Umiarkowanie

Umiarkowanie i nieumiarkowanie; Mistrz Modlitewnika Drezdeńskiego, iluminacja w Faits et dits mémorables, 1470-1475.

Umiarkowanie, wstrzemięźliwość, umiar (stgr. σωφροσύνη, sophrosyne, łac. temperantia) – cnota moralna, która polega na używaniu rozumu dla panowania nad własnymi popędami, emocjami, instynktami i potrzebami. Oznacza umiejętność korzystania z dóbr materialnych zgodnie z ich celem. Zapewnia panowanie woli nad popędami. Stawia pragnieniom pewne granice. Wywodzi się ze starożytnej cnoty sophrosyne, mającej szersze i bardziej zróżnicowane znaczenie.

Starożytna sophrosyne

W okresie archaicznym cnota ta wiązała się z takimi cechami jak rozwaga czy trzeźwość myśli. Przypisywano jej szczególnie mądrym bohaterom (Odyseusz, Nestor) czy wzorcowym żonom (Penelopa). W tej epoce, podkreślającej heroiczną areté, sophrosyne nie była jednak najwyżej cenioną cnotą[1].

W okresie klasycznym życie zaczęło się koncentrować wokół polis i życia osiadłego, sophrosyne stała się jedną z cnót naczelnych, warunkujących posiadanie innych cnót, i będących niezbędnym warunkiem dobrego życia[1]. Sophrosyne zaczęto łączyć z rozsądkiem, trzeźwością osądu, właściwym zachowaniem w społeczeństwie, unikaniem ekscesu, podporządkowaniem się dyscyplinie i była związana z utrzymaniem porządku społecznego, opiewaną przez greckich dramaturgów (np. Oresteja Ajschylosa)[2].

Platon uczynił z sophrosyne jedną z czterech cnót naczelnych. Koncepcja ta w późniejszych wiekach ulegnie chrystianizacji i przyjmie postać czterech cnót kardynalnych. Każda z cnót naczelnych odpowiadała zarówno części duszy, jak i społeczeństwa. Sophrosyne dla Platona polegała na samokontroli, ograniczaniu się w zaspokajaniu popędów i rządz, posłuszeństwu, sprawowała więc kontrolę nad pożądliwą częścią duszy, i związana była z ludźmi pracy: rolnikami, rzemieślnikami i handlarzami[3][4].

W odmienny sposób ujmował sophrosyne Arystoteles. Była to cnota odnosząca się do panowania nad trzema żądzami cielesnymi: jedzeniem, piciem i seksualnością[5]. Była to cnota "słusznego środka", pomiędzy dwoma skrajnościami: rozwiązłością czy niepowściągliwością, oraz niewrażliwością niedostatecznym odczuwaniem czy brakiem potrzeb[6]. Sophrosyne została tym samym sprowadzona do cielesnego wymiaru i pozbawiona swoich znaczeń politycznych, duchowych czy intelektualnych[7].

W starożytnym Rzymie, sofrosyne uległo latynizacji i zaczęto ją tłumaczyć jako temperantia. Szczególnie wpływowe były teksty Cycerona, odnoszące temperantię również do życia politycznego, jak i do retoryki[8]

Chrześcijańska temperantia

Umiarkowanie jako jedna z cnót kardynalnych (pierwsza z prawej) przedstawiona jako mnich. Dirc van Delft, ok. 1400-1404

Wczesne chrześcijaństwo było niechętnie nastawione do dziedzictwa filozoficznego, stopniowo jednak dokonywało recepcji wybranych elementów, m.in. pojedynczych cnót, włączając je w swoje nauki moralne. Sophrosyne była szczególnie przez nich poważana, a jej pogańskie znaczenie wzbogacono o takie aspekty jak świętość (stgr. ἁγνεία - hagneia) i czystość (stgr. καθαρότης - katharotes). Sophrosyne miała pozwolić zbliżyć się do Boga poprzez surowe, ascetyczne życie. Ojcowie Kościoła szukali chrześcijańskich przykładów tej cnoty, odnajdując ją w takich postaciach jak Józef, Zuzanna, Judyta, czy we fragmentach Nowego Testamentu (Mt 5,28 i 19,12, Łk 12,35-38). Odwoływało się do niej wiele z ośmiu błogosławieństw (Mt 5,3-10, Łk 6,20-21). Naczelnym przykładami tej cnoty byli Jezus oraz Maria[9].

Zachodnie chrześcijaństwo oddawało sophrosyne jako temperantia. W tej postaci stała się jedną z chrześcijańskich cnót kardynalnych. Jej rola rosła wraz z rozwojem monastycyzmu, gdzie uznawano ją za kluczową do zachowania ślubów zakonnych (czystości, ubóstwa i posłuszeństwa). Ta wysoka pozycja była jej przypisywana zarówno przez monastycyzm wschodni (Ewagriusz z Pontu), jak i zachodni (Jan Kasjan)[9]. Cnota ta była wymieniana również jako jedna z siedmiu cnót głównych, przeciwstawianych siedmiu grzechom głównym.

W średniowieczu, za sprawą scholastyki powrócono do analizy starożytnych tekstów poświęconych tej cnocie (w szczególności pism Cycerona i jego komentatorów, np. Marcjanusa Kapelli)[9]. W oparciu o to, rozwinęło się średniowieczne i nowożytne, chrześcijańskie ujęcie cnoty umiarkowania (temperantia), która nie tylko była cnotą moralną, ale i popularnym motywem w sztuce, aż do czasów współczesnych[10].

Wraz z ponownym odkryciem pism Arystotelesa nawiązywano również do jego koncepcji sophrosyne, dokonując jej wyraźnego przekształcenia. Temperantia była nadal uznawana za jedną z czterech cnót kardynalnych i siedmiu cnót głównych, ale zaczęła być rozumiana w duchu Arystotelesa. Tomasz z Akwinu, za Stagirytą, widział w umiarkowaniu cnotę cielesną, pozwalającą kontrolować spożycie pokarmów, napojów i potrzeby seksualne. Zgodnie z tym, wydzielił trzy pochodne od temperantii cnoty: wstrzemięźliwość, trzeźwość oraz czystość[11]. O ile wstrzemięźliwość i trzeźwość były cnotami umiaru i środka (podobnie jak u Arystotelesa), cnota czystości polegała na jak najdalszym ograniczaniu i kontrolowaniu popędu seksualnego[12][13] Akwinata rozumiał cnotę umiarkowania jako wyraz naturalnego upodobania w tym, co piękne, gdyż niesie w sobie zachowanie proporcji oraz zachowuje postępowanie w odniesieniu do pragnień zmysłowych w zgodzie z rozumem, co jest podstawą każdej cnoty[14]

Ikonografia

Johannes Torrentius, Martwa natura z wędzidłem, olej na desce, 1614. Symbolami umiarkowania (wstrzemięźliwości) są wędzidło oraz puchar stojący między dzbanami z wodą i winem

W starożytności sophrosyne nie była przedstawiana alegorycznie. Jej ikonografia jako jednej z chrześcijańskich cnót kardynalnych (temperantia) ukształtowała się w średniowieczu, a rozwinęła w nowożytności. Była przedstawiana jako kobieta z następującymi atrybutami (występującymi niekiedy jako samodzielne symbole)[15]:

  • uprząż jako symbol powstrzymywania się; najczęściej jest trzymana w ręce, czasami jej koniec jest trzymany w ustach[16][15];
  • przelewająca wodę z dzbana (amfory) do kielicha z winem; rozcieńczanie wina symbolizuje trzeźwość[15];
  • dzban i pochodnia, symbolizujące seksualną wstrzemięźliwość (woda gasi płomień)[15];
  • klepsydra lub zegar, symbolizujące uporządkowane życie[15];
  • wielbłąd - zwierzę odporne na trudy pustyni i mogące długo powstrzymać się od picia[17];
  • młyn[18];
  • miecz schowany do pochwy[9].

Postaciami wiązanymi z cnotą byli Scypion Afrykański Starszy, Perykles i Cyncynat[19].

Przeciwstawną wobec tak przedstawianej cnocie umiarkowania był gniew, przedstawiany jako kobieta rwąca włosy i odzież[15].

Symbolami nieumiarkowania były butelka[20] oraz centaur (pół człowiek - pół zwierzę, wiązany też z pijaństwem)[21].

Odmienne, ezoteryczne znaczenie ma karta umiarkowania, jedno z Arkanów Wielkich tarota[22].

Zobacz też


Pozostałe cnoty kardynalne:

Przypisy

  1. ↑ a b North 1973 ↓, s. 365.
  2. ↑ North 1973 ↓, s. 366.
  3. ↑ Platon, Państwo, 389 D-E.
  4. ↑ North 1973 ↓, s. 368.
  5. ↑ Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1118a, 23-26
  6. ↑ Arystoteles, Etyka Eudemejska, 1221.
  7. ↑ North 1973 ↓, s. 368-369.
  8. ↑ North 1973 ↓, s. 370.
  9. ↑ a b c d North 1973 ↓, s. 371.
  10. ↑ North 1973 ↓, s. 371-378.
  11. ↑ Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna II-II q151 a1 corpus oraz odp 1.
  12. ↑ Tomasz z Akwinu, Summa theologiae II-II, q. 143, a. 1
  13. ↑ Raja Halvani, Chastity, [w:] Hugh LaFollette (red.), The International Encyclopedia of Ethics, Blackwell Publishing Ltd., 2013, s. 744–748.
  14. ↑ Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna II-II q141 corpus.
  15. ↑ a b c d e f Hall 1974 ↓.
  16. ↑ de Vries 1974 ↓, s. 65.
  17. ↑ de Vries 1974 ↓, s. 78.
  18. ↑ de Vries 1974 ↓, s. 502.
  19. ↑ North 1973 ↓, s. 377.
  20. ↑ de Vries 1974 ↓, s. 60.
  21. ↑ de Vries 1974 ↓, s. 90.
  22. ↑ Juan Eduardo Cirlot, A Dictionary of Symbols, New York: New York Review of Books, 2020, 740/970.


Bibliografia

  • Ad de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, North Holland Publishing Company, 1974.
  • James Hall, Dictionary of Subjects and Symbols in Art, Icon Editions, 1974, s. 297.
  • Helen F. North, Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:] Philip G. Wiener (red.), Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner's Sons, 1973, s. 365-378.


Siedem cnót i siedem grzechów głównych
Siedem cnót głównych
Cnoty teologalne
Cnoty kardynalne
Siedem grzechów głównych

Media użyte na tej stronie

4 Cardinal Virtues - Justice, Prudence, Fortitude, Temperance by Dirc van Delft, c. 1400-4 (48292051496).jpg
4 Cardinal Virtues - Justice, Prudence, Fortitude, Temperance by Dirc van Delft, c. 1400-4
Master of the Dresden Prayer Book (Flemish, active about 1480 - 1515) - The Temperate and the Intemperate - Google Art Project.jpg

The Memorable Deeds and Sayings of the Romans, a compilation of stories about ancient customs and heroes written in the first century A.D. by Valerius Maximus, was widely used in the Middle Ages as a textbook for rhetoric. The museum's cutting comes from a French translation of the original Latin text made for Jan Crabbe, abbot of the Cistercian Abbey at Duinen, south of Bruges.

This large miniature appeared at the beginning of book two, Concerning Morals and Customs. In a spacious dining hall, Valerius, dressed in blue on the left, instructs the Emperor Tiberius, to whom he dedicated his book, on the value of temperance. Valerius points out the joyous and intemperate peasants at the front table, who cavort wildly, drink, fall down, and sleep. In contrast, the nobles in the back are models of temperance: evenly spaced at the orderly table, their bodies rigid, they eat with great sobriety. Through this contrast the illuminator suggested that nobles are inherently more temperate, an interpretation that does not derive from the text. Yet in the hands of the witty Master of the Dresden Prayer Book, the bad example of the pleasure-loving peasants is easily the more endearing one.