Układ w Kępnie

Głaz w Parku 700-lecia w Kępnie upamiętniający przekazanie przez Mściwója II Pomorza Wschodniego Przemysłowi II
Pomnik Mściwója II w Parku Oliwskim
Przemysł II według Jana Matejki

Układ w Kępnie – układ o przeżycie[1] zawarty 15 lutego 1282 w Kępnie między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył.

Tło polityczne

Władca pomorski Mściwój II około 1273 roku zjednoczył księstwo gdańsko-sławieńskie. Tymczasem zasadność praw Mściwoja do Pomorza z tytułu zapisów Racibora i Sambora II starał się podważyć zakon krzyżacki. Sprawa stała się przedmiotem sporu i oddano ją do osądzenia papieżowi Marcinowi IV, który zlecił przeprowadzenie śledztwa swojemu legatowi Filipowi z Fermo. Mściwój II chcąc uniknąć wyroku zaocznego, który mógłby być bardziej surowy udał się z początkiem stycznia do Wielkopolski, chcąc z bliska obserwować rozwój procesu, który miał się odbyć w należącym do diecezji wrocławskiej Miliczu. Najpóźniej 7 lutego 1282 r. książę pomorski przybył do nadgranicznego Kępna[2], gdzie zapewne odbyły się polityczne rozmowy między Mściwojem i możnymi pomorskimi z jednej strony a Przemysłem II i możnymi wielkopolskimi z drugiej[3]. Ich rezultatem był dokument wydany w Kępnie w dniu 15 lutego 1282 r., który miał w niedalekiej przyszłości doprowadzić do zjednoczenia Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską[4].

Zawarcie układu

W obliczu zagrożenia ekspansją krzyżacką i brandenburską oraz wobec braku męskich potomków, Mściwoj zdecydował się na współpracę z władcą Wielkopolski Przemysłem II. W drodze na rozmowy z delegacją krzyżacką i legatem papieskim książę zatrzymał się w Kępnie, gdzie 12 lutego 1282 roku dokonał darowizny swego księstwa na rzecz księcia wielkopolskiego Przemysła II. Było to nadanie Pomorza Gdańskiego za życia (łac. donatio inter vivos), z zastrzeżeniem, że darczyńca miał zarządzać swoim terytorium aż do śmierci (Mściwoj II zmarł w 1294 r.), dopiero później przechodziło ono we władanie jego sojusznika Przemysła II. W Kępnie na Mściwoja oczekiwał prawdopodobnie książę wielkopolski[5]. Tutaj 15 lutego 1282 doszło do zawarcia układu politycznego, który miał w niedalekiej przyszłości doprowadzić do zjednoczenia Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską[6]. Pod sporządzonym tutaj dokumentem podpisali się: wojewoda pomorski Waysil, wojewoda poznański Beniamin, wojewoda gnieźnieński Arkembold, sędzia poznański Mikołaj, sędzia kaliski Andrzej oraz dominikanin Piotr będący zapewne osobą, która redagowała tekst pisma. W Kępnie byli także z pewnością inni ważniejsi urzędnicy obu dzielnic (mało prawdopodobne, aby Mściwojowi towarzyszył tylko wojewoda).

Jak każdy akt prawny umowa kępińska wymagała akceptacji społeczeństwa (w praktyce możnowładztwa i rycerstwa) obu dzielnic. Do spotkania elit wielkopolsko-pomorskich doszło 13 września, lub 15 września 1284 r. w Nakle, gdzie potwierdzono w pełni prawa Przemysła względem Pomorza Gdańskiego[7]. Integracja Pomorza z Wielkopolską nie była wyłącznie decyzją Przemysła i Mściwoja. Nominacje na urzędy pomorskie dla możnych wielkopolskich świadczą, że także oni byli żywotnie zainteresowani ścisłą integracją obu dzielnic[8].

Wyrok w sprawie sporu z Krzyżakami zapadł wkrótce po układzie w Kępnie 18 maja 1282 r. w położonym w księstwie wrocławskim Miliczu. Był on kompromisowy – Mściwój został zmuszony do oddania Krzyżakom tylko ziemi gniewskiej i kilku wsi na Żuławach. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę fakt, że Krzyżacy uzyskali te nabytki w drodze pokojowej, bez zaangażowania militarnego, to ugodę milicką należy uznać za sukces Krzyżaków[9].

Skutki zawarcia układu

Po zawarciu układu kępińskiego stosunki pomorsko-wielkopolskie uległy dalszemu zacieśnieniu. Oba księstwa nie tylko prowadziły wspólną politykę zagraniczną, ale także ważniejsze sprawy wewnętrzne odbywały się za obopólną zgodą możnych z obu dzielnic. Przy czym od początku daje się zauważyć znaczna przewaga Wielkopolski[10]. Do ważniejszych zjazdów wielkopolsko-pomorskich doszło w Nakle w 1284 r.[11], w Słupsku w 1287 r., w Rzepce 14 maja 1288r[12], czy w ponownie w Nakle w 1291 r. Szczególnie ważny dla dalszych losów Pomorza był zjazd w Słupsku 23 listopada 1287 r., gdzie oprócz Przemysła i Mściwoja zjawił się książę szczeciński Bogusław IV.

Książęta zawarli wówczas przymierze skierowane przeciwko każdemu przeciwnikowi, a zwłaszcza przeciwko agresywnej polityce Brandenburgii i władcy rugijskiego Wisława II. Porozumienie gwarantowało Bogusławowi IV i dynastii Gryfitów objęcie Pomorza Gdańskiego w przypadku bezpotomnych zgonów Mściwoja Pomorskiego i Przemysła Wielkopolskiego[13]. Ponadto w znaczący sposób przyczyniło się do pogorszenia na jakiś czas stosunków z rządzącą w Brandenburgii dynastią askańską[14]. Przymierze to zostało następnie potwierdzone na spotkaniu w Nakle w sierpniu 1291 roku[15].

Do pierwszych rozmów Mściwoja II z Przemysłem II na temat sukcesji doszło zapewne jeszcze w 1281, prawdopodobnie przy okazji przyjazdu księcia pomorskiego do wielkopolskiego opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu[16]. Wprawdzie nie ma bezpośrednich dowodów, że w opactwie benedyktynów był w tym samym czasie Przemysł II, lecz obecność w tym miejscu biskupa poznańskiego Jana i innych dostojników wielkopolskich sugeruje takie rozwiązanie. Na początku następnego roku Mściwój II ponownie udał się do południowej Wielkopolski, w celu rozmowy z legatem papieskim Filipem z Fermo, mającym rozstrzygnąć spór Pomorza z zakonem krzyżackim o Gniew i Białogard. Legat przebywał wówczas na dworze biskupów wrocławskich w należącym do księstwa wrocławskiego Miliczu. Z uwagi na niezbyt przyjazne stosunki łączące Przemysła II (a więc i jego sojusznika Mściwoja) z Henrykiem IV książę pomorski zdecydował się zatrzymać w nadgranicznym (przynależnym do diecezji wrocławskiej) Kępnie, gdzie miał oczekiwać na wyrok legata[a].

Kontrowersje

Wśród historyków trwają spory na temat charakteru umowy kępińskiej. Według jednych (Balzer, Wojciechowski[17]) był to klasyczny układ o przeżycie, w którym ten kto przeżyje partnera umowy dziedziczy jego terytoria[18]. Według innych (Kętrzyński, Baszkiewicz, Zielińska, Nowacki, Swieżawski) miał to być układ jednostronny – darowizna za życia Mściwoja II względem Przemysła II (tzw. donatio inter vivos)[19]. Według tej drugiej wersji zostałby więc Przemysł II już w roku 1282 formalnie księciem pomorskim, jednak na czas życia swego darczyńcy ustąpił mu swoje prawa.

Upamiętnienie

  • Pomnik upamiętniający Układ w Kępnie znajduje się w Parku 700-lecia w Kępnie.

Uwagi

  1. ↑ Sprawa skończyła się niepomyślnie dla Mściwoja, który wyrokiem legata papieża Marcina IV wydanym 18 maja w Miliczu został zmuszony do przekazania Krzyżakom ziemi gniewskiej. Ziemia białogardzka pozostała przy Pomorzu, lecz w zamian książę musiał oddać kilka wsi na Żuławach. K. Zielinska, Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolska pod koniec XIII w. Umowa kępińska 1282 r. Toruń 1968, s. 82–88.

Przypisy

  1. ↑ Istnieją kontrowersje na temat charakteru umowy kępińskiej. Część historyków uważa że układ był układem o przeżycie, druga grupa uważa go za Hołd lenny.
  2. ↑ Potwierdza to dokument wydany w Kępnie 7 lutego 1282 r., w którym Przemysł II potwierdził Batkowo i Pakośćna rzecz wojewody świeckiego Przybysława i jego brata kasztelana świeckiego Pawła, zob. KDW, t. I, nr 503.
  3. ↑ Do pierwszych rozmów mogło dojść już w 1281 r. w opactwie benedyktyńskim w Lubiniu, gdzie przebywał Mściwój i dostojnicy wielkopolscy. Wprawdzie nie ma dowodu, że w tym czasie przebywał tam również Przemysł II, ale jest to bardzo prawdopodobne, zob. KDW, t. I, nr 501.
  4. ↑ KDW, t. I, nr 503.
  5. ↑ Wybór Kępna – nadgranicznej miejscowości, jako miejsca spotkania mogło mieć dwojakie znaczenie: po pierwsze mogło chodzić o ułatwienie kontaktu z przebywającym w Miliczu legatem papieskim Filipem z Fermo (K. Zielińska: Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską pod koniec XIII wieku. Umowa kępińska 1282 r. Toruń 1968, s. 51), po drugie mogła to być demonstracja polityczna Przemysła II skierowana przeciwko Henrykowi IV (B. Nowacki: Przemysł II, książę wielkopolski, król Polski 1257–1295. Poznań 1995, s. 88)
  6. ↑ KDW, t. I, nr 503
  7. ↑ Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Olivensi, w: MPH, t. VI, s. 315, oraz KDW, t. I, nr 544, Istnieją także inne próby datowania tego wydarzenia – na lata 1288–1291 zjazd datuje Janusz Bieniak, Postanowienia ..., s. 228, zaś na rok 1287 Błażej Śliwiński, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gdańsk 1987, s. 187-191.
  8. ↑ Np. Mikołaj Zaremba otrzymał w 1283 r. od Mściwoja, wieś Krępiechowice w podzięce za wierną służbę. Cztery lata później był on już wojewodą tczewskim.
  9. ↑ Krystyna Zielińska, Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską pod koniec XIII w. Umowa kępińska 1282 r., Toruń 1968, s. 68–69. Być może na kompromisowe zakończenie sprawy sporu z Krzyżakami nalegał Przemysł II, który chciał po śmierci Mściwoja bez problemu przejąć władzę na Pomorzu, por. Kazimierz Jasiński, Gdańsk w dobie... , s. 303.
  10. ↑ Kazimierz Jasiński, Gdańsk w dobie... , s. 305.
  11. ↑ Gdzie możni pomorscy uznali Przemysła II następcą Mściwoja, zob. wcześniej
  12. ↑ Zapadła tam decyzja o rozwodzie Mściwoja z Eufrozyną opolską, por. KDW, t. II, nr 620. Decyzja stała się przyczyną spisku niektórych możnych pomorskich, chcących po śmierci Mściwoja osadzić na księstwie syna Eufrozyny z pierwszego małżeństwa – Władysława Łokietka. Spisek został na szczęście dla Mściwoja w porę odkryty i zneutralizowany por. Krystyna Zielińska, Zjednoczenie Pomorza ... , s. 93.
  13. ↑ Barbara Popielas-Szultka, Przemysł II a Pomorze Zachodnie (stosunki polityczne) w: Przemysł II. Odnowienie królestwa polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej,Poznań 1997, s. 149.
  14. ↑ Edward Rymar, Studia i Materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa. Szkice historyczne, Gorzów Wlkp. 1999, s. 30–31
  15. ↑ Barbara Popielas-Szultka, Przemysł II a Pomorze Zachodnie ... , s. 150.
  16. ↑ KDW, t. I, nr 501
  17. ↑ Oswald Balzer, Królestwo Polskie, t. II, Lwów 1919, s. 266–267, Zygmunt Wojciechowski, Hołd Pruski i inne studia historyczne, Poznań 1946, s. 98.
  18. ↑ Przeczyły by temu późniejsze układy o dziedziczeniu Przemysła z Henrykiem III Głogowskim i Władysławem Łokietkiem.
  19. ↑ Por. Aleksander Swieżawski, Przemysł ... s. 107–108, oraz Bronisław Nowacki, Przemysł ..., s. 88–90. Z jeszcze innych pomysłem wychodzi Janusz Bieniak w: Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), Przegląd Historyczny, t. LXXXII, 1991, s. 219–233. Uważa on mianowicie, że Mściwój II po prostu złożył Przemysłowi hołd lenny. Obecnie dominujące jest raczej drugie stanowisko.

Bibliografia

  • 700 lat układu kępińskiego. Materiały na sesję naukową, Gdańsk 1982
  • Zielińska K., Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską pod koniec XIII wieku, Toruń 1968

Media użyte na tej stronie

Monument of Msciwój II at Adam Mickiewicz Park in Oliwa.jpg
Autor: Starscream, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pomnik Msciwója II w Parku Oliwskim im. Adama Mickiewicza. Autor Alfons Łosowski.
Kępno - pamiatkowy glaz.JPG
Autor: Qblik, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pamiątkowy głaz w Kępnie upamiętniający przekazanie przez Mściwoja Pomorza Wschodniego Przemysłowi II jakie miało miejsce 15 lutego 1282 roku.