Układ Warszawski

Układ Warszawski
Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej
Logotyp / flaga
Mapa
Mapa Układu Warszawskiego
Język roboczy

język rosyjski

Siedziba

Moskwa
pr. Leningradski 41
(Ленинградский проспект)

Członkowie

Albania[a]
Bułgaria
Czechosłowacja
NRD
Polska
Rumunia
Węgry
ZSRR

Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Iwan Koniew (pierwszy)
Piotr Łuszew (ostatni)

Utworzenie

14 maja 1955 w Warszawie

Rozwiązanie

1 lipca 1991

Dokument Układu Warszawskiego - podpisy sygnatariuszy

Układ Warszawski (oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; ros. Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи, ang. Warsaw Pact) – organizacja polityczno-wojskowa państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRR[1]. Formalnie powstał na podstawie deklaracji bukaresztańskiej, jako reakcja na powstanie NATO i zawarcie układów paryskich w 1954, przewidujących remilitaryzację przyjętej do NATO w 1955 Republiki Federalnej Niemiec[1]. Celem utworzenia Układu Warszawskiego było ujednolicenie polityki zagranicznej i militarnej ZSRR i państw od niego uzależnionych[1]. Sankcjonował istniejące od zakończenia II wojny światowej podporządkowanie ZSRR państw Europy Środkowo-Wschodniej wraz z ich siłami zbrojnymi, stanowił strukturę umożliwiającą ZSRR pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi i polityką obronną państw członkowskich oraz był wykorzystywany w polityce ZSRR w konfrontacyjnych stosunkach z Zachodem[1].

Jego formalne zasady zostały określone w 1955 roku przez I sekretarza KPZR Nikitę Chruszczowa.

Układ podpisano 14 maja 1955 roku w pałacu Rady Ministrów w Warszawie[2], a wszedł w życie z dniem 4 czerwca 1955 roku, gdy dokumenty ratyfikacyjne zostały złożone Rządowi PRL – będącemu zgodnie z art. 10 depozytariuszem – przez ostatnią z układających się stron – Ludową Republikę Albanii. Sejm PRL ratyfikował układ uchwałą z dnia 19 maja 1955 roku[3][4].

Sporządzony w czterech językach autentycznych: polskim, rosyjskim, czeskim i niemieckim. Zarejestrowany przez Sekretariat ONZ 10 października 1955 r.[5]

Art. 7 zabraniał udziału w jakichkolwiek koalicjach lub sojuszach i zawierania porozumień, których cele pozostają w sprzeczności z celami Układu.

Układ był otwarty dla wszystkich miłujących pokój państw, bez względu na ich ustrój (art. 9).

Art. 11 Układu deklarował jego rozwiązanie w przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i zawarcia w tym celu Ogólnoeuropejskiego Układu o bezpieczeństwie zbiorowym, do czego wytrwale dążyć będą Układające się Strony.

Układ miał obowiązywać przez 30 lat (art. 11). 26 kwietnia 1985 roku jego ważność przedłużono o następne 20 lat, z możliwością przedłużenia o dalsze 10 lat w razie niewypowiedzenia[6]. Istniał do 1 lipca 1991 roku.

Ustanowiono wspólne dowództwo Układu w Moskwie. Sztaby armii poszczególnych państw członkowskich podlegały X Zarządowi Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego pełniącego rolę Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Naczelny Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego jednocześnie pełnił funkcję I Zastępcy Ministra Obrony Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Członkowie

Mapa krajów Układu Warszawskiego
Państwa członkowskie NATO i Układu Warszawskiego na przełomie 1989/1990

czyli wszystkie państwa socjalistyczne ówczesnej Europy poza Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii.

Członkowie Układu Warszawskiego mieli bronić się wspólnie w przypadku ataku na którekolwiek z państw-sygnatariuszy.

Art. 4 Układu:

W przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka Państw Stron Układu, dokonanej przez jakiekolwiek państwo lub grupę państw, każde Państwo Strona Układu, realizując prawo do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli państwu lub państwom, na które dokonana została taka napaść, natychmiastowej pomocy, indywidualnie i w porozumieniu z innymi Państwami Stronami Układu, wszelkimi środkami, jakie będzie uważało za niezbędne, włączając zastosowanie siły zbrojnej. Państwa Strony Układu będą niezwłocznie konsultować się w sprawie wspólnych kroków, które należy podjąć w celu przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. O krokach, podjętych na podstawie niniejszego artykułu, zawiadomiona będzie Rada Bezpieczeństwa zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych. Kroki te zostaną wstrzymane, gdy Rada Bezpieczeństwa podejmie środki, niezbędne dla przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Potencjalnym przeciwnikiem było NATO powstałe w 1949 roku. Układ pomijał radzieckie bazy na terytorium jego członków (regulowały to dwustronne umowy ZSRR z danym państwem)[8]. Jego rozwiązanie nie zmieniałoby również podobnie dwustronnych układów o przyjaźni i wzajemnej pomocy[9][10].

Doktryna wojenna

Pałac Rady Ministrów w Warszawie (obecnie Pałac Prezydencki) – miejsce podpisania Paktu w 1955 r.

Doktryna Układu Warszawskiego, zgodnie z przyjętymi ustaleniami, miała oficjalnie charakter obronny. W praktyce traktowano jednak Układ jako przeciwwagę dla „imperialistycznego zagrożenia” ze strony NATO, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych Ameryki.

W latach 1955–1965 doktryna wojenna UW opierała się na radzieckiej strategii prowadzenia działań wojennych w formie zmasowanych uderzeń rakietowo-jądrowych połączonych z błyskawicznym natarciem w skali strategicznej w celu opanowania terytorium przeciwnika i pozbawienia go możliwości kontynuowania wojny. Dopuszczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych w sytuacji stwierdzenia zagrożenia niespodziewanym atakiem. Był to odpowiednik amerykańskiej doktryny „zmasowanego odwetu”. Koalicyjność doktryny przejawiała się w podzieleniu zadań między państwa członkowskie. Siły Zbrojne Związku Radzieckiego miały wykonać uderzenia strategiczne z użyciem broni jądrowej, działania na morzach i oceanach realizować miały połączone floty państw UW, natomiast działania na kontynencie europejskim miały prowadzić siły lądowe i lotnictwo taktyczne wszystkich państw Układu, przy czym na zasadniczych kierunkach strategicznych przewidziane było użycie tylko związków operacyjnych Armii Radzieckiej.

W latach 1966–1980 w założeniach doktryny wojennej Układu przyjmowano możliwość stopniowego rozwoju działań począwszy od wojny z wykorzystaniem środków konwencjonalnych poprzez ograniczone użycie broni jądrowej, a kończąc na użyciu broni masowego rażenia na dużą skalę. Zastosowanie broni jądrowej miało nastąpić dopiero w przypadku jej użycia przez wojska NATO. W dalszym ciągu dużą wagę przywiązywano do wykonania strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika w celu szybkiego rozbicia jego zasadniczych sił oraz opanowania ważnych ośrodków gospodarczych. Koncepcja ta była zbliżona do amerykańskiej doktryny „elastycznego reagowania”.

Medal pamiątkowy poświęcony Układowi Warszawskiemu opatrzony orłem LWP i napisem „Braterstwo broni na straży pokoju i socjalizmu”

Na początku lat 80 XX w. opracowano nową doktrynę opartą na zasadzie utrzymywania gotowości do prowadzenia wszelkich form działań wojennych. Zakładała ona możliwość prowadzenia wojny światowej z wykorzystaniem broni jądrowej lub bez niej oraz prowadzenia kilku wojen lokalnych o charakterze konwencjonalnym. W koncepcji tej wykluczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych. Broń jądrowa miała być użyta tylko w przypadku jej zastosowania przez przeciwnika. Obok strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika dopuszczano możliwość prowadzenia działań obronnych na dużą skalę.

Dokumenty dotyczące udziału Polski w Układzie Warszawskim ujawniane w latach 2005–2006 z inicjatywy Ministra Obrony Narodowej Radosława Sikorskiego potwierdzają, że doktryna wojenna Układu miała potencjalnie charakter ofensywny[11] .

Struktura Układu

W strukturze Układu Warszawskiego znajdowały się organa kierownicze i konsultacyjne jak: Doradczy Komitet Polityczny, Komitet Ministrów Obrony i Komitet Techniczny. Część wojskową stanowiły: Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych ze sztabem oraz wydzielone siły zbrojne poszczególnych państw (kontyngenty) tworzące Zjednoczone Siły Zbrojne UW.

Doradczy Komitet Polityczny

Utworzony na podstawie art. 6 Układu. Był najwyższym organem polityczno-wojskowym. W jego skład wchodzili: premierzy rządów państw członkowskich, ministrowie spraw zagranicznych i ministrowie obrony oraz przywódcy partii komunistycznych. Zadaniem komitetu było wypracowanie jednolitych poglądów w zakresie wspólnej strategii wobec zagrożeń polityczno-militarnych[12].

Komitet Ministrów Obrony

Był najwyższym organem wojskowym Układu. Stanowili go Ministrowie Obrony poszczególnych państw. Jego zadaniem było ustalanie zakresu wspólnych przedsięwzięć wojskowych, a zwłaszcza: zakresu ćwiczeń i manewrów sojuszniczych oraz gier wojennych i ćwiczeń dowódczo-sztabowych, współpracy w zakresie szkolenia sztabów i wojsk, ujednolicenia instrukcji, regulaminów i przepisów wojskowych, wprowadzenia nowych wzorów uzbrojenia, zabezpieczenia logistycznego wojsk układu itp.

Komitet Techniczny

Zajmował się problemami unowocześnienia uzbrojenia i wyposażenia wojsk Układu oraz jego standaryzacji ułatwiającej współdziałanie na polu walki i zabezpieczenie techniczne. Zadaniem komitetu było też ustalanie specjalizacji w produkcji sprzętu wojskowego przez poszczególne państwa Układu Warszawskiego.

Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych

Utworzone na podstawie art. 5 Układu. Stanowiło najwyższy organ dowodzenia Układu. Na jego czele stał Naczelny Dowódca ZSZ oraz zastępcy, którymi początkowo byli ministrowie, a potem wiceministrowie obrony stron układu. Dowództwo nad wydzielonym wojskami każdego z państw sprawowali ministrowie obrony tych państw. Naczelnemu dowódcy ZSZ podlegał Sztab ZSZ, w skład którego wchodzili przedstawiciele sił zbrojnych państw członkowskich Układu. Sztab ZSZ utworzono w 1969, znajdował się w Moskwie przy pr. Leningradskim (Ленинградский проспект) 41, w budynku wybudowanego w 1931 b. dworca lotniczego Centralnego Lotniska im. Frunzego w Chodynce, od lat 40. sztabie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, po rozpadzie Związku Radzieckiego Sztabie Koordynacji Współpracy Wojskowej Państw Członków WNP (Штаб по координации военного сотрудничества государств-членов СНГ), obecnie siedzibie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (Организация Договора о Коллективной Безопасности). Od 1969 przy dowództwie ZSZ funkcjonowała Rada Wojskowa, w skład której wchodzili zastępcy naczelnego dowódcy ZSZ oraz szef sztabu ZSZ.

W 1973 uchwalono Konwencję o zdolności prawnej, przywilejach i immunitetach Sztabu i innych organów dowodzenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego[13].

Zjednoczone Siły Zbrojne

Składały się z kontyngentów wojsk operacyjnych sił zbrojnych poszczególnych państw Układu Warszawskiego. Wielkość kontyngentów uzgadniana była w formie dwustronnych porozumień pomiędzy rządem ZSRR a rządami pozostałych państw członkowskich. Uzgodnienia dokonywane były zwykle raz na pięć lat i wiązały się z przygotowywaniem planów rozwoju sił zbrojnych na kolejne pięciolecie. W okresie pokoju w składzie ZSZ UW znajdowały się tylko wytypowane jednostki posiadające wysoki poziom gotowości bojowej.

Wojska wydzielone do Zjednoczonych Sił Zbrojnych
  • SZ PRL – 1 Armia Ogólnowojskowa i 2 Armia Ogólnowojskowa (po 5 dywizji) (użyta jednorazowo w 1968 w operacji Dunaj jako 2 Armia Wojska Polskiego), 4 Armia Ogólnowojskowa (3 dywizje) i 2 dywizje rezerwowe, 3 Armia Lotnicza – łącznie 15 dywizji wojsk lądowych, w tym 5 pancernych;
  • SZ CSRS – 1. i 4. Armia Ogólnowojskowa (po 4–5 dywizji), 2. Armia Rezerwowa (6 dywizji), 10. Armia Lotnicza – łącznie 15 dywizji wojsk lądowych, w tym 6 pancernych
  • SZ NRD – 3. i 5. Armia Ogólnowojskowa (po 3 dywizje) oraz 5 dywizji rezerwowych – łącznie 11 dywizji wojsk lądowych, w tym 2 pancerne
  • SZ Bułgarii – 1., 2. i 3. Armia Ogólnowojskowa (po 3 dywizje) – łącznie 9 dywizji wojsk lądowych
  • SZ Rumunii – 2. i 3. Armia Ogólnowojskowa (po 4 dywizje) – łącznie 8 dywizji wojsk lądowych, w tym 2 pancerne
  • SZ Węgier – 6 dywizji wojsk lądowych

Ze strony Sił Zbrojnych ZSRR w okresie pokoju wystawiano w skład ZSZ UW cztery grupy wojsk Armii Radzieckiej rozmieszczone na terytorium NRD, Czechosłowacji, Polski i Węgier. W 1990 w ich składzie znajdowały się:

W czasie wojny w skład ZSZ UW wchodziły dodatkowo radzieckie wojska operacyjne z zachodnich okręgów wojskowych Związku Radzieckiego.

Zestawienie Sił Zbrojnych państw sygnatariuszy UW (1990)

Liczebność sił zbrojnych państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego w 1973
PaństwaLiczba żołnierzyCzołgiTransp. opanc.Wyrz. rak. oper i takt.Samoloty bojowe
ZSRR2 458 00041 58045 00011215955
Polska347 0003330485581480
Czechosłowacja CSRS199 7004585490077407
NRD173 1003140590080307
Węgry106 8001435231027113
Bułgaria117 5002200236572234
Rumunia171 0003200500050380
Razem3 573 10059 47070 33015087876

Rola PRL w Układzie o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej

Zgodnie z „Protokołem uzgodnień między Radami Ministrów ZSRR i PRL” podpisanym w Moskwie w dniach 17–19 października 1955 roku Siły Zbrojne PRL, oprócz Wojsk OPK, miały wydzielić ze swojego składu wojska operacyjne zorganizowane w tzw. Front Polski (Nadmorski) złożony z trzech armii ogólnowojskowych i armii lotniczej. Front ten miał działać w II rzucie strategicznym Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego na nadmorskim kierunku operacyjnym (o charakterze pomocniczym) z zadaniem osłony prawego skrzydła głównego zgrupowania uderzeniowego Armii Radzieckiej działającego na kierunku centralnym oraz osłony wybrzeża morskiego przed ewentualnymi desantami sił NATO.

W 1955 roku w skład Frontu Polskiego wchodziły: 1 Armia Ogólnowojskowa wystawiana przez wojska Pomorskiego Okręgu Wojskowego i 2 Armia Ogólnowojskowa wystawiana przez wojska Śląskiego Okręgu Wojskowego stanowiące I rzut operacyjny. Ich zadaniem w początkowym okresie wojny była osłona granicy zachodniej Polski i zabezpieczenie mobilizacji całych sił zbrojnych. W składzie II rzutu operacyjnego przewidywano 4 Armię Ogólnowojskową, wystawianą przez wojska Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Działania Frontu miała wspierać z powietrza 3 Armia Lotnicza. W chwili powstania Układu Warszawskiego armie I rzutu posiadały po trzy korpusy armijne (w każdym po dwie dywizje piechoty i dywizja zmechanizowana), a armia II rzutu miała korpus armijny i trzy dywizje obrony wybrzeża (mobilizowanych w czasie wojny). W dyspozycji dowództwa Frontu znajdowały się dwa korpusy zmechanizowane i trzy dywizje piechoty. Później zrezygnowano ze szczebla korpusu, a poszczególne armie miały w swoim składzie dywizje pancerne i zmechanizowane (1 i 2 Armia Ogólnowojskowa po pięć dywizji i 4 Armia – trzy dywizje). Dowództwu frontu podlegały dwie dywizje desantowe (w czasie wojny brygady) oraz zorganizowane w latach 70 i 80 XX w. trzy rezerwowe dywizje zmechanizowane.

Od połowy lat 80 XX w. SZ PRL wydzielały na wypadek wojny w skład Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego kontyngent wojskowy złożony z: pięciu dywizji pancernych, jedenastu dywizji zmechanizowanych (w tym trzy rezerwowe) i dwóch brygad desantowych oraz trzech dywizji lotniczych (polskie dywizje, pomimo struktury wzorowanej na dywizjach radzieckich, były znacznie słabsze – miały o 30% niższe stany żołnierzy i sprzętu bojowego (sił i środków)).

W ramach realizowanych zadań, określonych po raz pierwszy w „Planie operacji zaczepnej z 1965 r.”, polskie wojska operacyjne miały prowadzić działania zaczepne na nadmorskim kierunku operacyjnym w II rzucie strategicznym wojsk UW i zająć terytorium północnych Niemiec, Danii i Holandii. Jednostki wojsk desantowych (7.DD) i powietrznodesantowych (6.DPD) oraz jedna dywizja zmechanizowana (15.DZ) miały zająć wyspy Zelandia i Fionia przy wsparciu sił polskiej Marynarki Wojennej i radzieckiej Floty Bałtyckiej. Celem tej operacji było zamknięcie cieśnin duńskich i niedopuszczenie sił morskich NATO na Morze Bałtyckie (zabezpieczenie wybrzeża Polski, NRD i ZSRR przed desantami morskimi). Od połowy lat 80 XX w. przewidywano alternatywnie w planie możliwość prowadzenia działań obronnych w II rzucie strategicznym UW na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej. Ćwiczenia związane z obroną zachodniej granicy Polski prowadzone były systematycznie od 1946 roku.

Wspólny system obrony powietrznej terytorium państw UW

W oparciu o systemy radiolokacyjne, rakietowe i dowodzenia produkcji radzieckiej w latach 60. XX w. stworzony został jednolity system obrony powietrznej łączący narodowe systemy poszczególnych państw-członków UW. Był on powieleniem modelu radzieckiego obrony strefowo-obiektowej. Zakładał wymianę informacji między dowództwami OPK i współdziałanie w zwalczaniu naruszycieli wspólnej przestrzeni powietrznej. Dotyczyło to przede wszystkim państw i rejonów graniczących z państwami NATO i wybrzeży morskich. Od zachodnich granic NRD aż po Zatokę Fińską były rozmieszczone jednostki rakietowe, a na ich zapleczu lotniska ze stale dyżurującymi samolotami przechwytującymi. Był rozwijany i modernizowany do końca istnienia UW. Na dużą skalę zastosowano systemy rakietowe: S-75 „Dźwina”, S-75M „Wołchow”, S-125 „Newa”, S-200 „Wega” i ich mutacje. W Polsce było kilkadziesiąt takich dywizjonów. Planowano wprowadzanie nowych (np. S-300). Podstawą było wczesne wykrycie, zidentyfikowane i namierzenie przeciwnika oraz szybki obieg informacji o nim. Układ Warszawski posiadał rozbudowaną sieć posterunków radiolokacyjnych i łączności, w większości produkcji radzieckiej.

Właśnie system OPK (i siły morskie) był punktem styku przeciwstawnych sił „zimnej wojny”, a mógł być niemal w każdej chwili początkiem rzeczywistego starcia. Obie strony wzajemnie usiłowały śledzić i kontrolować przeciwnika, nierzadko posuwając się do prowokacji. Stale nad Morzem Bałtyckim, w pobliżu granic państw UW patrolowały przestrzeń samoloty NATO, zwiadowcze i bojowe. Radzieckie samoloty pojawiały się u wybrzeży państw zachodnich. W przypadku pojawienia się przeciwnika był ogłaszany w tych jednostkach alarm bojowy, przygotowywano rakiety do startu, włączane były stacje naprowadzania rakiet, częstokroć podrywano w powietrze tzw. parę dyżurną (przechwytujących samolotów myśliwskich). Prowadzona była ożywiona łączność. Takie przypadki były na porządku dziennym. Paradoksalnie, te działania prowadzone regularnie i rutynowo pomagały utrzymać pewną równowagę, służyły bowiem kontroli sił i środków przeciwnika: czy zmieniła się ilość, dyslokacja dywizjonów rakietowych, lotnisk, czynnych stacji radarowych, ośrodków łączności, ich częstotliwości, mocy, sposobów pracy itp. Nad Bałtykiem przez wiele lat pojawiały się natowskie „Oriony”, „Nimrody”, a nawet samoloty „Blackbird”.

System służył również do wykrywania i powstrzymywania uciekinierów z własnego terytorium. W szczególności wiele takich przypadków miało miejsce w latach osiemdziesiątych XX w.

Broń jądrowa w UW

W okresie istnienia Układu Warszawskiego broń jądrową posiadała tylko Armia Radziecka. W chwili powstania Układu dysponowała ona 200 bombami jądrowymi (w tym czasie NATO miało 3067 ładunków jądrowych). Pozostałe kraje członkowskie dysponowały od początku lat 60. XX w. środkami przenoszenia broni jądrowej w postaci wyrzutni rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz samolotów nosicieli broni jądrowej. Arsenał jądrowy Układu Warszawskiego był systematycznie rozbudowywany, jednak zrównanie potencjałów UW i NATO nastąpiło dopiero w połowie lat 70. XX w. Państwa członkowskie UW wprowadzały na uzbrojenie nowe typy wyrzutni rakiet o większym zasięgu oraz nowocześniejsze typy samolotów. W 1986 roku liczba ładunków jądrowych będących w dyspozycji UW osiągnęła największy poziom – 40 723 ładunki. W następnych latach zaczęto ich redukcję. W chwili rozwiązania Układu w 1991 roku Związek Radziecki posiadał 28 595 ładunków jądrowych.

Broń jądrowa na terytorium Polski

Radziecka broń jądrowa znajdowała się na terytorium kilku państw Układu Warszawskiego. Według raportu CIA z 1979 roku ujawnionego w 1996 roku, 23 magazyny znajdowały się na terytorium: Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polski, Czechosłowacji, Węgier i Rumunii. 11 spośród nich umiejscowionych było na terenie radzieckich lotnisk wojskowych, pozostałych 12 to integralne, pilnie strzeżone składy głowic dla rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz jądrowych bomb lotniczych.

Na terenie Polski broń jądrowa znajdowała się w kilku miejscach. W trzech radzieckich jednostkach wojskowych: w Templewie koło Trzemeszna Lubuskiego, w Brzeźnicy (koło Bornego Sulinowa) i w Podborsku koło Białogardu. Z nich, w wypadku wojny, miała być wydana polskim jednostkom rakietowym (cztery brygady rakiet operacyjno-taktycznych, czternaście dywizjonów rakiet taktycznych) i lotniczym. Było to łącznie 178 ładunków w formie głowic do rakiet i bomb lotniczych (w tym czasie Amerykanie na terenie Republiki Federalnej Niemiec posiadali ok. 10 tys. ładunków jądrowych, w tym 2500 do dyspozycji Bundeswehry). Jednostki wojsk rakietowych SZ PRL posiadały na uzbrojeniu wyrzutnie rakiet operacyjno-taktycznych (systemu R-300 „Elbrus” – według NATO: SCUD B) i wyrzutnie rakiet taktycznych (typu R-70 „Łuna M”). Wojska lotnicze miały na uzbrojeniu samoloty Su-7, a potem Su-22 przystosowane do przenoszenia bomb jądrowych. Broń jądrowa miała być użyta przez wojska Frontu Polskiego głównie do niszczenia dużych zgrupowań wojsk przeciwnika oraz jego środków przenoszenia broni masowego rażenia.

Jednostki Północnej Grupy Wojsk AR w Polsce posiadały amunicję jądrową na własny użytek: w składach lotniska w Szprotawie, prawdopodobnie w Bagiczu koło Kołobrzegu (składy lotniskowe) i innych. Ich liczba, rodzaj i moc nie zostały dotąd ujawnione. Składy mieściły się w rejonach dużej koncentracji wojsk radzieckich i były osłaniane przez jednostki „Specnazu”.

Decyzję o wydaniu ze składów i użyciu broni jądrowej mogło wydać tylko Dowództwo Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego, co miało zapobiec jej przypadkowemu wykorzystaniu przez dowódców niższych szczebli.

Operacje wojskowe UW

Układ Warszawski prowadził w ciągu swego istnienia tylko jedną operację wojskowąoperację „Dunaj”. 21 sierpnia 1968 roku przeprowadził interwencję podczas Praskiej Wiosny w Czechosłowacji (nie była to interwencja wszystkich państw Układu, lecz jedynie jego 5 członków, Rumunia odmówiła – Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Bułgarii, Węgier, Polski i ZSRR); w ten sposób została wypełniona tzw. doktryna Breżniewa[b]. W interwencji wzięło udział 750 000 żołnierzy, 6300 czołgów i 800 samolotów. Szacuje się, że zginęło około 200 osób.

Po inwazji wojsk Układu na Czechosłowację dowódca 7 Armii Polowej Stanów Zjednoczonych gen. James Hilliard Polk uznał, że: „była to operacja wojskowa najwyższej klasy, dobrze zorganizowana i skoordynowana, właściwie zamaskowana i szybka”. Ocenił, że był to zmasowany pokaz potęgi militarnej ZSRR.

Na szczycie w Bukareszcie w 1989 roku zdecydowano o odejściu od doktryny Breżniewa. Po przemianach politycznych w latach 1989–1990 państwa członkowskie postanowiły, że stacjonujące w krajach Układu wojska radzieckie powinny opuścić terytorium tych państw. 25 lutego 1991 roku w Budapeszcie podpisano umowę o zaprzestaniu współpracy wojskowej w ramach Układu, 1 lipca 1991 roku w Pradze rozwiązano struktury polityczne. Oznaczało to ostateczną likwidację Układu Warszawskiego[14].

Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Marszałek Związku Radzieckiego Iwan Koniew14 maja 195523 lipca 1960
2Marszałek Związku Radzieckiego Andriej Greczko24 lipca 19606 lipca 1967
3Marszałek Związku Radzieckiego Iwan Jakubowski7 lipca 196730 listopada 1976
4Marszałek Związku Radzieckiego Wiktor Kulikow1 grudnia 197614 lutego 1989
5Generał armii Piotr Łuszew15 lutego 198931 marca 1991

Zastępcy naczelnego dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Do 1969 zastępcami naczelnego dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych byli ministrowie obrony państw-stron Układu Warszawskiego.

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Marszałek Polski i Związku Radzieckiego Konstanty Rokossowski19551956
2Marszałek Polski Marian Spychalski19561968
3Gen. broni Wojciech Jaruzelski19681969
4Gen. dyw. Tadeusz Tuczapski19691972
5Gen. broni Eugeniusz Molczyk19721986
6Gen. broni Antoni Jasiński19861991

Szefowie Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Generał armii Aleksiej Antonow14 maja 195516 czerwca 1962
2Generał armii Paweł Batow17 czerwca 19621965
3Generał armii Michaił Kazakow19651968
4Generał armii Siergiej Sztiemienko19681976
5Generał armii Anatolij Gribkow19761989
6Generał armii Władimir Łobow19891991

Zastępcy szefa Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Wadm. Zdzisław Studziński19691975
2Gen. dyw. Józef Kamiński19751978
3Gen. dyw. Stanisław Antos19781986
4Gen. dyw. Wacław Szklarski19861989
5Gen. dyw. Zbigniew Blechman19891991

Przedstawiciele Polski w Sztabie Zjednoczonych Sił Zbrojnych

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Gen. bryg. Tadeusz Pióro19551958
2Płk dypl. Tadeusz Hupałowski19581961
3Płk dypl. Leon Szyszko19611965
4Gen. dyw. Jan Śliwiński19651969

Przedstawiciele Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych w Wojsku Polskim

Lp.Stopień, imię, nazwiskoObjęcie funkcjiZakończenie pełnienia funkcji
1Gen. por. G. Czernyszew19571962
2Gen. płk Dmitrij Żerebin19621968
3Gen. płk Aleksandr Koźmin19681974
4Gen. armii Afanasij Szczegłow19741984
5Gen. płk Władimir Siwienok19841991

Insygnia

Uwagi

  1. Oficjalnie wystąpiła z układu w 1968 roku
  2. Interwencja naruszała art. 1 Układu nakazujący Stronom powstrzymywać się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia i art. 8 zobowiązujący Strony do wzajemnego poszanowania ich niezawisłości i suwerenności oraz nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Była też sprzeczna z oficjalnie proklamowanym celem Układu – udzielaniem pomocy państwu napadniętemu, jedynymi obcymi wojskami na terenie Czechosłowacji były wojska Układu.

Przypisy

  1. a b c d Układ Warszawski, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-08-09].
  2. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 605. ISBN 83-01-08836-2.
  3. Dz.U. z 1955 r. nr 30, poz. 182.
  4. Dz.U. z 1955 r. nr 30, poz. 183
    Zważywszy, iż Konstytucja PRL nie przewidywała ratyfikacji przez Sejm (art. 25.1.7 Rada Państwa [...] ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232) kwestia obowiązywania Układu wobec PRL może budzić wątpliwości.
  5. United Nations Treaty Series No. 2962.
  6. Protokół o przedłużeniu okresu obowiązywania Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, podpisanego w Warszawie dnia 14 maja 1955 r., sporządzony w Warszawie dnia 26 kwietnia 1985 r. (Dz.U. 1985 nr 34, poz. 152); Oświadczenie Rządowe z dnia 7 czerwca 1985 r. w sprawie wejścia w życie Protokołu o przedłużeniu okresu obowiązywania Układu o przyjaźni (Dz.U. 1985 nr 34, poz. 153); Kronika RP.
  7. M. Pietlewannyj: Korabli stran Warszawskogo dogowora. Galeja Print: Sankt Petersburg, 2009, ISBN 978-5-8172-0127-7 (ros.), s. 3.
  8. Na przykład Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonowanych w Polsce, podpisana w Warszawie dnia 17 grudnia 1956 roku (Dz.U. z 1957 nr 29, poz. 127).
  9. Na przykład Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i Rzecząpospolitą Polską z 21 kwietnia 1945 (Dz.U. 1945 nr 47, poz. 268) zastąpiony przez Układ między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy podpisany w Warszawie dnia 8 kwietnia 1965 r. (Dz.U. 1965 nr 20, poz. 130).
  10. Układ ZSRR i Czechoslowacji o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej 12 grudnia 1943 r., tam też podobne układy ZSRR z innymi państwami.
  11. „PRL miała broń atomową”. Interia.pl, 12 kwietnia 2006. (Uwaga: tytuł artykułu wprowadza w błąd – PRL nie miała broni atomowej, broń taka jedynie znajdowała się na terytorium PRL).
  12. Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 18 grudnia 1976 r. w sprawie przebiegu i wyników wizyty delegacji partyjno-państwowej w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz rezultatów bukareszteńskiej narady Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego. (M.P. 1976 nr 43, poz. 208).
  13. Konwencja o zdolności prawnej, przywilejach i immunitetach Sztabu i innych organów dowodzenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego, sporządzona w Moskwie dnia 24 kwietnia 1973 r. (Dz.U. 1974 nr 10, poz. 59).
  14. Protokół sporządzony w Pradze dnia 1 lipca 1991 r. o utracie mocy Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej (Dz.U. 1993 nr 61, poz. 289); Oświadczenie Rządowe z dnia 25 maja 1993 r. w sprawie wejścia w życie Protokołu sporządzonego w Pradze dnia 1 lipca 1991 r. (Dz.U. 1993 nr 61, poz. 290).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Flag of Bulgaria (1971–1990).svg
Autor: Scroch, Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag of Bulgaria (1971-1990). Flag of Bulgaria with Bulgarian coat from 1971.
Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Romania (1952–1965).svg

Flag of Romania (24 September 1952 - 21 August 1965)

Flag of Romania (1965-1989) (construction).png

Construction sheet of the Flag of Romania as depicted in Decree nr. 972 from 5 November 1968.

  • l = 2/3 × L
  • C = 1/3 × L
  • S = 2/5 × l
Flag of Hungary (1949-1956).svg
Flag of Hungary from 20 August 1949 to 12 November 1956.
Flag of Romania (1952-1965).svg

Flag of Romania (24 September 1952 - 21 August 1965)

Flag of Romania (1965-1989) (construction).png

Construction sheet of the Flag of Romania as depicted in Decree nr. 972 from 5 November 1968.

  • l = 2/3 × L
  • C = 1/3 × L
  • S = 2/5 × l
NATO Układ Warszawski.svg
Liczebność sił zbrojnych państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego w 1973
Warsaw08186x.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to DocentX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Warsaw in Poland
Location Warsaw Pakt.svg
Autor: , Licencja: CC BY 3.0
Member countries of Warsaw Pact
 
Permanent members states until dissolution
 
States which left the Pact before dissolution (GDR, Albania)
Знак Варшавского договора 1972.JPG
Badge A participant in joint exercises of Warsaw Pact "Shield-72" in Czechoslovakia (1972)
NATO vs. Warsaw (1949-1990).svg
Autor: Julian Oster, Licencja: CC BY-SA 3.0
Border of NATO and Warsaw Pact in contrast to each other from 1949 (formation of NATO) to 1990 (withdrawal of East Germany)
Значок Варшавского договора ЩИТ-82.JPG
Badge Warsaw Pact. The participants of the joint exercises in Bulgaria
Warsaw Pact in 1990 (orthographic projection).svg
Autor: Rob984, Licencja: CC BY-SA 4.0
Warsaw Pact in 1990. Member states (dark green) and former member states (light green).
Układ Warszawski medal PRL.JPG
Autor: Pesell, Licencja: CC BY-SA 4.0
Układ Warszawski medal
Знак Варшавского договра ЮГ.JPG
Odznaka pamiątkowa z ćwiczeń wojsk Układu Warszawskiego p.k. "Braterstwo Broni" realizowanych na terenie NRD w 1970 roku.
Знак Варшавского договора.JPG
Badge Warsaw Pact. The Union for peace and socialism