 1928
• Georg Friedrich – od IV 1929 do 1935
• Erich Gluchnik – od 1935 do I 1945

od 1945 do czasów współczesnych

• Piotr Ful od 1945 do 1946 – Burmistrz
• Witold Ogorzały od 1947 do 1948 – Burmistrz
• Jan Rangosz od 1949 do 1950 – Burmistrz
• Juliusz Potęp od 1950 do 1951 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Wincenty John od 1951 do 1956 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Adam Skawiński od 1956 do 1969 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Izabela Bębenek od 1969 do 1971 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Marian Ziębiński od1971 do 1972 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Jan Marek od 1973 do 1975 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Eugeniusz Horoszczak od 1975 do 1983 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Marcin Polaczek od 1983 do 1988 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Zbigniew Pawlak od 1988 do 1990 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Zbigniew Pawlak od 1990 do 1998 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
• Tadeusz Kauch od 1998 do 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
• Hubert Ibrom od XI 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd

Demografia

Statystyki ludności

Miejsca zamieszkane uwzględnione w podanej ogólnej liczbie ludności, w latach:

od 1724 do 1809: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1810 do 1820: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek, Dziekanka (przyłączona w 1810 roku)

od 1810 do 1928: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1928 do 1945: Ujazd (30.09.1928 do Ujazd Miasto włączono Ujazd Zamek i wieś Goj i Lalok)

po 1945:

01.12.1945 przyłączono Stary Ujazd (960 mk) z Ferdynandem i Niezdrowice (950 mk)

04.10.1954 przyłączono Dziedzinkę 38mk

01.01.1969 odłączono Stary Ujazd 944mk. i Ferdynand

01.01.1973 odłączono Niezdrowice – 576 mk.

• Piramida wieku mieszkańców Ujazdu w 2014^[1].

Zabytki

Ruiny zamku biskupiego

Do rejestru zabytków wpisane są następujące obiekty znajdujące się na terenie Ujazdu^[21]:

• kościół par. pw. św. Andrzeja Apostoła, barokowy z 1613 r. – XVII-XVIII w.
• kościół pątniczy pw. Nawiedzenia NMP, neogotycki z 1858 r. – XIX w.
• zamek biskupi w ruinie, renesansowy z 1580 r. – XVI-XVII w. do XIX w.
• dom, ul. 3 Maja 16, z poł. XIX w. – (wyburzony w 2016 r.)
• dom, ul. Powstańców Śląskich 2, z poł. XIX w.
• dom, ul. Sienkiewicza 3, z poł. XIX w.
• dom, ul. Traugutta 34, z poł. XIX w.

inne zabytki:

• kapliczki z XVIII i XIX w.

Transport

Przez Ujazd przebiega droga krajowa:

• 40 Głuchołazy – Prudnik – Kędzierzyn-Koźle – Ujazd – Pyskowice

Przypisy

Bibliografia

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• Kodeks dyplomatyczny Śląska. Zbiór dokumentów i listów dotyczących Śląska. T. 1. Obejmujący lata 971-1204, wyd. Maleczyński K., Wrocław 1956.
• Podwińska Z., Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław 1971.
• Felix Triest: Topographisches handbuch von Oberschlesien. Breslau: Verlag von Wilh. Gottl. Korn, 1865.
• Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997.

Linki zewnętrzne

• Encyklopedické heslo Újezd v Ottově slovníku naučném ve Wikizdrojích, 103) (Czeska encyklopedia powszechna publikowana w latach 1888–1908)
• Urząd Miejski w Ujeździe
• Ujazd (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 764 .