Ulica Kanonia w Warszawie

Ulica Kanonia w Warszawie

Dawne domy kanoników kolegiaty św. Jana przy Kanonii, widoczny dzwon odlany przez Daniela Tyma
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Ulica Kanonia w Warszawie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Ulica Kanonia w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Kanonia w Warszawie
52°14′57,1200″N 21°00′50,4000″E/52,249200 21,014000

Zniszczona zabudowa ulicy w 1945

(c) FOTO:FORTEPAN / Lencse Zoltán, CC BY-SA 3.0

Odbudowa domów przy Kanonii w 1958

Ulica Kanonia, widok w kierunku placu Zamkowego (po lewej) i ul. Dziekania (po prawej)

Ulica Kanonia – ulica na Starym Mieście w Warszawie.

Ulica ma postać trójbocznego placu znajdującego się na tyłach katedry św. Jana w Warszawie, u zbiegu ulic Dziekanii, Jezuickiej i uliczki wiodącej z dziedzińca kuchennego Zamku Królewskiego. Nazwa nawiązuje do znajdujących się tam kanonii – domów kanoników kolegiaty św. Jana^[1].

Historia

Ulica znajduje się na terenie dawnego cmentarza przykościelnego, zwanego w XV wieku Farskim, zlikwidowanego w roku 1780. Była to najstarsza nekropolia na terenie Starej Warszawy^[2]. Od roku 1406 używano już nazwy Cmentarz alias Kanonie, w nawiązaniu do przekazania tego terenu przez Janusza I Starszego pod budowę domów dla trzynastu kanoników sprowadzonych do Warszawy po przeniesieniu kapituły z Czerska. Kanonicy otrzymali działki o szerokości od 6-8 m i głębokości 10-34 m. Na kilku budynkach znajdują się tablice erekcyjne (nr 28 wystawił kanonik Stanisław Boniecki w 1541, a nr 26 kanonik Samborski w 1521). Przekazany teren był wyłączony spod jurysdykcji miejskiej i należał do jurydyki Dziekania.

Otaczające cmentarz działki wytyczono równolegle do ul. Jezuickiej; powstały na nich późniejsze posesje przy tej ulicy i po ich rozparcelowaniu – ul. Dawna. Przeciwną stronę placyku zajmowała apsyda kolegiaty św. Jana. W latach 60. XVIII wieku usunięto słupy wyznaczające granice między terenem miasta i jurydyki Dziekania, kilkanaście lat później, w roku 1780 zlikwidowano cmentarz i dla jego upamiętnienia ustawiono wtórnie figurę N. M. Panny Niepokalanie Poczętej.

Siedziby kanoników początkowo budowano z drewna; pierwsze domy murowane powstały na przełomie XV i XVI wieku. Po pożarze Starej Warszawy w roku 1607 spalone kanonie po stronie północnej odbudowano w stylistyce wczesnobarokowej, zachowane domy po stronie wschodniej modernizowano i przekształcano w ciągu całego XVII stulecia. Po roku 1613 zaczęto wynajmować mieszkania w kanoniach krawcom, kupcom, a nawet służbie, zdarzali się jednak jeszcze wyższej rangi duchowni i świeccy. Ulica zeświecczał: na Kanonii działały szynki, w kustodii pod nr 6 utworzono więzienie dla skazanych przez sądy kościelne, następnie w tym samym budynku – prosektorium dla wiślanych topielców.

Od strony południowej i południowo-zachodniej na Kanonię prowadzą dwie otynkowane na biało białe bramy. To fragment usytuowanego korytarza (nazywanego też galerią lub gankiem), który połączył Kolegiatę z Zamkiem Królewskim. Było to królewskie przejście z Zamku do prezbiterium. Tutaj dokonał zamachu na króla Zygmunta III Wazę w dniu 15 listopada 1620 Michał Piekarski. Zmierzającego do kościoła króla zaatakował niespodziewanie Piekarski raniąc go czekanem, zanim obezwładnił go królewicz Władysław IV.

W 1704 roku na Kanonii wymienionych jest 12 domów księżych, a w jednym mieszka lokator (komornik). W późniejszym okresie liczba komorników wzrasta, zamieszkują tu głównie krawcy, ale również oficjaliści kościelni, służba, kupcy i m.in. Pan La Croix (pułkownik). W 1792 roku liczba ludności wzrasta do 160 osób. Kanonicy wynajmowali lokale parterowe również na szynki, było ich cztery. W latach 1800–1823 trzy kamienice (dzisiaj z numerami: 6, 7 i 8) zostały zakupione przez Stanisława Staszica dla potrzeb Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które tymczasowo miało tam swoją siedzibę.

Cała zabudowa ulicy spłonęła podczas powstania warszawskiego. Kanonię odbudowano w latach 1958–1960, skracając budynki od strony Wisły i projektując od nowa ich tylne elewacje. W 1959 w trakcie badań archeologicznych kamienicy Kanonia 18 znaleziono pozostałości prostokątnej baszty miejskiej, tzw. bramy kanoniczej. W pasie murów miejskich znajdowała się ona pomiędzy kwadratową wieżą zamku od strony Wisły a Wieżą Gnojną.

Domy przy Kanonii jako jedyne na Starym Mieście zachowały układ szczytowy, typowy dla zabudowy miast Europy Północnej – w Polsce są to Gdańsk i Toruń. Na murze krytego ganku przerzuconego nad wylotem ulicy Dziekanii, zachowała się XVIII wieczna tabliczka z dawną pisownią nazwy ulicy: KANONIE.

Kanonia pod nr. 8 po roku 1915 była własnością poety Artura Oppmana, od roku 1930 – reżysera teatralnego Arnolda Szyfmana. Pod nr. 10 na przełomie XVIII i XIX wieku mieszkał arcybiskup warszawski Jan Paweł Woronicz, a pod nr 12 mieszkał i zmarł Jan Chrzciciel Albertrandi – historyk, jezuita, dwukrotny prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Najwęższa kamieniczka w rogu Kanonii (zbudowana znacznie później niż te pierwsze, bo dopiero w XVIII w.) ma zaledwie 2 m szerokości, a to ze względu na sprytne oszczędności finansowe (podatkowe), jakie zyskiwał właściciel tak wąskiej fasady (do ustalania obciążeń fiskalnych z tytułu posiadanych nieruchomości brano pod uwagę szerokość fasady znajdującego się na niej domu od strony głównej ulicy). Jest to najwęższa kamieniczka na Starym Mieście (ma kształt klina i szeroką fasadę strony Wisły).

W roku 1972 na Kanonii ustawiono dzwon odlany w Warszawie w roku 1646 przez Daniela Tyma (wcześniej odlał warszawski posąg króla Zygmunta III Wazy) z fundacji Jana Mikołaja Daniłowicza dla Kolegiaty Bożego Ciała w Jarosławiu. Wcześniej był on eksponatem Muzeum Narodowego w Warszawie. Z jednej strony dzwonu znajdują się wizerunki Chrystusa, Matki Bożej i Jana Chrzciciela, z drugiej strony postać Chrystusa i kartusz z czterema herbami i informacje o fundatorze dzwonu Janie Mikołaju Daniłowiczu. Na dole umieszczony jest werset z Psalmu 150: Laudate Eum in cymbalis iubilationis omnis spiritus laudet Dominum (Chwalcie Go na cymbałach dźwięcznych, wszelki duch niech chwali Pana).

Ważniejsze obiekty

• Izba Pamięci Pułkownika Kuklińskiego

Przypisy

Bibliografia

• Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, tom 5. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1999, s. 203. ISBN 83-909794-6-2.
• Włodzimierz Pela: Mury obronne Starej Warszawy. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2008, s. 44-45. ISBN 978-83-88477-76-8.