Ulica Aleksandrowska w Łodzi

ulica Aleksandrowska
Teofilów Przemysłowy, Teofilów, Kochanówka, Romanów
Ilustracja
Ulica Aleksandrowska widziana od strony ul. Bolesława Limanowskiego (kwiecień 2018)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Łódź

Długość

~5,2 km

Przebieg
Ikona wiad nad torami.svg0 m↑ul. Bolesława Limanowskiego
wiadukt nad linią kolejową nr 15 i ul. Helską
Ikona ulica skrzyżowanie.svgświatła268 m←ul. Warecka, ul. Bielicowa→
Ikona ulica skrzyżowanie.svgświatła867 mul. Traktorowa
Ikona ulica skrzyżowanie.svgświatła1405 mul. Kaczeńcowa
Ikona ulica z lewej.svg1564 mul. Wici (bez możliwości wjazdu)
Ikona ulica skrzyżowanie.svgświatła2174 m←ul. Szparagowa, ul. Rydzowa→
Ikona ulica skrzyżowanie.svgświatła2787 mul. Szczecińska
Ikona ulica z lewej.svg3138 mul. nienazwana
(dojazd do ul. Plonowej)
Ikona ulica z prawej.svg3222 mul. Lechicka
Ikona ulica z prawej.svg3298 mul. Rodła
Ikona ulica z prawej.svg3392 mul. Hektarowa
Ikona ulica z prawej.svg3473 mul. Uprawna
Ikona ulica z prawej.svgświatła3565 mul. Chochoła
Ikona ulica z lewej.svg3730 mul. Tatarczana
Ikona ulica z lewej.svg3931 mul. Klinowa
Ikona ulica z prawej.svg4384 mul. Spadkowa
Ikona ulica z lewej.svg4400 mul. prof. Stefanii Skwarczyńskiej
Ikona ulica z lewej.svg4652 mul. Bylinowa
Ikona ulica z prawej.svg4728 mul. Zimna Woda
Ikona ulica z lewej.svg4953 mul. Romanowska
Ikona ulica.svg5158 mgranica administracyjna miasta,
↓ul. Wojska Polskiego w Aleksandrowie Łódzkim
Położenie na mapie Łodzi
Mapa konturowa Łodzi, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „ulica Aleksandrowska”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „ulica Aleksandrowska”
Ziemia51°47′42,7″N 19°24′22,7″E/51,795200 19,406292
Pawilon neurologiczny szpitala im. J. Babińskiego (luty 2007)
Jan Mazurkiewicz – pierwszy dyrektor szpitala im. J. Babińskiego

Ulica Aleksandrowska – ulica w południowo-zachodniej części Bałut w Łodzi, o długości około 5,2 km. Rozpoczyna się na wiadukcie nad linią kolejową nr 15 (Bednary – Łódź Kaliska) – jako przedłużenie ulicy Bolesława Limanowskiego – i biegnąc prawie równoleżnikowo z odchyleniem ku północy, kończy się na granicy miasta, przechodząc w ulicę Wojska Polskiego w Aleksandrowie Łódzkim. Do 1946 roku biegła w całości poza granicami administracyjnymi Łodzi.

Wzdłuż niej przebiega granica między obszarami SIM: Teofilowem Przemysłowym a Teofilowem oraz Kochanówką a Romanowem[1].

Jest częścią drogi krajowej nr 72[2], stanowi trasę wylotową na Konin. Na całej jej długości obowiązuje ruch dwukierunkowy. Na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do posesji pod numerem 127 za skrzyżowaniem z ul. Szczecińską jest dwujezdniowa, do ul. Chochoła biegnie wzdłuż niej po stronie południowej torowisko tramwajowe i tam kończy się pętlą.

Część ul. Aleksandrowskiej położona najbliżej centrum miasta (posesje pod numerami 10–30) leży na terenie działalności duszpasterskiej rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny i św. Antoniego Marii Klareta[3], dalsza część (posesje pod numerami 50–130) – rzymskokatolickiej parafii Miłosierdzia Bożego, zaś część najdalsza ulicy (posesje pod numerami 117–203 i 162–246) – rzymskokatolickiej parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy[4].

Historia

Historia

Do roku 1918

Mierząca około 5,2 km długości[5] ulica Aleksandrowska była pierwotnie częścią nowego traktu, który został wytyczony w latach 1858–60 w celu połączenia nowo powstałego miasta Aleksandrowa z osadą Bałuty Nowe na przedmieściach Łodzi i z samą Łodzią. Trakt ten nazwano Szosą do Aleksandrowa lub Szosą (Szossą) Aleksandrowską[a] – brał on początek w Aleksandrowie, a kończył się przy założonym w tych samych latach Bałuckim Rynku[6][7][8], a więc obejmował także dzisiejsze ulice Wojska Polskiego w Aleksandrowie Łódzkim i Bolesława Limanowskiego w Łodzi, lecz w całości znajdował się poza granicami administracyjnymi Łodzi. Przez ponad ćwierć wieku był drogą gruntową, którą w lecie trudno przejechać z powodu piasków, a wiosną i na jesieni z powodu błota. Dopiero w latach 1886–87 przeprowadzono prace nad jego utwardzeniem[9].

17 września 1902 roku przy Szosie Aleksandrowskiej otwarto z dala od miasta, na zalesionym terenie, Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych „Kochanówka” (ob. Specjalistyczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Łodzi – Szpital im. Józefa Babińskiego). Właściciel posiadłości, na której terenie powstał szpital, nosił nazwisko Kochański – od niego wzięły swą nazwę i posiadłość, i lecznica. Placówka zawdzięcza swe powstanie inicjatywie Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności i łódzkiego lekarza – dr. med. Karola Jonschera, a po otwarciu stała się w tamtym czasie jednym z najważniejszych ośrodków psychiatrycznych w Królestwie Polskim. Budowę szpitala sfinansowano głównie ze składek społecznych, zaś magistrat przeznaczył na ten cel 5000 rubli[10][11]. W czasie rewolucji lat 1905–07 szpital – dzięki postawie jego dyrektora, dr. Jana Mazurkiewicza – stał się dla wielu rewolucjonistów (m.in. Tytusa Filipowicza) schronieniem przed aresztowaniem przez Ochranę[12].

W latach 1900–02 została wybudowana szerokotorowa (1524 mm) linia Kolei Warszawsko-Kaliskiej. Przecięła ona Szosę Aleksandrowską, na której powstał przejazd kolejowo-drogowy. Linia na tym odcinku była wtedy jednotorowa, a otwarto ją 15 listopada 1902 roku. 18 października 1906 roku do Łodzi została przyłączona m.in. kolonia Żubardź[13], dzięki czemu krótki, liczący 440 m długości odcinek Szosy Aleksandrowskiej – od skrzyżowania z ul. Graniczną (ob. ul. Sprawiedliwa) do okolic skrzyżowania z nazwaną później ul. Mokrą – znalazł się w ówczesnych granicach miasta (obecnie odcinek ten to część ul. Bolesława Limanowskiego)[14][15].

9 lutego 1910 roku Towarzystwo Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych oddało do użytku mierzącą 11,13 km długości trasę podmiejskiego tramwaju elektrycznego, prowadzącą z Żabieńca od linii Kolei Warszawsko-Kaliskiej do Rynku (ob. pl. Tadeusza Kościuszki) w Aleksandrowie, będącym wówczas – po utracie praw miejskich w 1869 roku – osadą w gminie Brużyca Wielka. Od 25 lutego tego samego roku tramwaje wyruszały z mijanki na ul. Zgierskiej między pl. Kościelnym a Bałuckim Rynkiem, a do Aleksandrowa prowadził jeden tor (z mijankami), krzyżujący się z linią Kolei Warszawsko-Kaliskiej. Zamiast numeru linii tramwaje miały tablicę kierunkową[16][17][18][19]. Trasa była podzielona na trzy strefy taryfowe: I – do linii Kolei Warszawsko-Kaliskiej, II – do Kochanówki i III – do Aleksandrowa[20]. Podczas budowy linii wzniesiono w 1898 roku przy Szosie Aleksandrowskiej, w rejonie dzisiejszego skrzyżowania z ul. Bielicową, dwa budynki podstacji trakcyjnej. Były one położone przy torze, w miejscu odległym o ok. 20 m od północnych szczytów obecnie stojących bloków przy ul. Aleksandrowskiej 14 (bl. 9) i 16 (bl. 8) i zostały wyburzone podczas przygotowań do budowy osiedla mieszkaniowego Teofilów na początku lat 60. Uruchomienie linii aleksandrowskiej przyczyniło się do ożywienia budownictwa, zwłaszcza w okolicach Kochanówki, co odnotowano już wiosną 1911 roku. Niedostatek cegieł przesądził jednak o wznoszeniu głównie domów drewnianych[21].

Na początku drugiej dekady XX w. Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” zakupiło plac we wsi Kały przy Szosie Aleksandrowskiej z przeznaczeniem pod budowę ochronki. Prace rozpoczęto wczesną wiosną 1913 roku, a ukończono w 1914, niedługo przed wybuchem I wojny światowej. Wskutek działań wojennych już w listopadzie budynek został spalony[22].

Podczas I wojny światowej, w grudniu 1914 roku, linia Kolei Warszawsko-Kaliskiej została przekuta na normalnotorową (1435 mm). Niemieckie władze okupacyjne, rozporządzeniem Cesarsko-Niemieckiego Prezydenta Policji Mateusza von Oppena z 18 sierpnia 1915 roku, przyłączyły do Łodzi m.in. Bałuty i Żabieniec – północno-zachodnią granicę miasta poprowadzono wtedy wzdłuż linii Kolei Warszawsko-Kaliskiej[23][24][25]. Niemcy wprowadzili też niemieckojęzyczne nazewnictwo ulic – od 1915 roku części Szosy Aleksandrowskiej, która znalazła się w granicach Łodzi, nadali nazwę Alexandrower Straße (ob. ul. Bolesława Limanowskiego), a części poza miastem, za przejazdem kolejowo-drogowym – Alexandrower Land Straße[8]. W latach wojny mieszkańcom Łodzi doskwierał m.in. brak opału. Z tego powodu w 1915 roku zostały całkowicie rozebrane na opał opuszczone przez właścicieli drewniane wille letniskowe we wsi Kały, przez którą przebiegała Alexandrower Land Straße[26].

Lata 1918–1945

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono w 1918 roku drodze do Aleksandrowa nazwę Szosy Aleksandrowskiej (a odcinkowi w granicach miasta – ulicy Aleksandrowskiej, ob. ul. Bolesława Limanowskiego)[8].

W 1924 roku rozpoczęto zbiórkę funduszy na odbudowę spalonego podczas wojny budynku ochronki we wsi Kały. Trzy lata później placówka została oddana do użytku, a w 1933 roku doprowadzono do niej energię elektryczną[22].

15 września 1928 roku Szosą Aleksandrowską i ulicą Aleksandrowską (ob. ul. Bolesława Limanowskiego) do ul. Piwnej prowadziła trasa 211-kilometrowego VII etapu 1. Biegu Kolarskiego dookoła Polski „Przeglądu Sportowego” i W. T. C. z Poznania do Łodzi[27]. W roku 1928 oddano do użytku drugi tor tramwajowy prowadzący ul. Aleksandrowską (ob. ul. Bolesława Limanowskiego) od ul. Zachodniej do linii Kolei Warszawsko-Kaliskiej i dalej Szosą Aleksandrowską do Kochanówki[b] [29]. 14 grudnia 1928 roku zapadła decyzja o przemianowaniu ulicy Aleksandrowskiej (od Bałuckiego Rynku do granicy miasta na linii Kolei Warszawsko-Kaliskiej) na ulicę Bolesława Limanowskiego, co wprowadzono w życie prawdopodobnie na początku roku 1929[8]. W 1929 roku Towarzystwo ŁEWKD podjęło decyzję o likwidacji podstacji trakcyjnej przy Szosie Aleksandrowskiej i doprowadzeniu napowietrznej linii zasilającej trakcję tramwajową na linii aleksandrowskiej z Helenówka, co spotkało się ze sprzeciwem łódzkiego magistratu. Sprawę badała na miejscu komisja z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Komunikacji[30].

Prawdopodobnie w roku 1934 odcinkowi Szosy Aleksandrowskiej od skrzyżowania z linią kolejową w kierunku zachodnim (nadal poza granicami administracyjnymi Łodzi) nadano nazwę ulicy Bronisława Pierackiego[c] – legionisty, posła na Sejm II i III kadencji w II RP z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, ministra spraw wewnętrznych, zmarłego 15 czerwca 1934 roku w wyniku ran odniesionych w zamachu[8].

Podczas II wojny światowej, w latach 1940–45, niemieccy okupanci wprowadzili niemieckojęzyczną nazwę Alexanderhofstraße, która obejmowała cały trakt do Aleksandrowa, począwszy od Bałuckiego Rynku, czyli dawne ulice Bolesława Limanowskiego (w granicach administracyjnych Łodzi) i Bronisława Pierackiego oraz Szosę Aleksandrowską (poza granicami Łodzi)[8][32]. W 1941 roku Niemcy zlikwidowali ochronkę we wsi Kały, a w jej budynku urządzili koszary dla członków Hitlerjugend, które istniały do końca wojny[22].

Lata 1945–1989

Po zakończeniu niemieckiej okupacji Łodzi nowe władze miasta przywróciły na krótko przedwojenną nazwę ulicy Bronisława Pierackiego na odcinku od skrzyżowania z linią kolejową w kierunku zachodnim (leżącym wciąż poza granicami Łodzi). Od 17 października 1945 roku – dnia faktycznego przyłączenia miasta Rudy Pabianickiej do Łodzi[33] – w granicach tej ostatniej pojawiła się inna ulica o nazwie Aleksandrowska: widoczna na niemieckojęzycznym Verkehrsplan Łódź z 1939 roku jako krótka uliczka łącząca równie krótkie ulice Olszową i Wodną[31]. Z dniem 14 listopada 1946 roku została ona przemianowana na ulicę Kwietniową (uchwałą nr 190 Miejskiej Rady Narodowej w Łodzi z dnia 27 maja 1946)[34]. 13 lutego 1946 roku weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z 20 grudnia 1945 roku o zmianie granic miasta Łodzi – po przyłączeniu terenów podmiejskich ul. Bronisława Pierackiego znalazła się w całości w granicach miasta i 14 listopada 1946 roku otrzymała tą samą uchwałą MRN w Łodzi obecną nazwę – ulicy Aleksandrowskiej[35]. Początek ulicy wyznaczał przejazd kolejowo-drogowy, zaś jej koniec – zachodnia granica Łodzi, przecinająca wtedy ulicę w rejonie skrzyżowania z nieistniejącą jeszcze ul. Zimna Woda[8][24][25][36].

Budynek przedwojennej ochronki Towarzystwa Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” przejął w 1945 roku Wydział Opieki Społecznej, który powierzył prowadzenie placówki – Państwowego Domu Dziecka „Gniazdo” – siostrom zakonnym. Po przyłączeniu w 1946 roku terenów wsi Kały do Łodzi dom otrzymał adres ul. Aleksandrowskiej 123. W maju 1951 roku Skarb Państwa przejął majątek Towarzystwa, a 5 stycznia 1952 roku, a placówka stała się Państwowym Domem Dziecka im. Janka Krasickiego[22].

W 1954 roku rozpoczęto układanie drugiego toru na linii kolejowej nr 15 przy dworcu Łódź Żabieniec, co spowodowało cofnięcie zezwolenia na przejazd tramwajów do Aleksandrowa Łódzkiego przez kolizyjne skrzyżowanie linii tramwajowej z kolejową. Przy dworcu wybudowano więc dwie pętle tramwajowe (zachodnią, od strony Aleksandrowa – przy ul. Aleksandrowskiej i wschodnią, od strony Łodzi – przy ul. Bolesława Limanowskiego) i 1 czerwca linię podzielono na dwa odcinki: łódzki – z pętli tramwajów podmiejskich przy ul. Północnej do pętli wschodniej – i aleksandrowski – z pętli zachodniej do Aleksandrowa. Między obiema pętlami pasażerowie przechodzili przez przejazd kolejowo-drogowy[18][37].

18 marca 1958 roku minister przemysłu ciężkiego Kiejstut Żemaitis wydał zarządzenie w sprawie utworzenia Zakładów Aparatury Trakcyjnej i Dźwigowej, w budowie (pod koniec roku nazwę zakładów zmieniono na Fabrykę Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej, w budowie). Na lokalizację fabryki został wyznaczony teren przy ul. Aleksandrowskiej 67/93. 7 kwietnia 1959 roku położono kamień węgielny pod budynkiem produkcji aparatury trakcyjnej. Budowę obiektu ukończono w 1960 roku. W lipcu 1962 roku oddano do użytku pierwszą halę montażową, rok później – kolejne hale, a w lipcu 1964 roku – stację prób z maszynownią i budynek spawalni. Zarządzeniem ministra przemysłu ciężkiego Franciszka Waniołki z 2 lipca 1962 roku nowe zakłady otrzymały nazwę Fabryki Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej im. Bojowników PPR „Elta”. W tym samym roku otwarto przyfabryczną zasadniczą szkołę zawodową, później – także technikum dla pracujących. Na przełomie lat 60. i 70. „Elta” należała do największych tego typu zakładów w Polsce[38]. Do fabryki doprowadzono od pobliskiej linii kolejowej nr 15 bocznicę kolejową, która biegła wzdłuż ul. Ludowej i przecinała ulice Traktorową, Kaczeńcową i Wersalską[39].

W roku 1963 przystąpiono do budowy wiaduktu drogowego w ciągu ulic Bolesława Limanowskiego i Aleksandrowskiej nad linią kolejową nr 15. Wymusiło to likwidację z dniem 28 października zachodniej pętli przy dworcu Łódź Żabieniec i urządzenie tymczasowej mijanki na ul. Aleksandrowskiej w rejonie ul. Kwiatowej (ob. ul. Bielicowa). Z ruchu wyłączono także pętlę wschodnią i urządzono pętlę tymczasową u zbiegu ulic Bolesława Limanowskiego i Narodowej. Budowę wiaduktu ukończono w roku 1965, a do użytku został oddany 20 lipca w godzinach popołudniowych. Przejechał wtedy po nim pierwszy miejski tramwaj – linii „25” z pętli u zbiegu ulic Marcelego Nowotki (ob. ul. Pomorska) i Przemyskiej do nowej pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej i Szczecińskiej[18][37][40].

W 1964 roku rozpoczęła się wieloetapowa budowa osiedla mieszkaniowego Teofilów na terenie o powierzchni 115 ha po południowej stronie ul. Aleksandrowskiej, między linią kolejową nr 15 a ul. Szczecińską. Do roku 1977 powstały łącznie 203 budynki mieszkalne wykonane w technologii wielkiej płyty (5- i 11-kondygnacyjne), 38 pawilonów handlowo-usługowych i 37 zespołów garaży. Od 1978 roku osiedlem zarządza Spółdzielnia Mieszkaniowa „Teofilów” (powstała w wyniku wyodrębnienia części zasobów mieszkaniowych z najstarszej w Łodzi Robotniczej Spółdzielni Mieszkaniowej „Lokator”) – w 2012 roku największa w Łodzi pod względem powierzchni zasobów mieszkaniowych i liczby mieszkańców[41]. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. przy ul. Aleksandrowskiej 38 wzniesiono 4-kondygnacyjny Dom Handlowy MHD „Teofil”[42]. Otwarto go 3 marca 1971 roku[43].

13 maja 1974 roku otwarto dla ruchu drugą jezdnię ulicy na odcinku od skrzyżowania z ul. Kwiatową (ob. skrzyżowanie z ulicami Bielicową i Warecką) do posesji nr 127 za skrzyżowaniem z ul. Szczecińską[44].

21 maja 1975 roku ulicą Aleksandrowską (na odcinku od granicy miasta do ul. Traktorowej) prowadziła trasa 112-kilometrowego XII etapu (z Konina do Łodzi) kolarskiego XXVIII Wyścigu Pokoju z Berlina przez Pragę do Warszawy[45].

1 stycznia 1988 roku, w związku z przyłączeniem do Łodzi kolejnych terenów podmiejskich (m.in. wsi Romanów, Sokołów, Zimna Woda i części wsi Szatonia) oraz przesunięciem jej granic w oparciu o uchwałę Rady Narodowej miasta Łodzi z 29 czerwca 1987 roku w sprawie zmiany granic miasta Łodzi, długość ul. Aleksandrowskiej wzrosła o ponad 400 m – z dotychczasowych około 4,7 km do blisko 5,2 km[46].

Od roku 1989

Centrum Handlowe „Teofil” przy ul. Aleksandrowskiej 38 (kwiecień 2018)

Z dniem 1 kwietnia 1991 roku zawieszono kursowanie tramwaju podmiejskiej linii „44” do Aleksandrowa Łódzkiego, skracając ją do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej z Chochoła. Z dniem 1 stycznia 1992 roku linię tę ostatecznie zlikwidowano, a w lipcu 1995 roku przystąpiono do rozbiórki torowiska i towarzyszącej infrastruktury wzdłuż ul. Aleksandrowskiej za skrzyżowaniem z ul. Chochoła[47][48][49].

W 2003 roku przeprowadzony został remont dawnego Domu Handlowego MHD „Teofil” wraz z jego modernizacją – obiekt przekształcono w Centrum Handlowe „Teofil”[50].

W latach 2003–05 wybudowano nową, trzypasmową nitkę wiaduktu drogowego nad linią kolejową nr 15 oraz przeprowadzono gruntowny remont starej nitki południowej, wytyczając także trzy pasy ruchu. Inwestycja była współfinansowana ze środków Unii Europejskiej. Od około 2009 roku planowana była przebudowa końcowego, jednojezdniowego odcinka ulicy od posesji pod numerem 127 do granicy miasta, aby stał się on dwujezdniowy, jak pozostała część ulicy. W 2014 roku podjęto decyzję o przebudowie, ale z pozostawieniem jednej jezdni. Termin przeprowadzenia prac nie został określony[51].

W zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego w latach 2011–13 ulica znalazła się na 13. miejscu wśród 362 łódzkich ulic, na których doszło do wypadków (hierarchia malejąca – od ulic z największą liczbą zdarzeń). W tym okresie wydarzyło się na niej aż 89 wypadków, w których łącznie zginęła 1 osoba, a 110 osób zostało rannych, w tym 32 ciężko. Do najbardziej niebezpiecznych należały skrzyżowania z ulicami: Bielicową i Warecką, Szparagową, Traktorową oraz Kaczeńcową – odpowiednio: 13, 9, 7 oraz 6 wypadków[52].

W 2013 roku Jakub Matusiak przedstawił władzom Łodzi i Aleksandrowa Łódzkiego własną koncepcję odbudowy podmiejskiej linii tramwajowej łączącej oba miasta, która prowadziłaby z pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej z Chochoła[49]. Do roku 2017 nie znalazła się ona jednak w planach inwestycyjnych.

19 listopada 2015 roku oddano do użytku nową halę produkcyjno-magazynową firmy Amcor Tobacco Packaging Polska w kompleksie przemysłowym pod numerem 55[53].

Od 3 listopada 2017 roku do 27 marca 2018 roku przeprowadzono kompleksowy remont torowiska tramwajowego na 700-metrowym odcinku od ulicy Szczecińskiej do pętli „Kochanówka” (dawniej „Chochoła”). Całkowicie wymieniono tam torowisko i sieć trakcyjną, podwyższono perony przystankowe, a na przystanku przy ul. Lechickiej stworzono splot torowy i wybudowano peron w kierunku zachodnim, co poprawiło bezpieczeństwo pasażerów (wcześniej wysiadali oni z tramwaju wprost na jezdnię, a peron znajdował się jedynie przy torze w kierunku wschodnim)[54][55][56].

Kalendarium zmian nazwy ulicy

okres
obowiązywania[8]		nazwa[8]
przed 1915Szosa do Aleksandrowa vel Szosa (Szossa) Aleksandrowska / Александровское шоссе[a][d]
1915–1918Alexandrower Land Straße[d]
1918–1933Szosa Aleksandrowska[d]
1933–1940ulica Bronisława Pierackiego[c][d] + Szosa Aleksandrowska[d]
1940–1945Alexanderhofstraße[e] [32]
1945–1946ulica Bronisława Pierackiego[c][d]
od 1946ulica Aleksandrowska

Ulica Aleksandrowska w kulturze

  • Nazwa ulicy pojawiła się (wśród nazw wielu innych łódzkich ulic) jako ostatnia w tekście trzeciej zwrotki utworu pt. „Łódź” – szóstego na drugim albumie zespołu NOT, zatytułowanym NOT, wydanym w 2007 roku przez wytwórnię 2.47 Records[57][58].

Obiekty

Alexander Plaza przy ul. Aleksandrowskiej 67/93 – dawny biurowiec Fabryki Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej „Elta” (wrzesień 2006)
  • nr 13 – willa Janusza i Pauliny Goltzów (Golców),
  • nr 38 – Centrum Handlowe „Teofil”[50],
  • nr 55 – „Amcor Polska” sp. z o.o. – drukarnia opakowań[59],
  • nr 61/63 – Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy – Centrum Profilaktyczno-Lecznicze[60],
  • nr 67/93 – kompleks przemysłowy ABB sp. z o.o., dawna Fabryka Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej im. Bojowników PPR „Elta”; dawny biurowiec „Elty” zmodernizowano w latach 2004–06 i przekształcono w Alexander Plaza – samodzielny obiekt z powierzchnią biurową i magazynową (łącznie 6770 m²) pod wynajem[61],
  • nr 123 – Dom Dziecka nr 1 im. Janka Krasickiego[22],
  • nr 137 – Dom Dziecka nr 2 (przeniesiony 1 września 1988 roku z budynku Szkoły Podstawowej nr 116 przy ul. Ratajskiej 2/4), położony na terenie starego sadu[62],
  • nr 159 – Specjalistyczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Łodzi – Szpital im. Józefa Babińskiego, dawny Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych „Kochanówka”.

Według stanu na sierpień 2016 roku, dwa obiekty przy ul. Aleksandrowskiej były wpisane do gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi: willa Janusza i Pauliny Goltzów (Golców) pod numerem 13 oraz zespół dawnego Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych „Kochanówka” (ob. Specjalistyczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej – Szpital im. Józefa Babińskiego) pod numerem 159 – 7 pawilonów, 8 willi drewnianych, portiernia i brama wjazdowa z ogrodzeniem[63].

Numeracja i kody pocztowe

  • Numery parzyste: 2–30, 38–130, 162–246
  • Numery nieparzyste: 11–13, 47–137, 141–203a
  • Kody pocztowe: 91-120 (2–30 parzyste), 91-201 (11–13 nieparzyste), 91-151 (38–54 parzyste), 91-205 (47–137 nieparzyste), 91-224 (56–130 parzyste), 91-229 (141–185 nieparzyste)[64], 91-154 (149 – filia UP Łódź 52)[65], 91-155 (162–246 parzyste i 187–203a nieparzyste)[64]

Komunikacja miejska

Stan obecny

Ulica Aleksandrowska jest główną arterią komunikacyjną południowo-zachodniej części Bałut i jedną z głównych arterii komunikacyjnych Łodzi.

Wzdłuż ulicy znajdują się dwie pętle tramwajowe (u zbiegu z ul. Szczecińską i u zbiegu z ul. Chochoła), po 6 przystanków tramwajowych w obu kierunkach, 9 przystanków autobusowych w kierunku zachodnim i 8 przystanków autobusowych w kierunku wschodnim. Ulicą kursują tramwaje (4 linie) i autobusy (8 linii) MPK – Łódź[66] oraz autobusy Zgierskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego „Markab” (1 linia)[67] (trasy stałe według stanu na grudzień 2022, nie uwzględniono ewentualnych tymczasowych zmian trasy i linii zastępczych):

  • tramwaje linii
„2” – od 1 lutego 2020 – z Dąbrowy do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej z Chochoła i w kierunku powrotnym[68],
„8” – od 2 kwietnia 2017 – z pętli przy cmentarzu Zarzew do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej z Chochoła i w kierunku powrotnym,
„13” – od 1 stycznia 2001 – z pętli u zbiegu ulic Niższej ze Śląską do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej ze Szczecińską i w kierunku powrotnym[69],
„16” – od 28 marca 2018 (w dni robocze) – z pętli na pl. Niepodległości do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej ze Szczecińską i w kierunku powrotnym[70],
  • autobusy linii dziennych (MPK – Łódź)
„78” – od 4 lutego 2018 – z pl. Wolności w kierunku Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej i od ul. Rydzowej do granicy miasta[71],
„81” – od 1 lutego 2000 – z pętli przy ul. Stokowskiej przy centrum handlowym „M1” w kierunku cmentarza przy ul. Szczecińskiej i w kierunku powrotnym – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej[72],
„84A” – od 2 kwietnia 2017 – z pętli u zbiegu ulic Rojnej i Szczecińskiej w kierunku Zielonego Romanowa i w kierunku powrotnym – na odcinku od ul. Rydzowej do ul. Romanowskiej,
„84B” – od 2 kwietnia 2017 – z pętli u zbiegu ulic Rojnej i Szczecińskiej w kierunku Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym – na odcinku od ul. Rydzowej do granicy miasta,
„89” – od 8 sierpnia 2016 – z pl. Słonecznego na Radogoszczu-Wschodzie w kierunku cmentarza przy ul. Szczecińskiej i w kierunku powrotnym – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej[73],
„96” – od 28 maja 2001 – z Janowa w kierunku pętli u zbiegu ulic Rojnej i Szczecińskiej oraz w kierunku powrotnym – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej[74];
  • autobusy linii dziennej (ZPK „Markab”)
„6” – ze Zgierza w kierunku dworca Łódź Kaliska i w kierunku powrotnym – na odcinku od ul. Kaczeńcowej do ul. Rydzowej;
  • autobusy linii nocnych (MPK – Łódź)
„N1A” – od 2 kwietnia 2017 – z Janowa w kierunku Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym – na odcinkach od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej i od ul. Szczecińskiej do granicy miasta,
„N1B” – od 2 kwietnia 2017 – z Janowa w kierunku pętli u zbiegu ulic Rojnej i Szczecińskiej oraz w kierunku powrotnym – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej.

W przeszłości

Tramwaj linii „5” opuszcza ul. Bolesława Limanowskiego i wjeżdża w ul. Aleksandrowską (wrzesień 2006)

W przeszłości ul. Aleksandrowską kursowały:

  • tramwaje linii dziennych
  • tramwaje linii podmiejskich[18]
„44” – od 1 stycznia 1956 do 27 października 1963 – z pętli zachodniej przy dworcu Łódź Żabieniec do Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym, od 28 października 1963 do 19 lipca 1965 – z mijanki na ul. Aleksandrowskiej w rejonie ul. Kwiatowej (ob. ul. Bielicowa) do Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym, od 20 lipca do 15 grudnia 1965 – z nowej pętli przy dworcu Łódź Żabieniec do Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym, od 16 grudnia 1965 do 31 marca 1991 – z pętli tramwajów podmiejskich na ul. Północnej do Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym, od 1 kwietnia 1991 do likwidacji z dniem 1 stycznia 1992 – z pętli tramwajów podmiejskich na ul. Północnej do pętli u zbiegu ulic Aleksandrowskiej z Chochoła i w kierunku powrotnym,
„60” – podczas okupacji niemieckiej w latach 1940–45 – od 11 listopada 1940 z Deutschlandplatz (ob. pl. Wolności) do Alexanderhof, (od 1943 Wirkheim, ob. Aleksandrów Łódzki) i w kierunku powrotnym,
„Łódź – Aleksandrów”, od 1924 „Łódź – Aleksandrów Ł.” – od 25 lutego 1910 do 1915 i od 1918 do 1930 – z mijanki na ul. Zgierskiej między pl. Kościelnym a Bałuckim Rynkiem do Aleksandrowa i w kierunku powrotnym, podczas okupacji niemieckiej w latach 1915–18 – z mijanki na Zgierzerstraße (ob. ul. Zgierska) między Kirchplatz (ob. pl. Kościelny) a Baluter Ring (ob. Bałucki Rynek) do Aleksandrowa i w kierunku powrotnym, od 1930 do 8 września 1939 i od stycznia 1945 do 9 października 1951 – z Bałuckiego Rynku do Aleksandrowa Łódzkiego i w kierunku powrotnym;
  • autobusy linii dziennych zwykłych (MPK – Łódź)
  • autobusy linii dziennych pospiesznych (MPK – Łódź)
  • autobusy linii nocnych (MPK – Łódź)
  • autobusy linii podmiejskiej zwykłej (MPK – Łódź)
„252” – od 1 lutego 1983 do 2 listopada 1986 – z pętli u zbiegu ulic Wersalskiej i Szczecińskiej do Rąbienia oraz w kierunku powrotnym – na odcinku od ul. Szparagowej do ul. Szczecińskiej[111];
  • autobusy linii podmiejskiej pospiesznej (MPK – Łódź)
„252” – od 24 lipca 1976 do przekwalifikowania na linię podmiejską zwykłą z dniem 1 lutego 1983 – z pętli u zbiegu ulic Wersalskiej i Szczecińskiej do Rąbienia (od 2 stycznia do 7 marca 1980 w niektórych kursach do Niesięcina) oraz w kierunku powrotnym – na odcinku od ul. Szparagowej do ul. Szczecińskiej[112];
  • autobusy bezpłatnych linii hipermarketu „Carrefour” – Bałuty przy ul. Szparagowej 7 (w dniach i godzinach otwarcia)
„Aleksandrów” – od 2 stycznia 2015 do likwidacji z dniem 1 grudnia 2015 – do Aleksandrowa Łódzkiego – na odcinku od ul. Szparagowej do granicy miasta i w kierunku powrotnym[113][114],
„Bałuty” – do 31 grudnia 2018 – w kierunku ul. Zachodniej – na odcinku od ul. Szparagowej (w godz. szczytu od ul. Traktorowej) do wiaduktu nad linią kolejową nr 15 i w kierunku powrotnym od wiaduktu do ul. Szparagowej[115]; od 8 stycznia do 22 czerwca 2019 – w kierunku Polesia – na odcinku od ul. Szparagowej do wiaduktu nad linią kolejową nr 15 (bez przystanku)[116]; od 24 czerwca 2019 do likwidacji z dniem 4 maja 2020 – w kierunku Starych Bałut – na odcinku od ul. Szparagowej do ul. Kaczeńcowej (bez przystanku) – i w kierunku powrotnym – na odcinkach od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej i od ul. Kaczeńcowej do ul. Szparagowej (bez przystanku)[117][118][119],
  • „Teofilów” – do zawieszenia z dniem 1 września 2022 – z hipermarketu „Carrefour” – Bałuty w kierunku osiedla Teofilów – na odcinku od ul. Szparagowej do ul. Traktorowej (bez przystanku)[120][121];
  • autobusy bezpłatnej linii zlikwidowanego hipermarketu „Real” w Centrum Handlowym „Pasaż Łódzki” przy al. Jana Pawła II 30 (w dniach i godzinach otwarcia)
„Teofilów” – od 11 października 2000 do likwidacji z dniem 1 marca 2011 – w kierunku osiedla Teofilów – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej, w kierunku powrotnym – od ul. Kaczeńcowej do wiaduktu nad linią kolejową nr 15[122];
  • autobusy bezpłatnej linii hipermarketu „Tesco” – Bałuty przy ul. Pojezierskiej 93 (w dniach i godzinach otwarcia)
„Teofilów” – od dnia otwarcia hipermarketu do likwidacji z dniem 1 czerwca 2011 – w kierunku osiedla Teofilów – na odcinku od wiaduktu nad linią kolejową nr 15 do ul. Traktorowej, w kierunku powrotnym – od ul. Kaczeńcowej do wiaduktu nad linią kolejową nr 15[123].

Uwagi

  1. ↑ a b Oba człony nazwy zapisywano wówczas wielką literą. W nawiasie wariant pisowni stosowany w okresie zaborów.
  2. ↑ Na schematach sieci sporządzonych przez Wojciecha Dębskiego drugi tor widoczny jest dopiero od roku 1939[28].
  3. ↑ a b c W dostępnych źródłach brak ścisłej informacji o długości tego odcinka. Z niemieckojęzycznego Verkehrsplan Łódź z 1939 roku wynika, że nazwa ul. Bronisława Pierackiego obejmowała odcinek co najmniej do skrzyżowania z dzisiejszą ul. Kaczeńcową. Również w 1934 roku przemianowano na ulicę Bronisława Pierackiego leżącą w granicach miasta ul. Ewangelicką (ob. ul. Franklina Delano Roosevelta)[8][31].
  4. ↑ a b c d e f W całości poza granicami administracyjnymi Łodzi.
  5. ↑ Nazwa obejmowała cały dawny trakt do Aleksandrowa, począwszy od Bałuckiego Rynku, a więc przedwojenne ulice Bolesława Limanowskiego (w ówczesnych granicach miasta), Bronisława Pierackiego i Szosę Aleksandrowską (w całości poza ówczesnymi granicami administracyjnymi Łodzi).
  6. ↑ Linia kursowała w dni robocze od poniedziałku do piątku.
  7. ↑ Od 14 czerwca 1995 do 1 grudnia 1996 jako trasa tymczasowa w czasie przebudowy węzła drogowego przy dworcu Łódź Kaliska.
  8. ↑ a b Likwidacja linii z dniem 1 stycznia 2001.
  9. ↑ a b Tylko w godzinach szczytu.
  10. ↑ Likwidacja linii z dniem 14 czerwca 1995.
  11. ↑ Likwidacja linii z dniem 7 marca 1974.
  12. ↑ a b Od 1971 ul. Kaczeńcowa.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Dzień uruchomienia linii.
  14. ↑ W kierunku powrotnym; od 1976 ul. Bielicowa.
  15. ↑ Tylko w dni robocze w godzinach szczytu.
  16. ↑ Zawieszenie kursowania linii z dniem 2 maja 1978.
  17. ↑ Od 1 stycznia 2004 – niektóre kursy do Aleksandrowa Łódzkiego oraz w kierunku powrotnym – na odcinkach od wiaduktu do ul. Traktorowej i od ul. Rydzowej do granicy miasta.
  18. ↑ a b Likwidacja linii z dniem 2 kwietnia 2017.
  19. ↑ Od 17 stycznia 1977 z pętli u zbiegu ulic Brzezińskiej ze Śnieżną.
  20. ↑ a b c d W kierunku powrotnym.
  21. ↑ Likwidacja linii z dniem 1 marca 1993.
  22. ↑ Niektóre kursy od 6 października 1975.
  23. ↑ Niektóre kursy od 17 listopada 1980 do 2 listopada 1986.
  24. ↑ Tylko w dni robocze w okresie generalnego remontu wiaduktu nad linią kolejową nr 15.
  25. ↑ Likwidacja linii z dniem 12 września 2005.
  26. ↑ a b c d Źródło wymienia ulicę Ładną. Nazwa ta występuje jedynie na Planie Łodzi z 1976 roku (Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, wyd. dziesiąte) w miejscu dotychczas istniejącej ulicy Kwiatowej. W rzeczywistości nigdy nie istniała w Łodzi ulica o takiej nazwie. Z kontekstu wynika, iż chodzi o ulicę Kwiatową (od roku 1976 Bielicową).
  27. ↑ Likwidacja linii z dniem 1 listopada 1994.
  28. ↑ Likwidacja linii z dniem 1 czerwca 1971.
  29. ↑ Zawieszenie kursowania linii z dniem 1 czerwca 1969.
  30. ↑ Likwidacja linii z dniem 1 lutego 1983.
  31. ↑ Zawieszenie kursowania linii z dniem 3 sierpnia 1981 z powodu niedoboru oleju silnikowego i części zamiennych. Formalnie zlikwidowana wraz ze wszystkimi kursującymi liniami pospiesznymi z dniem 1 listopada 1994.
  32. ↑ Likwidacja linii z dniem 1 kwietnia 1991.
  33. ↑ Z pętli: „Felińskiego/Gojawiczyńskiej” (20 lipca 1974 – 1 listopada 1983) i „Felińskiego/Kruczkowskiego” (2 listopada 1983 – 30 listopada 1986).
  34. ↑ a b Likwidacja linii z dniem 15 grudnia 2005.
  35. ↑ Z pętli: „Felińskiego/Kruczkowskiego” (1 grudnia 1986 – 30 czerwca 1996) i „Dąbrowa” (1 lipca 1996 – 14 grudnia 2005).
  36. ↑ Od 17 lipca 1987 do 30 listopada 1988 – „Rojna/Wici”.
  37. ↑ Obecnie al. Pasjonistów.
  38. ↑ W ostatnich trzech kursach utrzymano poprzednią relację z Janowa.
  39. ↑ a b Część kursów.

Przypisy

  1. ↑ Rada Miejska w Łodzi (autor korporatywny): Załącznik Nr 3 do uchwały Nr LVI/1069/05 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 26 października 2005 r.. [w:] Strona Zarządu Dróg i Transportu w Łodzi. zdit.uml.lodz.pl > utrzymanie dróg > System Informacji Miejskiej [on-line]. Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi, 2005-10-26. s. 34. [dostęp 2017-11-12].
  2. ↑ Wykaz ulic miasta Łodzi zaliczonych do kategorii dróg krajowych. Stan na dzień 01.01.2017 r.. [w:] Strona Zarządu Dróg i Transportu w Łodzi. zdit.uml.lodz.pl > utrzymanie dróg > Wykaz dróg publicznych > Drogi krajowe [on-line]. Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi, 2017-01-02. s. 1, tab. 3, poz. 1. [dostęp 2017-11-12].
  3. ↑ Miejsce. [w:] Strona parafii Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny i św. Antoniego M. Klareta w Łodzi. parafia.klaretyni.pl > Parafia – Lokalizacja [on-line]. Rzymskokatolicka Parafia p.w. Niepokalanego Serca N.M.P. i Św. Antoniego M. Klareta. [dostęp 2017-11-12].
  4. ↑ Spis ulic Łodzi A–O [wraz z przynależnością do parafii]. [w:] Strona archidiecezji łódzkiej. archidiecezja.lodz.pl > Parafie – Spis ulic Łodzi A–O [on-line]. Archidiecezja Łódzka, 2016-08-26. [dostęp 2017-11-12].
  5. ↑ Mapa Łodzi w Geoportalu Województwa Łódzkiego, Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego. Departament Geodezji i Kartografii [dostęp 2017-11-12].
  6. ↑ Tomasz Pietras: Aleksandrów i okolice na dawnych mapach. [w:] Strona „Warsztat historyka”. uni.lodz.pl > Dla studentów – Koła naukowe > Studenckie Koło Naukowe Historyków > Warsztat historyka > Aleksandrów Łódzki [on-line]. Tomasz Pietras / Uniwersytet Łódzki. s. 4. [dostęp 2017-11-12].
  7. ↑ Koter 1980a ↓, s. 177.
  8. ↑ a b c d e f g h i j Horodecki (red.) 2017 ↓.
  9. ↑ Kronika Łódzka. Szosa z Łodzi do Aleksandrowa.... „Dziennik Łódzki”. Rok III (nr 245), s. 2, kol. 3, 1886-11-03. Antoni Chomętowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-11-12]. 
  10. ↑ Pawlak 1986 ↓, s. 28.
  11. ↑ Andrzej Piasecki: SPZOZ w Łodzi. [w:] Strona SPZOZ w Łodzi – Szpitala im. J. Babińskiego. babinski.home.pl [on-line]. SPZOZ w Łodzi – Szpital im. J. Babińskiego, 2012-11-16. [dostęp 2017-11-12].
  12. ↑ Pawlak 1986 ↓, s. 75–76.
  13. ↑ Koter 1980b ↓, s. 190.
  14. ↑ Plan miasta Łodzi [Dodatek do kalendarza Czas na rok 1911]. [w:] Strona „Stare Plany Miast”. stareplanymiast.pl > wg miast > Łódź > Plan Miasta Łodzi z 1911 r. > Bezpośredni link do nakładki [on-line]. „Stare Plany Miast”. [Pierwotnie: Robert Resiger], 1911, 2015-11-06. [dostęp 2017-11-12]. (pol.). (Plan nałożony na podkład mapy Google z możliwością regulacji stopnia przezroczystości).
  15. ↑ Plan miasta Łodzi [Dodatek do kalendarza Czas na rok 1911]. [w:] Biblioteka Cyfrowa „Regionalia Ziemi Łódzkiej” przy Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Łodzi [on-line]. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi. [Pierwotnie: Robert Resiger], 1911. [dostęp 2017-11-12].
  16. ↑ Dębski 2006 ↓, s. 2 [lata 1901–1920].
  17. ↑ Dębski 2011 ↓, s. 13 [schemat dla roku 1910].
  18. ↑ a b c d Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 44. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 44 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-11-12].
  19. ↑ Pietras 2005 ↓, s. 4.
  20. ↑ Pawlak 1986 ↓, s. 129.
  21. ↑ (f). Kronika. Ruch budowlany.... „Rozwój”. Rok XIV (nr 85), s. 5, kol. 3, 1911-04-13. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-11-12]. 
  22. ↑ a b c d e Historia. [w:] Strona Domu Dziecka nr 1 im. J. Krasickiego w Łodzi. domdzieckanr1.pl > Historia [on-line]. Dom Dziecka nr 1 im. J. Krasickiego w Łodzi. [dostęp 2017-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-24)].
  23. ↑ Koter 1980b ↓, s. 191.
  24. ↑ a b Stępniewski i Szambelan 2010a ↓, s. 1.
  25. ↑ a b Stępniewski i Szambelan 2010b ↓, s. 2.
  26. ↑ Pawlak 1986 ↓, s. 190.
  27. ↑ (C–S). Goście z W. T. C. Uczestni[cy] wielkiego biegu dookoła Polski zawitają w sobotę do Łodzi. „Rozwój”. Rok XXXI (nr 254), s. 9, 1928-09-14. Inż. T. Czajewski (red. nacz.), Edmund Bartoszek (red. odp.). Łódź: Inż. T. Czajewski. [dostęp 2017-11-12]. 
  28. ↑ Dębski 2011 ↓, s. 42 [schemat dla roku 1939].
  29. ↑ Pietras 2005 ↓, s. 5.
  30. ↑ Przemysł i handel. Kronika. Łódź. „Przegląd Elektrotechniczny”. Rok XI (Zeszyt 20), s. 598 (24), 1929-10-15. M. Pożaryski (nacz. kier.), Wacław Pawłowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo czasopisma „Przegląd Elektrotechniczny”, sp. z o.o.. ISSN 0033-2097. [dostęp 2017-11-12]. 
  31. ↑ a b Verkehrsplan Łódź. [w:] Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919 – 1939. mapywig.org > Plany miast > Europa Środkowa > Łódź > Verkehrsplan Lodz [on-line]. mapywig.org [Pierwotnie: Generalstab des Heeres, 9 Abt.], 1939. [dostęp 2017-11-12]. (niem. • pol.).
  32. ↑ a b Straßenverzeichnis von Litzmannstadt 1941 ↓, s. 5, 85, 114 (PDF – 7, 87, 116).
  33. ↑ Okólnik Nr. 56. „Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi”. Nr 5, poz. 6, s. 43 (PDF – 22), 1945-11-15. Łódź: Zarząd Miejski w Łodzi. [dostęp 2018-11-16].  Przedmiot: Włączenie Rudy Pabianickiej do terenów Wielkiej Łodzi.
  34. ↑ Ogłoszenie Zarządu Miejskiego w Łodzi z dnia 11 września 1946 roku w sprawie przemianowania ulic na terenie Wielkiej Łodzi. „Dziennik Urzędowy Zarządu Miejskiego w Łodzi”. Nr 8, poz. 7, s. 8, kol. 1–2, 1946-11-14. Łódź: Zarząd Miejski w Łodzi. [dostęp 2018-11-16]. 
  35. ↑ Ogłoszenie Zarządu Miejskiego w Łodzi z dnia 26 września 1946 roku w sprawie przemianowania ulic na terenie Wielkiej Łodzi. „Dziennik Urzędowy Zarządu Miejskiego w Łodzi”. Nr 8, poz. 9, s. 10, kol. 3–4, 1946-11-14. Łódź: Zarząd Miejski w Łodzi. [dostęp 2018-11-16]. 
  36. ↑ Miasto Łódź. Województwo grodzkie. Plan orientacyjny miasta w granicach z roku 1946. Łódź: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1948. [dostęp 2017-11-12].
  37. ↑ a b Dębski 2006 ↓, s. 4 [lata 1941–1960].
  38. ↑ Henryk Stanisław Kozłowski: Historie niektórych fabryk. W: Kazimierz Kolbiński (red.), Henryk Stanisław Kozłowski (oprac.), Stanisław Dominko, Leszek Zienkowski: Historia elektryki polskiej. Wyd. I. T. IV: Przemysł i instalacje elektryczne. Cz. nienum.: Fabryki maszyn elektrycznych i transformatorów. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1972, s. 423–427 (PDF – 3–5). [dostęp 2017-11-12].
  39. ↑ Urząd Transportu Kolejowego (autor korporatywny): Mapa bocznic [Łódź Żabieniec]. [w:] Strona Urzędu Transportu Kolejowego. utk.gov.pl > przejdź do aktualności > Archiwum > 14.08.2014 Mapa bocznic kolejowych [on-line]. Urząd Transportu Kolejowego, 2017-02-13. [dostęp 2017-11-12].
  40. ↑ j. kr.. Wczoraj na Żabieńcu. Łódź otrzymała nowy wiadukt. „Dziennik Łódzki”. Nr 172 (5790). Rok XX (A), s. 1–2, 1965-07-21. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-11-12]. 
  41. ↑ Historia Spółdzielni. [w:] Strona Spółdzielni Mieszkaniowej „Teofilów” w Łodzi. smteofilow.com.pl > Historia Spółdzielni [on-line]. Spółdzielnia Mieszkaniowa Teofilów, 2012. [dostęp 2017-11-12].
  42. ↑ Anna Gronczewska: Teofilów, czyli osiedle, które nie zdążyło dorosnąć do dzielnicy. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-03-28. s. 2. [dostęp 2022-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-12)].
  43. ↑ Nowy dom towarowy dla Teofilowa. „Dziennik Łódzki”. Nr 53 (7025). Rok XXVII (A), s. 1, 1971-03-04. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-11-12]. 
  44. ↑ AP. Raport tygodnia. „Dziennik Łódzki”. Rok XXX (nr 113 (7913)), s. 4, 1974-05-14. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-11-12]. 
  45. ↑ Apelujemy o wzorowy porządek na trasie przejazdu kolarzy w Łodzi i województwie. „Dziennik Łódzki”. Rok XXXI (nr 115 (8113)), s. 1, 1975-05-21. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-11-12]. 
  46. ↑ Uchwała nr XXVII/161/87 Rady Narodowej miasta Łodzi z dnia 29 czerwca 1987 r. w sprawie zmiany granic miasta Łodzi (M.P. z 1987 r. nr 25, poz. 205).
  47. ↑ Dębski 2006 ↓, s. 8 [lata 1991–2000].
  48. ↑ Pietras 2005 ↓, s. 7.
  49. ↑ a b mar: Wróci tramwaj łączący Łódź z Aleksandrowem?. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2013-03-26. [dostęp 2017-11-12].
  50. ↑ a b O Centrum. [w:] Strona Centrum Handlowego „Teofil”. teofil-lodz.pl > O Centrum [on-line]. Centrum Handlowe „Teofil”. [dostęp 2017-11-12].
  51. ↑ Agnieszka Magnuszewska: Przebudowa ul. Aleksandrowskiej w Łodzi. Pozostanie jedna jezdnia z dwoma pasami ruchu [ZDJĘCIA]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Komunikacja > Drogi [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2014-11-19. [dostęp 2017-11-12].
  52. ↑ Kazimierz Jamroz i in.: Wykaz ulic i skrzyżowań wraz z liczbą wypadków i ich ofiar. W: Kazimierz Jamroz, Marcin Budzyński, Andrzej Zalewski, Joanna Żukowska, Izabela Oskarbska: Miejski Program Poprawy Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego w Łodzi na lata 2014 – 2020. Gdańsk: maj 2014, s. 94, 101–103 (PDF – 97, 104–106). [dostęp 2017-07-01]. (Załącznik 1; w tytułach tabel błędnie podano lata 2010–2013 zamiast 2011–2013).
  53. ↑ Piotr Brzózka: Nowe etaty w łódzkich fabrykach Amcor i DesleeClama [ZDJĘCIA]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2015-11-19. [dostęp 2017-11-12].
  54. ↑ Matylda Witkowska: Tory na Aleksandrowskiej w Łodzi już są, ale tramwaj wróci wiosną. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Komunikacja > MPK Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2017-12-29. [dostęp 2022-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-02)].
  55. ↑ mr: Na ul. Aleksandrowskiej od ul. Szczecińskiej do ul. Chochoła trwa remont torowiska. [w:] Portal „Expressu Ilustrowanego”. expressilustrowany.pl > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2017-12-29. [dostęp 2018-07-01].
  56. ↑ (SP): MPK: koniec remontu torów na ul. Aleksandrowskiej – powrót linii 8 i 16. [w:] Portal „Expressu Ilustrowanego”. expressilustrowany.pl > Najważniejsze [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2018-03-27. [dostęp 2018-07-01].
  57. ↑ NOT – wyd. 2.47 Records (2.47 E CD011, 2.47 E CD014) w bazie Discogs.com (ang.) [dostęp 2017-11-27].
  58. ↑ Utwór „Łódź” w wykonaniu zespołu NOT w serwisie YouTube, czas trwania: 3 min 41 s [dostęp 2017-11-27].
  59. ↑ [Widok hal firmy Amcor Tobacco Packaging Polska w Google Street View]. [w:] Mapy Google [on-line]. Google, 2017. [dostęp 2017-11-12].
  60. ↑ [Widok gmachu Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy – Centrum Profilaktyczno-Leczniczego w Google Street View]. [w:] Mapy Google [on-line]. Google, maj 2013. [dostęp 2017-11-12].
  61. ↑ Budynek. [w:] Strona Alexander Plaza. alexanderplaza.pl > Budynek [on-line]. Alexander Plaza. [dostęp 2017-11-12].
  62. ↑ Historia. [w:] Strona Domu Dziecka nr 2 w Łodzi „Radosny Dom Dziecka”. radosnydomdziecka.pl > Historia [on-line]. Dom Dziecka nr 2 w Łodzi, 2017. [dostęp 2017-11-12].
  63. ↑ Wykaz kart adresowych gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi. [w:] Portal Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > Miasto – Rewitalizacja i zabytki > Ewidencja Zabytków [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 2016-08-05. s. 1, poz. 17–18. [dostęp 2017-11-12].
  64. ↑ a b Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., lipiec 2013, s. 698 [zarchiwizowane 2013-07-15].
  65. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., listopad 2020, s. 1685.
  66. ↑ Aktualne trasy i rozkłady jazdy. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Rozkłady jazdy [on-line]. MPK – Łódź Spółka z o.o., 2017-02-01. [dostęp 2017-11-12].
  67. ↑ Miejskie Usługi Komunikacyjne w Zgierzu (autor korporatywny): Linia nr 6. [w:] Strona Miejskich Usług Komunikacyjnych w Zgierzu. muk.zgierz.pl > Rozkłady jazdy – linia nr 6 [on-line]. MUK Zgierz, 2020-11-01. [dostęp 2020-11-01].
  68. ↑ a b MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 82/10. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2010-06-28. [dostęp 2017-11-12].
  69. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 13. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 13 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006-09-20. [dostęp 2017-11-12].
  70. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 41/18. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2018-03-28. [dostęp 2018-05-01].
  71. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 6/18. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2018-02-04. [dostęp 2018-02-04].
  72. ↑ a b Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 81. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 81 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  73. ↑ a b c MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 121/16. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2016-08-08. [dostęp 2017-11-12].
  74. ↑ a b Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 96. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 96 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  75. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 2. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 2 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-06-29. [dostęp 2017-11-12].
  76. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 5. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 5 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-08-22. [dostęp 2017-11-12].
  77. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 160/13. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2013-10-14. [dostęp 2017-11-12].
  78. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 8. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 8 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-08-16. [dostęp 2017-11-12].
  79. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 10. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 10 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-08-11. [dostęp 2017-11-12].
  80. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 14. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 14 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-08-08. [dostęp 2017-11-12].
  81. ↑ a b Schemat komunikacji miejskiej. [w:] Portal Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > Dla mieszkańców > Transport i komunikacja > Pasażer > Schemat wspólny linii tramwajowych, autobusowych i przewozów kolejowych (ważny do 3 lutego 2018 r.) [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 2017-04-02. [dostęp 2018-02-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-03)].
  82. ↑ Komunikat 13/18. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Spółka z o.o., 2018-02-04. [dostęp 2018-02-04].
  83. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 20. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 20 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2007-06-12. [dostęp 2017-11-12].
  84. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 24. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 24 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-11-12].
  85. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 25. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 25 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006-10-26. [dostęp 2017-11-12].
  86. ↑ Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 26. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 26 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006-10-26. [dostęp 2017-11-12].
  87. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 74 bis. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 74 bis – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-11-12].
  88. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 76. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 76 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2016-08-19. [dostęp 2017-11-12].
  89. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 78. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 78 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  90. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat nr 141. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2004-01-01. [dostęp 2017-11-12].
  91. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 78A. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 78A [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  92. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 81bis. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 81bis [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  93. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 130/13. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2013-09-01. [dostęp 2017-11-12].
  94. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 84. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 81bis [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  95. ↑ Linia 84A. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 84A [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  96. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Od dnia 1 września 2013 r., do Aleksandrowa Łódzkiego.... [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2013-09-01. [dostęp 2017-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-12)].
  97. ↑ MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 133/13. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2013-09-01. [dostęp 2017-11-12].
  98. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 87. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 87 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  99. ↑ Linia 89. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 89 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  100. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 96A. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 96A [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  101. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa B (pospieszna). [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie – Linie pospieszne > B – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2008-11-13. [dostęp 2017-11-12].
  102. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia B (pospieszna). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > B (pospieszna) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  103. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia Bbis (pospieszna). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > Bbis (pospieszna) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  104. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia G (pospieszna). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Pospieszne > G (pospieszna) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  105. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia H (pospieszna). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Pospieszne > H (pospieszna) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  106. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia N (pospieszna). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Pospieszne > N (pospieszna) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  107. ↑ Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 144 (nocna, podmiejska). [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Nocne > 144 (nocna, podmiejska) [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  108. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 151. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 151 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006-09-20. [dostęp 2017-11-12].
  109. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 153. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 153 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006-09-20. [dostęp 2017-11-12].
  110. ↑ Linia N1. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Nocne > N1 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-11-12].
  111. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 252 (podmiejska). [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 252 [w kolorze czarnym] – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2012-01-08. [dostęp 2017-11-12].
  112. ↑ Wojciech Dębski: Linia autobusowa 252 (podmiejska, pospieszna). [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 252 [w kolorze czerwonym] – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2008-05-22. [dostęp 2017-11-12].
  113. ↑ Jakub Luc: 2015-01-02 Zmiany w kursowaniu autobusów do hipermarketu Carrefour przy Szparagowej. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2015 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2014-12-29. [dostęp 2017-11-12].
  114. ↑ Michał Gołaszewicz: 2015-12-01 Likwidacja linii Carrefour Radogoszcz i Carrefour Aleksandrów. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2015 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2015-12-17. [dostęp 2017-11-12].
  115. ↑ Michał Gołaszewicz (red.), Jakub Luc (red.), Karol Matuszewski (red.): Carrefour Łódź Bałuty. Bałuty. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Rozkłady > Carrefour Łódź Bałuty > Linia Bałuty [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2006–2017. [dostęp 2019-01-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-12)].
  116. ↑ Michał Gołaszewicz (red.), Jakub Luc (red.), Karol Matuszewski (red.): Carrefour Łódź Bałuty. Bałuty. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Rozkłady > Carrefour Łódź Bałuty > Linia Bałuty [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2019–01-08. [dostęp 2019-06-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-14)].
  117. ↑ Jakub Luc: Zmiana rozkładów linii bezpłatnych Carrefour. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2019–06-23. [dostęp 2019-06-24].
  118. ↑ Michał Gołaszewicz (red.), Jakub Luc (red.), Karol Matuszewski (red.): Carrefour Łódź Bałuty. Bałuty. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Rozkłady > Carrefour Łódź Bałuty > Linia Bałuty [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2019–06-24. [dostęp 2019-06-24].
  119. ↑ Jakub Luc: 2020-05-04 Zmiana rozkładów linii bezpłatnych do Carrefour. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2020 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2020-05-06. [dostęp 2020-05-07].
  120. ↑ Michał Gołaszewicz (red.), Jakub Luc (red.), Karol Matuszewski (red.): Carrefour Łódź Bałuty. Teofilów. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Rozkłady > Carrefour Łódź Bałuty > Linia Teofilów [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2019-01-05. [dostęp 2022-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-07)].
  121. ↑ Jakub Luc: 2022-09-01 Zawieszenie linii bezpłatnych do Carrefour. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2022 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2022-09-01. [dostęp 2022-09-03].
  122. ↑ Jakub Luc: 2011-03-01 Zmiany na liniach CH Pasaż Łódzki. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2011 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2011-02-26. [dostęp 2017-11-12].
  123. ↑ Jakub Luc: 2011-06-01 Linie hipermarketu Tesco Bałuty do likwidacji. [w:] Strona Frikobusy.pl. Rozkłady jazdy autobusów bezpłatnych w Łodzi. frikobusy.pl > Archiwum komunikatów > 2011 [on-line]. Frikobusy – autobusy bezpłatne w Łodzi, 2011-05-21. [dostęp 2017-11-12].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Łódź location map 2.png
Autor:
OpenStreetMap contributors, edited by User:Dwie szyszki
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Map of Łódź, Poland
Ta mapa of Łódź została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Łódź Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Łódź Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.45 N
  • S: 50.78 N
  • W: 17.95 E
  • E: 20.75 E
Ikona ulica skrzyżowanie.svg
Autor: Marcin Floryan, Licencja: CC BY 2.5
Ikona skrzyżowania
Traffic lights icon.svg
Ikonka świateł na skrzyżowaniu
Ikona ulica z lewej.svg
Autor: Marcin Floryan, Licencja: CC BY 2.5
Ikona ulicy z lewej
Ikona ulica z prawej.svg
Autor: Marcin Floryan, Licencja: CC BY 2.5
Ikona ulicy z prawej
Diamond road sign junction across major road.svg
Crossroads with a major road ahead.
Tramwaj 805Na Lodz.jpg
Autor: HuBar, Licencja: CC BY-SA 2.5
Tramwaj typu 805Na, Aleksandrowska Street
Ulica Aleksandrowska w Łodzi 2018.jpg
Autor: Jakub Pietrasiak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ulica Aleksandrowska w Łodzi (kwiecień 2018)
TEOFIL.jpg
Autor: Jakub Pietrasiak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Łódź, Centrum Handlowe "Teofil" (dawniej Dom Handlowy), w kwietniu 2018 roku.
Lodz Aleksandrowska 67-93.jpg
Autor: HuBar, Licencja: CC BY-SA 2.5
Niegdyś biurowiec firmy Redan w Łodzi ul. Aleksandrowska 67/93
Jan Mazurkiewicz.jpg
Jan Mazurkiewicz, Polish psychiatrist
Ikona wiad nad torami.svg
Ikona_wiadukt_nad_torami
Ikona ulica.svg
Autor: Marcin Floryan, Licencja: CC BY 2.5
Ikona ulicy
Łódź-Kochanówka pawilon neurologiczny.jpg
Autor: Emilia Karbownik, Licencja: CC BY 2.5
Szpital im. dr. J. Babińskiego w Łodzi, pawilon neurologiczny