Ulica Żelazna w Warszawie

Ulica Żelazna w Warszawie

Filtry, Mirów, Nowolipki
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Długość	1850 m
Przebieg
0 km Al. Jerozolimskie 180 m ul. Chmielna 310 m ul. Złota, ul. Twarda 450 m ul. Sienna 590 m ul. Pańska 640 m ul. Prosta 780 m ul. Łucka 810 m ul. Pereca 970 m ul. Grzybowska 1150 m ul. Krochmalna 1270 m ul. Chłodna 1440 m ul. Ogrodowa 1590 m al. „Solidarności” 1750 m ul. Nowolipie, ul. Żytnia, ul. Wolność 1850 m ul. Nowolipki
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Ulica Żelazna w Warszawie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Ulica Żelazna w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Żelazna w Warszawie
52°14′04,8″N 20°59′26,9″E/52,234667 20,990806

(c) Bundesarchiv, Bild 101I-270-0298-10 / Amthor / CC-BY-SA 3.0

Skrzyżowanie ulic Żelaznej i Chłodnej – widoczna drewniana kładka łącząca małe i duże getto (1942)

Ulica Żelazna przy skrzyżowaniu z al. gen. K. Świerczewskiego (obecnie al. „Solidarności”), ok. 1971

Ulica Żelazna przy ul. Krochmalnej

Ulica przy ul. Chmielnej z narożnym fragmentem starej zabudowy

Ulica przy Pańskiej – po lewej biurowiec Feniks wzniesiony w miejscu Spółdzielczego Domu Handlowego „Feniks”

Ulica Żelazna – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Historia

W połowie XVII wieku północna część ulicy była drogą łączącą jurydykę Leszno z Nowolipiem. W 1725 wytyczono odcinek pomiędzy ulicą Chłodną a Lesznem, który pierwotnie biegł wśród pól, a w II poł. XVIII wieku wśród ogrodów. W tym okresie ulica została uregulowana według planów geometry Deutscha.

W 1770 ulica została przedłużona na południe do zbiegu ulic Twardej i Złotej i otrzymała urzędowo nazwę Żelazna. W 1784 przy ulicy stał pałacyk, 2 kamienice, 6 domów murowanych, 4 dworki, 2 młyny i karczma „Żelazna” (od której pochodzi nazwa ulicy)^[1], a poza linią zabudowy ciągnęły się ogrody. W 1805 przy Ceglanej powstały Ogrody Ulrychów, przeniesione później na Górce. W 1810 u zbiegu ulic Żelaznej i Żytniej (aktualnie Żelazna 97) powstał pałacyk Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX wieku działało tu już 5 browarów.

W 1836 ulica Żelazna została przedłużona do Nowej Drogi Jerozolimskiej czyli Alej Jerozolimskich i w 1845 przecięły ją tory kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Przed 1842 rokiem po raz kolejny przedłużono ją na południe, początkowo do ul. Nowogrodzkiej^[2]. W latach 1852−1856 przeprowadzono drogę gruntową do ul. Nowowiejskiej, którą przed 1875 rokiem, po zasypaniu istniejących tam glinianek, przekształcono w uregulowaną ulicę^[2]. Po wybudowaniu Zespołu Stacji Filtrów ulicę Żelazną skrócono, likwidując odcinek między ulicami Nowowiejską i Koszykową^[2].

W połowie XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu – powstały tu zakłady przemysłowe, garbarnie, wytwórnie cerat, fabryki metalowe. Z biegiem czasu przybywało kamienic i zabudowa ulicy stawała się coraz bardziej zwarta.

W 1902 na rogu Żelaznej i Alej Jerozolimskich wybudowano Dworzec Kaliski zaprojektowany przez Józefa Hussa^[3]. W 1908 ulicą poprowadzono linię tramwaju elektrycznego.

W okresie międzywojennym przy ulicy powstały nowoczesne domy mieszkalne. W latach 1918-1927 w mieszkaniu nr 63 w nieistniejącej kamienicy przy ul. Żelaznej 89 mieścił się konspiracyjny lokal Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski. Tam redagowali partyjne dokumenty i spotykali się na naradach m.in. Adolf Warski, Maria Koszutska, Julian Leszczyński i Małgorzata Fornalska^[4]. O tych wydarzeniach przypomina tablica z brązu umieszczona w 1978 na frontowej ścianie obecnie istniejącego w tym miejscu budynku wzniesionego w latach 1937–1939.

W latach 1926–1928 zbudowano wiadukt nad wykopem linii średnicowej^[5].

W 1931 pod nr 24 wzniesiono obsługującą centralną część miasta podstację elektryczną, jeden z sześciu tego rodzaju obiektów w przedwojennej Warszawie^[6]. W 1933 odcinek ulicy położony na południe od Alej Jerozolimskich przemianowano na ul. Lindleya, zachowując początkową numerację ulicy Żelaznej^[7].

Zabudowa ulicy ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[8].

W listopadzie 1940 odcinek pomiędzy Grzybowską i Leszno (obecnie al. „Solidarności”), parzysta (wschodnia) strona między Lesznem i Nowolipiem oraz krótki odcinek Żelaznej na północ od Nowolipia, znalazły się w granicach warszawskiego getta^[9]. Do sierpnia 1942 stanowiła jedyne drogowe połączenie pomiędzy południową i północną częścią dzielnicy zamkniętej. Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 nieparzystej części ulicy i podzieleniu dzielnicy zamkniętej na tzw. małe i duże getto, na środku jezdni wzniesiono mur. W styczniu 1942 nad wyłączoną z getta ulicą Chłodną, na wysokości kamienic Chłodna 23 i 26, zbudowano drewniany most zaprojektowany przez niemiecką firmę Schmied i Muentzermann^[10]. Przejął on większą część ruchu pieszego z bardzo ruchliwego skrzyżowania Chłodna – Żelazna.

W zachowanym budynku przy Żelaznej 103 w latach 1942–1943 mieściło się SD-Befehlstelle, jednostka niemiecka kierująca wielką akcją deportacyjną do obozu zagłady w Treblince latem 1942. W sierpniu 1942, po likwidacji tzw. małego getta, ulicę do Leszna włączono do aryjskiej części miasta^[11].

W okresie II wojny światowej zabudowa ulicy znacznie ucierpiała, szczególnie w okresie powstania warszawskiego. Po wojnie wiele z budynków zostało rozebranych, a teren przez jaki przebiegała, znany był jako tzw. Dziki Zachód, słynący z ostańców przedwojennej zabudowy, ciemnych podwórek i niezabudowanych placów po rozebranych budynkach. W latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną zbudowano osiedle mieszkaniowe Mirów zaprojektowane przez Tadeusza Kossaka^[12]. Przy ulicy wzniesiono także bloki mieszkalne zbudowanego w latach 1965–1972 osiedla Za Żelazną Bramą^[13]. Od lat 90. zaczęło się stopniowe wyburzanie kolejnych domów, a tylko nieliczne po wojnie zostały wyremontowane. W miejsce starych budynków powstają nowe – pojedyncze „plomby”, ale i całe pierzeje, jak pomiędzy Łucką a Grzybowską.

Nazwa

Nazwa ulicy pochodzi od karczmy Żelaznej, znajdującej się w XVIII wieku na rogu ulic Siennej i Twardej^[14]. Karczma istniała nadal w latach 30. XIX wieku, toczyły się w jej rejonie ciężkie walki z wojskami rosyjskimi, a w dniu 6 września 1831 prowadzono przy niej rozmowy kapitulacyjne. Jej kształt architektoniczny jest widoczny na obrazie olejnym z 1831 roku, namalowanym przez Aleksandra Kotzebue pt. Rozmowy kapitulacyjne przed karczmą Żelazną na Woli, 1831 (w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie).

Ważniejsze obiekty

• Kamienica pracowników PKP, tzw. dom Kolejowy (ul. Chmielna 73b)
• Pomnik Zgrupowania „Chrobry II” (przed budynkiem nr 18)
• Kamienica Wolfa Krongolda (nr 24a róg Złotej 83)
• Osiedle Miedziana
• Biurowiec Sienna Center, nr 28/30 (Sienna 73/75)
• Osiedle Pańska
• Kompleks biurowy Mennica Legacy Tower
• Dawna fabryka Norblin, Bracia Buch i T. Werner (nr 49/53)
• Żydowski Dom Studiów Religijnych i Modlitwy (nr 57, w podwórzu)
• JM Tower (Grzybowska 45)
• Dawna Fabryka Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce" (nr 63 róg Grzybowskiej)
• Osiedle Za Żelazną Bramą
• Relikty zabudowy Browaru Haberbuscha (ul. Krochmalna 59)
• Kamienica Anny Koźmińskiej (nr 64, róg ul. Krochmalnej)
• Dom Kereta (nr 74, róg Chłodnej)
• Kładka Pamięci (róg Chłodnej)
• Kamienica Ignacego Partowicza (nr 75a)
• Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna (nr 79)
• Kamienica przy al. „Solidarności” 149 (róg Żelaznej)
• Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, dawna siedziba Publicznych Szkół Powszechnych nr 10, 17, 56 i 119, (al. Solidarności 90, dawniej nr 88 róg Leszno 80/82)
• Szpital Specjalistyczny św. Zofii (nr 90)
• Kamienica Władysława Jabłońskiego – w istniejącym na jej miejscu budynku w 1857 zmarł kompozytor i pedagog Karol Kurpiński, co upamiętnia tablica z piaskowca wmurowana w 1957^[15] (nr 91)
• Pałacyk Bogusławskiego – Dom generalny Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi (nr 97 róg Żytniej)
• Dawna siedziba SD-Befehlstelle, specjalnej jednostki SS kierującej wielką akcją deportacyjną w getcie warszawskim latem 1942 roku, na budynku tablica pamiątkowa Tchorka (nr 103)
• Trzy upamiętnienia granic getta (przy ul. Grzybowskiej, ul Chłodnej oraz al. „Solidarności")

Obiekty nieistniejące

• Centralny Dworzec Pocztowy
• Dworzec Kaliski
• Mennica Polska S.A. (ul. Waliców 11 róg Żelaznej)
• Mennica Polska S.A. (nr 56)
• Stołeczne Zakłady Winiarsko-Spożywcze „Warsowin” (nr 59)
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” (nr 32)
• Kamienica przy ul. Żelaznej 65

W kulturze masowej

Przedwojenna ulica wspomniana została w wierszu zamieszkałego czasowo na Woli Władysława Broniewskiego, zatytułowanym Kalambury (z tomu Troska i pieśń, 1932)^[16].

Powojenna Żelazna została epizodycznie utrwalona w powieści Leopolda Tyrmanda Zły wraz z popularnym, barwnie opisanym barem Warszawskich Zakładów Gastronomicznych „Słodycz”, mieszczącym się w narożnej kamienicy pod numerem 64^[17].

Ulica z jej starą zabudową pojawia się także w epizodach kryminalnej powieści Tomasza Konatkowskiego Pięć czaszek, w wątku dotyczącym nielegalnej reprywatyzacji starych kamienic^[18].

Zobacz też

• Napad na filię Kredyt Banku przy ul. Żelaznej w Warszawie

Przypisy

Bibliografia

• Michał Gawałkiewicz: Dwustuletnia Żelazna, "Stolica", Nr 37 (1603), Warszawa, 10 września 1978